Tindlela Ta Tsevu Ta Ku Hlayisa Rihanyo Ra Wena

I Ntlhontlho eMatikweni Lama Hluvukaka

VANHU vo tala namuntlha va boheka ku tikarhata leswaku va ta tshama va basile, ngopfu-ngopfu ematikweni lawa mati yo tenga ni fambiselo ra nkululo swi kalaka eka wona. Kambe, swi fanerile ku endla matshalatshala hinkwawo ya ku tshama u basile. Ku ringanyetiwa leswaku hafu ya mavabyi ni mafu hinkwawo ya vana ma vangiwa hi switsongwatsongwana leswi nghenaka hi nomu hikwalaho ka mavoko lama thyakeke kumbe swakudya kumbe mati lama nga ni switsongwatsongwana. Mavabyi yo tala, ngopfu-ngopfu vuvabyi byo chuluka, ma nga papalatiwa hi ku tirhisa swiringanyeto leswi landzelaka leswi tsariweke ebukwini leyi kandziyisiweke hi Nkwama wa Vana wa Nhlangano wa Matiko leyi nge Facts for Life.

1 Ku cukumeta thyaka ra munhu hi ku hlayiseka

Switsongwatsongwana swo tala swi kumeka ethyakeni ra munhu. Loko switsongwatsongwana leswi vangaka mavabyi swi nghena ematini ni le swakudyeni, kumbe swi fika emavokweni, swi nghena eswibyeni kumbe swi va endhawini leyi ku lunghiseleriwaka naswona ku phameriwaka swakudya eka yona, swi nga ha hundzela enon’wini kutani munhu a swi mita, kutani swi vanga mavabyi. Ndlela yo antswa yo sivela ku hangalaka ka switsongwatsongwana swo tano i ku cukumeta thyaka hinkwaro. Thyaka ra vanhu ri fanele ri cukumetiwa exihambukelweni. Tiyiseka leswaku a ku vi na vulongo bya swifuwo ekusuhi ni le kaya, endleleni kumbe etindhawini leti vana va tlangelaka eka tona.

Loko ku nga ri na swihambukelo laha u tshamaka kona, celela thyaka rero hi ku hatlisa. Tsundzuka leswaku thyaka hinkwaro ra vanhu ri ni switsongwatsongwana leswi nga vangaka mavabyi, hambi ku ri thyaka ra vana. Thyaka ra vana na rona ri fanele ri cukumetiwa exihambukelweni kumbe ri yimberiwa.

Basisa swihambukelo nkarhi ni nkarhi. Pfala xihambukelo swin’we ni ku fambisa thyaka hi mati loko xihambukelo xa kona xi gwedla.

2 Hlamba mavoko

U fanele u hlamba mavoko nkarhi ni nkarhi. Ku ma hlamba hi xisibi ni mati kumbe hi nkuma ni mati swi dlaya switsongwatsongwana. A swi ringananga ku hlamba mavoko hi mati ntsena—mavoko hamambirhi ma fanele ma hlambiwa kahle hi xisibi kumbe nkuma.

I swa nkoka ku hlamba mavoko loko u huma exihambukelweni niloko u heta ku sula xihlangi lexi tionheleke kumbe n’wana loko a huma exihambukelweni. Nakambe, loko u heta ku khoma swifuwo, hlamba mavoko u nga si khoma swakudya niloko u nga si sungula ku dyisa vana.

Ku hlamba mavoko swi sirhelela vana eka switsongwatsongwana leswi vangaka mavabyi. Switsongwatsongwana leswi i switsongo ngopfu lerova a wu nge swi voni loko u nga tirhisi makhiroskopu. Swi hanya ethyakeni ra munhu ni le mitsakamisweni, ehenhla ka mati ni le misaveni, ni le nyameni yimbisi kumbe enyameni leyi nga swekiwangiki yi wupfa. Ndlela leyinene ngopfu ya ku sivela switsongwatsongwana leswaku swi nga ngheni emirini i ku hlamba mavoko. Nakambe, loko u ambala tintangu loko u ri ekusuhi ni le xihambukelweni, swi nga sivela switsongwatsongwana leswaku swi nga ngheni emirini wa wena hi hala nkondzweni.

Hakanyingi vana va nghenisa mavoko emilon’wini ya vona, xisweswo u fanele u va hlambisa mavoko ko tala, ngopfu-ngopfu loko va huma exihambukelweni niloko va nga si dya. Va dyondzise ku hlamba mavoko naswona u va byela leswaku va nga tlangeli ekusuhi ni xihambukelo kumbe laha vanhu va tipfunelaka kona.

3 Hlamba xikandza siku rin’wana ni rin’wana

Leswaku u nga ngheniwi hi switsongwatsongwana etihlweni, hlamba xikandza xa wena hi xisibi ni mati siku rin’wana ni rin’wana. Vana na vona va fanele va hlambisiwa swikandza. Tinhongana ti rhwala switsongwatsongwana, naswona ti rhandza xikandza lexi thyakeke. Switsongwatsongwana leswi swi nga vanga mavabyi ya matihlo hambi ku ri ku dlaya munhu matihlo.

Kambela matihlo ya vana va wena nkarhi ni nkarhi. Matihlo lama hanyeke kahle ma tsakama naswona ma vangama. Loko matihlo ma omile, ma tshwukile kumbe ma vava kumbe ma huma swin’wana, n’wana yoloye u fanele a kamberiwa hi muongori kumbe dokodela.

