Ku Hlula Ni Khombo

“Matimu ya rifuva emalembeni ya 30 lama hundzeke a ku ri ku hlula ni khombo—ku hlula ka vativi va sayense lava eku heteleleni va kumeke tindlela to lawula ni ku herisa vuvabyi kun’we ni khombo ra ku tsandzeka ku tirhisa mirhi ya vona loku a ku ya emahlweni.”—J. R. Bignall, 1982.

RIFUVA (TB) i khale ri dlaya vanhu. Ri hlasele Vaincas le Peru, Valungu va nga si tlutela le Amerika Dzonga. Ri hlasele Vaegipta emasikwini lawa vafaro a va fuma hi ku tinyungubyisa. Tibuku ta khale ti kombisa leswaku TB a yi dlaya lavakulu ni lavatsongo le Babilona wa khale, Greece na China.

Ku sukela hi lembe-xidzana ra vu-18 ku ta fika eku sunguleni ka lembe-xidzana ra vu-20, TB a ku ri yona xivangelo-nkulu xa rifu ematikweni ya le Vupela-dyambu. Eku heteleleni, hi 1882, dokodela wa Mujarimani, Robert Koch, u tivise ximfumo loko a tshubule bacillus, xitsongwatsongwana lexi vangaka vuvabyi lebyi. Endzhaku ka malembe ya 13, Wilhelm Röntgen, u tshubule X-rheyi, leyi endleke swi koteka ku kambisisa mahahu ya vanhu lava hanyaka loko ma ri ni swikombiso swa vuvabyi bya rifuva. Kutani hi 1921, vativi va sayense va Mafurwa va endle murhi lowu tshungulaka TB. Murhi wa BCG (Bacillus Calmette-Guérin) lowu thyiweke vito leri endzhaku ka ku fa ka vativi va sayense lava wu tshubuleke, ka ha ri wona ntsena murhi lowu kumekaka lowu tshungulaka vuvabyi lebyi. Hambiswiritano, TB yi hambete yi vanga mafu lama tsemaka nhlana.

Ku Kumiwe Murhi Eku Heteleleni!

Madokodela a ma rhumela lava nga ni TB eswibedlhele swo hlawuleka. Hakanyingi swibedlhele leswi a swi akiwa ehenhla ka tintshava laha vavabyi a va kota ku wisa ni ku beriwa hi moya wo tenga. Kutani hi 1944, le United States madokodela ma tshubule streptomycin, xidlaya-switsongwatsogwana lexi ku kumiweke leswaku xi tshungula TB hi ndlela leyi humelelaka. Ku endliwa ka mirhi yin’wana leyi tshungulaka TB ku landzerile hi ku hatlisa. Eku heteleleni, lava nga ni TB a va ta tshunguriwa hambi va ri emakaya ya vona.

Tanihi leswi nhlayo ya mavabyi lawa yi hungutekeke, vumundzuku a byi languteka byi tshembisa. Swibedlhele swo hlawuleka swi pfariwile naswona ku seketeriwa hi timali ka vulavisisi bya TB ku fike emakumu. Tindlela ta nsivela-mavabyi ti tshikiwile naswona vativi va sayense ni madokodela a va tshama va rindze swiphiqo leswintshwa swa vutshunguri.

Hambileswi TB a yi hambeta yi dlaya vanhu vo tala ematikweni lama hluvukaka, entiyisweni swilo a swi ta antswa. TB a yi ri xiphiqo xa nkarhi lowu hundzeke. Sweswo hi leswi vanhu a va swi anakanya, kambe a va hoxisile.

Byi Dlaya Ku Tlula Eku Sunguleni

Exikarhi ka va-1980, TB yi tlhele yi pfuka ni ku dlaya hi ndlela yo chavisa. Hikwalaho, hi April 1993, World Health Organization (WHO) yi hlamusele TB tanihi “mhangu ya xihatla emisaveni hinkwayo,” ivi yi engetela hi ku vula leswaku “vuvabyi lebyi byi ta dlaya vanhu va kwalomu ka 30 wa timiliyoni eka lembe-xikhume leri taka handle ka loko ko tekiwa goza ra xihatla ro sivela ku hangalaka ka byona.” A ku ri ro sungula ematin’wini ya WHO ku va yi endla xitiviso xo tano.

Ku sukela enkarhini wolowo ku hava “goza ra xihatla” leri tekiweke ku sivela ku hangalaka ka vuvabyi lebyi. Entiyisweni, xiyimo xi nyanye ku biha. Sweswinyana, WHO yi vike leswaku vanhu vo tala va dlayiwe hi TB hi 1995 ku tlula lembe rihi na rihi ematin’wini. Nakambe, WHO yi tsundzuxe hi ku vula leswaku vanhu va kwalomu ka 500 wa timiliyoni va nga ha khomiwa hi TB emalembeni ya 50 lama taka. Vanhu vo tala va ta hlaseriwa hi TB leyi hakanyingi yi nga tshungulekiki hi ku tirhisa mirhi yo hambana-hambana.

Ha Yini Yi Dlaya Ku Tlula Eku Sunguleni?

