Ndlela Leyintshwa Yo Tshungula Vuvabyi Bya Rifuva

VUVABYI bya Rifuva (TB) i mudlayi wa vanhu wa khale la tlulelaka naswona ya ha ri xungeta ngopfu rihanyo lerova Vandla ra Rihanyo ra Misava Hinkwayo (WHO) ri yi fanisa ni bomo leyi nga ta buluka hi nkarhi wo karhi. Xiviko xa WHO malunghana ni TB xi tsundzuxile: “Nkarhi a wa ha ri kona.” Loko munhu o tsandzeka ku tima bomo leyi, siku rin’wana a nga ha langutana ni vuvabyi lebyi nga tshungulekiki lebyi “hangalakaka emoyeni, kambe byi nga tshunguleki ku fana ni AIDS (SIDA).” WHO yi vula leswaku nkarhi wu fikile wa ku vona makhombo lama nga vangiwaka hi TB. “Un’wana ni un’wana la hefemulaka, kun’wana ni kun’wana etimhehweni hinkwato ta misava . . . , u fanele a karhateka hi khombo leri.”

Xana ho swi hundzeleta? Nikatsongo. Ehleketa ndlela leyi misava a yi ta xalamuka ha yona loko vuvabyi lebyi a byi xungeta ku andza hilaha ku nga lawulekiki kutani byi kukula vaaki hinkwavo, hi xikombiso, byi kukula vaaki va le Canada hi malembe ya khume! Hambiloko leswi swi vonaka swi ri ntsheketo, kambe nxungeto i wa xiviri. Emisaveni hinkwayo, TB yi dlaya vanhu vo tala ku tlula vuvabyi bya AIDS, bya dari, ni mavabyi hinkwawo ma hlanganile lama vangiwaka hi ku hisa: vanhu lava ringanaka 8 000 siku ni siku. Vanhu va kwalomu ka 20 wa timiliyoni sweswi va ni vuvabyi bya TB, naswona va kwalomu ka 30 wa timiliyoni byi nga ha va dlaya emalembeni ya khume lama taka—nhlayo leyi tlulaka ya vaaki va le Canada.—Vona bokisi leri nge “TB Yi Lawula Misava,” eka tluka 18.

Sweswi Ku Landzela Mahungu Lamanene

Hambiswiritano, namuntlha ku ni ntshembo. Endzhaku ka malembe ya khume va ri karhi va ringetela, valavisisi va te ni ndlela leyi nga ha hungutaka ntamu wa TB leswaku yi nga ha vi mudlayi la nga lawulekiki kambe yi va xigevenga lexi khomiweke. Dok. Hiroshi Nakajima, khale ka mukongomisi-jenerala wa WHO, u vule leswaku ndlela leyi leyintshwa “hi yin’wana ya tindzima letikulu to hlawuleka swinene leti boxiweke etimhakeni ta rihanyo ra tiko eka lembe-xikhume leri.” Naswona Dok. Arata Kochi, mukongomisi wa Tsima ra TB eMisaveni Hinkwayo ra WHO, u vula leswaku yi nyikela nkarhi wo sungula wa ku “lawula ntungu wa TB.” I yini lexi vangaka ntsako lowukulu swonghasi? I endlelo leri vuriwaka DOTS.

DOTS yi yimela directly observed treatment, short-course (ku langutela vutshunguri hi nkarhi wo koma). I ndlela ya rihanyo yo tshungula leyi nga tshungulaka vavabyi vo tala lava nga ni TB hi tin’hweti ta tsevu ku ya eka ta nhungu va nga kalanga va etlela nikan’we exibedlhele. DOTS yi titshege hi swiaki swa ntlhanu leswaku yi humelela. WHO yi vula leswaku loko xiaki xin’wana xi nga ri kona, “a hi nge swi koti ku tshungula” vanhu lava khomiweke hi TB. Hi swihi swiaki swa kona?

● 1. Hi Ku Kongoma: TB leyi nga ni khombo lerikulu hi leyi yi nga kumiwangiki. Xisweswo WHO yi kandziyisa leswaku nchumu wo sungula, vatirhi va swa vutshunguri va fanele va kongomisa matshalatshala ya vona endhawini leyi va tshamaka eka yona leswaku va kuma vanhu lava nga ni TB leyi tlulelaka.