4 Tirhisa mati yo tenga ntsena

Mindyangu a yi tali ku hlaseriwa hi mavabyi loko yi tirhisa mati yo tenga naswona yi endla leswaku ma nga vi na switsongwatsongwana. Mati ya wena ma nga ha va ma tengile loko ma huma ephayiphini leyi akiweke ni ku hlayisiwa kahle kumbe eswihlobyeni leswi nga thyakisiwangiki. Mati lama humaka eswidan’wanini, eminkoveni ni le mathangini kumbe eswihlobyeni leswi pfulekeke, a hi kanyingi u kumaka ma tengile, kambe u nga ha ma tengisa hi ku ma virisa.

Swihlovo swi fanele swi funengetiwa. Mabakiti, tintambhu ni makhuwana lama tirhisiwaka ku ka ni ku hlayisa mati swi fanele swi hlantswiwa nkarhi ni nkarhi naswona swi hlayisiwa endhawini leyi baseke, hayi ku vekiwa ehansi. Swifuwo swi fanele swi nga pfumeleriwi ku tshinela eswihlobyeni swa mati lama nwiwaka swin’we ni le kusuhi ni laha vanhu va tshamaka kona. U nga tshuki u tirhisa swidlaya-switsongwatsongwana kumbe tikhemikhali ekusuhi ni xihlovo.

Ekaya, mati ma fanele ma hlayisiwa exibyeni lexi baseke naswona xi funengetiweke. I swinene ngopfu leswaku nchumu wo hlayisa mati wu va ni phayiphi. Loko ku nga ri na maphayiphi, mati ma fanele ma kiwa hi xibya kumbe komichi leyi baseke. U nga tshuki u khumba mati yo nwa hi mavoko yo thyaka.

5 Sirhelela swakudya eka switsongwatsongwana

U nga ha dlaya switsongwatsongwana hi ku sweka swakudya swi wupfa. Swakudya, ngopfu-ngopfu nyama ni nyama ya huku, yi fanele yi swekiwa kahle. Switsongwatsongwana swi andza hi ku hatlisa eswakudyeni leswi kufumelaka. Hikwalaho, swakudya swi fanele swi dyiwa hi ku hatlisa loko u heta ku sweka. Loko u lava ku hlayisa swakudya tiawara leti tlulaka timbirhi, tiyiseka leswaku u swi hlayisa endhawini leyi hisaka kumbe leyi titimelaka. Niloko u lava ku hlayisa swakudya leswi swekiweke leswaku u ya swi tirhisa nkarhi lowu taka, swi funengete. Swi ta sirheleleka eka tinhongana ni switsotswana. Kufumeta swakudya u nga si swi dya.

Ntswamba wa manana i swakudya leswinene ni leswi sirhelelekeke ku tlula hinkwaswo eka tincece ni vana. Ntswamba wa swiharhi lowa ha ku virisiwaka kumbe ku susiwa mafurha i wunene ku tlula lowu nga virisiwangiki. Papalata ku an’wisa n’wana hi mabodlhela, handle ka loko u ma hlantswa hi mati yo vila u nga si ma tirhisa. Hakanyingi mabodlhela yo an’wisa vana ma rhwala switsongwatsongwana leswi vangaka nchuluko. Swi kahle ngopfu ku an’wisa n’wana vele kumbe ku n’wi dyisa hi komichi leyi baseke, leyi pfulekeke ehenhla.

Hlantswa mihandzu ni matsavu hi mati yo tenga. Leswi i swa nkoka ngopfu-ngopfu loko u ma nyika swihlangi kumbe vana u nga ma swekanga.

6 Cukumeta hinkwaro thyaka ra le kaya

Tinhongana, mahele, makondlo ni timbeva, hinkwaswo swi rhwala switsongwatsongwana. Swivumbiwa leswi swi hanya kahle laha ku nga ni thyaka. Loko ku nga ri na ndhawu yo lahlela thyaka laha u tshamaka kona, hoxa thyaka ra le kaya ra wena emugodini lowu u nga ha wu pfalaka kumbe u ri hisela eka wona siku ni siku. Hlayisa kaya ra wena ri basile naswona ri nga ri na thyaka hambi ku ri mati yo thyaka.

Loko u tirhisa swiringanyeto leswi nkarhi hinkwawo, u ta kuma leswaku se swo hundzuka ntolovelo. A swi tiki ku landzela tindlela leti naswona a swi koxi nchumu hala timalini, kambe swi ta hlayisa rihanyo ra wena ni ra ndyangu wa wena.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 27]

Laha ku nga riki na swihambukelo, yimbela thyaka ra vanhu hi ku hatlisa

[Xifaniso lexi nga eka tluka 27]

Hlamba mavoko nkarhi ni nkarhi

[Swifaniso leswi nga eka tluka 28]

Mindyangu a yi tshameli ku vabya loko yi tirhisa mati yo tenga naswona yi ma hlayisa ma nga ri na switsongwatsongwana

[Xifaniso lexi nga eka tluka 28, 29]

Hlamba xikandza hi xisibi ni mati siku rin’wana ni rin’wana

[Xifaniso lexi nga eka tluka 29]

Loko u lava ku hlayisa swakudya leswi swekiweke leswaku u ya swi tirhisa nkarhi lowu taka, swi funengete

[Xifaniso lexi nga eka tluka 29]

Thyaka ra le kaya ri fanele ri yimberiwa kumbe ri hisiwa siku rin’wana ni rin’wana