● 2. Langutela: Xiaki xa vumbirhi xa DOTS xi fambisana ni fambiselo ra rihanyo—hayi muvabyi—leri nga pfunaka leswaku muvabyi a tshunguleka. Vatirhi va swa rihanyo kumbe vatirhi vo tirhandzela lava leteriweke, vo tanihi vini va switolo, vadyondzisi kumbe lava va tshameke va va ni TB, va langutela vavabyi loko va nwa mirhi leyi lwaka ni TB. “Valanguteri va vavabyi” va laveka swinene leswaku swilo swi famba kahle hikuva xivangelo lexikulu lexi endlaka leswaku TB yi va ya ha ri kona ni namuntlha hileswi vavabyi va hatlaka va tshika ku nwa mirhi ya vona. (Vona bokisi leri nge “Ha Yini Yi Tlakuka—Nakambe?” eka tluka 18.) Endzhaku ka mavhiki ma nga ri mangani ya vutshunguri, va titwa va antswa, kutani va tshika ku nwa maphilisi. Kambe, mirhi yi fanele yi nwiwa tin’hweti ta tsevu ku ya eka ta nhungu leswaku ku dlayiwa switsongwa-tsongwana hinkwaswo swa TB.

● 3. Vutshunguri: Etin’hwetini leti ta tsevu ku ya eka ta nhungu, vatirhi va swa rihanyo va xiyisisa mimbuyelo ya vutshunguri ni ku tsala nhluvuko lowu endliwaka hi muvabyi. Hi ndlela yoleyo, va tiyiseka leswaku vavabyi va tshunguleke hi ku helela naswona a va nge tluleti van’wana vuvabyi.

● 4. Hi Nkarhi Wo Koma: Ku tirhisa mpfangano lowu ringaneke ni mpimo lowu ringaneke wa mirhi leyi lwaka ni TB, ndlela leyi tiviwaka tanihi vutshunguri bya nkarhi wo koma byo tirhisa tikhemikhali, ku landzeleriwa nkarhi lowu vekiweke, i xiaki xa vumune xa tirhelo ra DOTS. Mirhi leyi yi ni matimba lama ringaneke yo dlaya switsongwa-tswongwana swa TB.a Mirhi leyi yi fanele yi tshama yi ri kona leswaku vutshunguri byi nga kavanyeteki.

● 5. !: WHO yi boxa xiaki lexi xa vuntlhanu xa DOTS hi ku tirhisa rihlamari emakumu ka DOTS! Ri yimela nseketelo wa timali ni milawu leyinene. WHO yi khutaza mavandla ya rihanyo leswaku ma sirhelela timali ta tihulumendhe ni ta tinhlengeletano leti nga riki ta hulumendhe ni ku endla leswaku vutshunguri bya TB byi va xiphemu xa vandla leri nga kona ra rihanyo ra tiko.

Malunghana ni nseketelo wa timali, tirhelo ra DOTS ri tsakisa lava va kongomisaka swa timali. World Bank yi teke DOTS tanihi “xiyimiso lexi hlayisaka mali yo tala lexi nga kona lexi nga lwaka ni . . . vuvabyi lebyi.” Hi ku hlayela ka WHO, ntsengo hinkwawo wa ku tirhisiwa ka ndlela leyi ematikweni lama pfumalaka, wu kwalomu ka R600 eka muvabyi ha un’we. “Ntsengo lowu a wu tali ku fika eka khume ra tisente (ta le United States) eka muaki un’we ematikweni lama hluvukaka, ku nga nchumu lowu vanhu va nga swi kotaka ku wu hakelela hambiloko xiyimo xa timali xi ri ehansi swinene.” Hambiswiritano, minxavo ya le hansi a yi siveli mimpfuno leyikulu.

Xana Yi Pfuna Ku Fikela Kwihi?

Hi March 1997 vayimeri va WHO va tivisile leswaku hambileswi endlelo ra DOTS ri tirhisiweke katsongo kambe ri “hungute ntungu wa TB ro sungula endzhaku ka makume ya malembe yo tala.” “Laha ku tirhisiwaka DOTS, nhlayo ya vanhu lava tshungulekaka yi engeteleka kambirhi.” Tsima ro tirhisa DOTS leri sunguriweke etindhawini leti hlaseriweke hi TB ana se ri kombisile leswaku endlelo leri ra tirha. Hlaya mahungu ma nga ri mangani lama tshahiweke hi WHO.

EIndia, “DOTS yi ringetiwile etindhawini leti ku tshamaka vanhu lava tlulaka 12 wa timiliyoni. . . . Vavabyi va mune eka vantlhanu lava nga ni vuvabyi bya rifuva va tshunguleka sweswi.” Enongonokweni wo yi tirhisa lowu endliweke eka vanhu lava tlulaka miliyoni eBangladesh, “ku tshunguriwe vanhu lava ringanaka 87 wa tiphesente [lava nga ni vuvabyi bya TB].” Exihlaleni xa le Indonesia, tsima ra DOTS ri “tshungula vavabyi lava tluleriweke va kaye eka va khume.” EChina, matsima lawa ma “humelele kahle,” laha ku tshunguriweke vanhu lava ringanaka 94 wa tiphesente. Eka rin’wana ra madoroba-nkulu ya le Afrika Dzonga, “[vavabyi lava nga ni TB] lava tlulaka 80 wa tiphesente va tshunguriwa hilaha ku humelelaka.” Sweswinyana, DOTS yi simekiwile le Doroba-nkulu ra New York, naswona yi ve ni mimbuyelo leyi tsakisaka.

Mimbuyelo ya vukambisisi lebyi endliweke ematikweni ma nga ri mangani, hi ku vula ka Dok. Kochi, yi kombisa leswaku endlelo leri “ri nga tirhisiwa kun’wana ni kun’wana naswona ri nga tshungula vanhu lava ringanaka 85 wa tiphesente ni ku tlula.”

A Yi Hangalakanga Ngopfu—Kambe Nhluvuko Wu Kona

Tanihi leswi ku nga ni vutshunguri lebyi nga n’wi hlulaka hi ku olova mudlayi loyi la tlulelaka, naswona byi nga durhiki, u nga ha langutela leswaku endlelo ra DOTS ri hangalaka ngopfu. “Kambe,” hi ku vula ka mukongomisi wa WHO, “lexi hlamarisaka hileswaku i matiko ma nga ri mangani ntsena lama tirhisaka endlelo leri ro chipa ro lawula TB leri amukeriweke hi WHO.” Kunene, eku sunguleni ka 1996, i matiko lama ringanaka 34 ntsena lama tirhiseke endlelo leri emisaveni hinkwayo.

Hambiswiritano, nhluvuko wu kona. Ku nga si fika 1993, loko WHO yi boxe xiyimo xa xihatla xa TB emisaveni hinkwayo, i muvabyi un’we eka vavabyi van’wana ni van’wana va 50 la kumeke DOTS. Namuntlha, nhlayo yoleyo yi hundzuke muvabyi un’we eka va khume. Hi ku ya hi swiviko, hi 1998, matiko lama ringanaka 96 a ma tirhisa endlelo ra DOTS. Loko matiko lama engetelekeke mo hlanganyela eku tirhiseni ka DOTS, nhlayo ya lembe ni lembe ya lava va nga ni TB yi ta ‘hunguteka hi le xikarhi emalembeni ya khume.’ Dok. Kochi u ri: “Hi kume endlelo leri tirhaka ro tshungula leri faneleke ri tirhisiwa etindhawini to tala.”

Tanihi leswi munhu a swi tivaka naswona a nga ni switirhisiwa swo lwa ni TB hilaha ku humelelaka, ko pfumaleka ntsena ‘vanhu lava nga ta tiyiseka leswaku mirhi leyi ya tirhisiwa emisaveni hinkwayo.’ A swi hlamarisi leswi ebukwini leyi kongomisiweke eka madokodela ni vatirhi van’wana va rihanyo emisaveni hinkwayo, WHO yi vutisaka: “Xana hi rindze yini?”

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 17]

Sekene yin’wana ni yin’wana, ku ni munhu la khomiwaka hi vuvabyi bya rifuva emisaveni

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 17]

‘Mirhi leyi ponisaka vutomi yi lo tshama kasi vanhu va timiliyoni va fa.’—Dok. Arata Kochi

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 19]

“Endlelo ra DOTS ri ta yimela ndzima leyikulu yo hlawuleka swinene leyi boxiweke etimhakeni ta rihanyo ra tiko eka lembe-xikhume leri.”—Mahungu lama kandziyisiweke hi WHO

[Bokisi leri nga eka tluka 18]

Ha Yini Yi Tlakuka—NAKAMBE?

Murhi wo tshungula rifuva (TB) wu kumiwe emalembeni lama tlulaka 40 lama hundzeke. Ku sukela kwalaho, vanhu lava tlulaka 120 wa timiliyoni va dlayiwile hi TB, naswona vanhu va kwalomu ka timiliyoni tinharhu lava engetelekeke va ta fa nan’waka. Ha yini vanhu vo tala swonghasi va ha dlayiwa hi TB kasi murhi wo yi tshungula wu kona? Hikwalaho ka swivangelo swinharhu leswikulu: ku honisa, HIV/AIDS, ni TB leyi nga tshungulekiki.

Ku Honisa. Mahlo ya misava ma langute mavabyi lama tlulelaka yo kota AIDS [SIDA] ni Ebola. Hambiswiritano, hi 1995, eka vanhu hinkwavo lava dlayiweke hi Ebola, 12 000 va dlayiwe hi TB. Entiyisweni, TB yi andzile swinene ematikweni lama hluvukaka lerova vanhu lava tshamaka kwalaho va languta vuvabyi lebyi tanihi mukhuhlwana. Hi hala tlhelo, ematikweni lama fuweke, TB yi tshikiwe yi hangalaka hambiloko mirhi yo yi tshungula yi ri kona. Ku honisa loku ka misava ku vange khombo lerikulu. Loko misava yi nga ha khathali ngopfu hi TB, switsongwatsongwana swa TB a swi ya swi va ni matimba ngopfu. Namuntlha, swi hlasela vanhu vo tala ematikweni yo tala ku tlula hambi ku ri rini ematin’wini ya vanhu.

HIV⁄AIDS. TB yi khomisane ndlela ni HIV ni AIDS. Loko vanhu va ngheniwa hi HIV—leyi tsanisaka matimba ya vona ya nsawutiso—va nga va ekhombyeni ra ku khomiwa hi TB hi minkarhi ya 30. A swi hlamarisi leswi ntungu lowu andzeke emisaveni hinkwayo wa HIV wu engeteleke ni nhlayo ya vavabyi lava nga ni TB! Ku ringanyetiwe leswaku 266 000 lava nga ni HIV va dlayiwe hi TB hi 1997. Peter Piot, mukongomisi wa Nongonoko lowu Hlanganyeriweke wa Nhlangano wa Matiko wa HIV/AIDS u te: “Lava i vavanuna ni vavasati lava va nga yi tirhisangiki mirhi leyi nga durhiki ya TB leyi a va fanele va tshungule rifuva ra vona ha yona.”

TB Leyi Nga Tshungulekiki. “Switsongwatsongwana swo sihalala,” leswi nga dlayiwiki hi swidlaya-switsongwatsongwana leswi endliweke hi vanhu, i nchumu lowu anakanyiwaka hi sayense, kambe loko ku ri swa TB, swa andza hi ku hatlisa. Vanhu lava tlulaka 50 wa timiliyoni swi nga ha endleka leswaku ana se va ni TB ya xitsongwatsongwana lexi nga tshungulekiki (MDR [multidrug-resistant]). Vavabyi lava khomiweke hi TB lava tshikaka ku nwa mirhi ya vona endzhaku ka mavhiki ma nga ri mangani hikuva vuvabyi byi huhatekile, a va xi dlayi xitsongwatsongwana xa TB emirini wa vona. Hi xikombiso, etikweni rin’wana ra le Asia, vavabyi vambirhi eka vanharhu lava nga ni TB va hatlisela ku tshika ku nwa mirhi. Loko va tlhela va vabya, vuvabyi lebyi bya sihalala hikuva bakteriya leyi seleke yi lwa ni mirhi hinkwayo ya TB leyi a yi ri kona yi yi hlula. Hikwalaho ka sweswo, vavabyi va hetelela va ri ni TB leyi nga tshungulekiki—eka vona ni le ka un’wana ni un’wana loyi va nga n’wi tluletaka. Naswona loko moya lowu wu dlayaka wa MDR wu hangalaka emoyeni, hi sala ni xivutiso lexi vangaka ntshikilelo, Xana munhu u ta swi kota ku yi lawula?

[Bokisi leri nga eka tluka 18]

TB—Yi Lawula Misava

Ntungu wa vuvabyi bya rifuva (TB) wa andza swinene, swa durha ku wu tshungula, naswona wu dlaya vanhu vo tala lembe ni lembe. Swiviko leswi hlengeletiweke hi Nhlengeletano ya Rihanyo ya Misava Hinkwayo a swi lavisisa ku hangalaka ka mudlayi loyi a nga dumangiki ngopfu. Hi leswi swikombiso swin’wana: “Pakistan ya hluriwa enyimpini yo lwa ni TB.” “Vuvabyi bya rifuva byi tlhelele eThailand hi matimba lamakulu ngopfu.” “Namuntlha, vuvabyi bya rifuva byi le xikarhi ka leswi vangaka mavabyi ni mafu yo tala eBrazil.” “TB yi lawula vanhu va le Mexico.” ERus­sia “makhombo ya TB ma engeteleka swinene.” Le Ethiopia “vuvabyi bya rifuva a byi lawuleki etikweni hinkwaro.” “Afrika Dzonga yi ni rhekhodo leyikulu swinene ya vuvabyi bya TB emisaveni hinkwayo.”

Hambileswi vavabyi lava nga ni TB va 95 wa tiphesente eka ta 100 va tshamaka ematikweni lama nga evuswetini swinene, TB ya hangalaka swinene ni le matikweni lama fuweke. United States yi langutane ni ku engeteleka lokukulu ka vuvabyi bya TB eku sunguleni ka vo-1990. Mutsari wa phepha-hungu wa le United States la vuriwaka Valery Gart­seff u vula leswaku TB “yi tlhele yi vuya leswaku yi ta hlasela Maamerika.” Hilaha ku fanaka, Dok. Jaap Broekmans, mukongomisi wa Royal Netherlands TB Association, wa ha ku vula leswaku ntungu wa TB wu “sungule ku nyanya eYuropa Vuxa ni le tindhawini ta Yuropa Vupela-dyambu.” A swi hlamarisi leswi magazini lowu nge Science, wa August 22, 1997, wu vulaka leswaku “vuvabyi bya rifuva byi ya emahlweni byi xungeta rihanyo.”

[Bokisi leri nga eka tluka 20]

Ku Kumiwe TB Leyin’wana

Valavisisi va ha ku humelela eku tsaleni ka ku tekelela ka xitsongwatsongwana xin’wana xa rifuva (TB). Xiendlo lexi xi fungha “goza lerintshwa eku lweni ni nchumu wun’wana lowu karhataka vanhu swinene,” ku vula Dok. Douglas Young, wa Imperial Col­lege School of Medicine eLondon. Nhlengeletano ya Rihanyo ya Misava Hinkwayo yi vika leswaku ntshubulo lowu “wu nga va wa nkoka ngopfu eka ndzavisiso wa nkarhi lowu taka eka mirhi ya vutlhaveri byo lwa ni TB.”—The TB Treat­ment Observer, September 15, 1998.

[Swifaniso leswi nga eka tluka 19]

Mirhi leyi leyi pfanganisiweke yi nga dlaya xitsongwatsongwana xa TB

[Swihlovo Swa Kona]

Photo supplied by WHO, Geneva

Photo: WHO/Thierry Falise

[Swifaniso leswi nga eka tluka 20]

Swi lava R600 ntsena ku tshungula muvabyi

[Swihlovo Swa Kona]

Photo: WHO/Thierry Falise

Photo supplied by WHO, Geneva

[Laha Swifaniso Swi Humaka Kona eka tluka 17]

Photo: WHO/Thierry Falise

Photo supplied by WHO, Geneva

Photo: WHO/Thierry Falise