Xivangelo xin’wana hi leswaku emalembeni ya 20 lama hundzeke, tindlela to lawula TB ti hohlokile kumbe ti nyamalarile ematikweni yo tala. Leswi swi vange leswaku ku vona vuvabyi lebyi ni ku byi tshungula swi nonoka. Leswi swi vange mafu yo tala ni ku hangalaka ka vuvabyi lebyi.

Xivangelo xin’wana xa ku pfuka ka vuvabyi bya TB i ku engeteleka ka nhlayo ya swisiwana, vanhu lava sikaka lava tshamaka emadorobeni lama nga ni vanhu vo tala ku tlurisa, ngopfu-ngopfu lava nga emadoroba-nkulu lama nga ematikweni lama hluvukaka. Hambileswi TB yi nga tluleriki vanhu lava nga swisiwana ntsena—munhu un’wana ni un’wana a nga ha khomiwa hi TB—thyaka ni ku tshama etindhawini leti nga ni vanhu vo tala ku tlurisa, swi endla leswaku swi olova ku tluletana vuvabyi lebyi. Nakambe swi tlhela swi endla leswaku endlelo ra nsawutiso ra mimiri ya vanhu ri tsana swinene lerova ri tsandzeka ku lwisana ni vuvabyi lebyi.

HIV Ni TB—Swiphiqo Swimbirhi

Xiphiqo lexikulu hi leswaku TB yi sungule vunghana lebyi nga ni khombo ni HIV, xitsongwatsongwana xa AIDS. Eka vanhu va kwalomu ka miliyoni lava dlayiweke hi mavabyi lama fambisanaka ni AIDS hi 1995, kumbexana n’we-xa-nharhu va dlayiwe hi TB. Leswi swi vangiwa hi leswi HIV yi tsanisaka vuswikoti bya miri byo lwisana ni TB.

Eka vanhu vo tala xitsongwatsongwana xa TB a xi koti ku ya emahlweni ku fika laha xi vangaka vuvabyi. Ha yini? Hikuva bacilli, ku nga switsongwatsongwana swa TB swi pfaleriwa hi tisele leti vitaniwaka ti-macrophage. Endzeni ka tona, ti pfaleriwa hi endlelo ra nsawutiso ra miri wa munhu, ngopfu-ngopfu hi ti-T lymphocyte, kumbe ti-T cell.

Switsongwatsongwana swa TB ku nga bacilli, swi fana ni swivatla-nkombe leswi pfaleriweke emabakitini lama nga ni swifunengeto leswi pfalaka hi ku hetiseka. Mabakiti lawa i ti-macrophage naswona swifunengeto i ti-T cell. Hambiswiritano loko xitsongwatsongwana xa AIDS xi nghena laha swi nga kona, xi raha swifunengeto leswi swa mabaskiti. Loko sweswo swi humelela, switsongwatsongwana swa bacilli swa baleka naswona swi va ni ntshunxeko wo onha xirho xin’wana ni xin’wana xa miri.

Hikwalaho vanhu lava nga ni AIDS, swi olova ngopfu leswaku va khomiwa hi TB ku tlula vanhu lava nga ni endlelo lerinene ra nsawutiso emirini. Mutivi wa TB la nga ni ntokoto le Scotland u te: “Ya hlamarisa swinene ndlela leyi vanhu lava nga ni HIV va hlaselekaka ha yona. Vanhu vambirhi lava nga na HIV le tliliniki ya le London va tluleriwe hi vuvabyi lebyi loko va tshame ephasejini ivi ku hundzisiwa muvabyi la nga ni TB ekusuhi na vona a ri karhi a fambisiwa hi mubedo wa vavabyi.”

Xisweswo, AIDS yi hoxe xandla eku hangalakeni ka vuvabyi bya TB. Hi ku ya hi xiringanyeto xin’wana, hi lembe ra 2000, ntungu wa AIDS wu ta va wu vange mavabyi ya TB ya 1,4 wa timiliyoni lawa a ma ta va ma nga endlekangi. Xivangelo-nkulu xa ku hangalaka ka TB a hi mhaka ya leswi ntsena vanhu lava hlaseriweke hi AIDS swi olova ngopfu ku va va khomiwa hi vuvabyi lebyi ntsena, kambe ni hikwalaho ka leswi va nga ha tluletaka vanhu van’wana TB, ku katsa ni lava nga riki na yona AIDS.

TB Leyi Nga Tshunguriwiki Hi Mirhi Yo Hambana-hambana

Nchumu wo hetelela lowu endlaka leswaku ku tshungula TB swi nyanya ku tika i ku tumbuluka ka switsongwatsongwana swa TB leswi nga dlayiwiki hi mirhi. Switsongwatsongwana leswi swi tikomba onge swi ta endla leswaku vuvabyi lebyi byi nga ha tshunguleki nakambe tanihi leswi a swi ri tano enkarhini lowu swidlaya-switsongwatsongwana a swi nga si va kona.

Lexi vavisaka, TB leyi nga tshungulekiki yi vangiwa ngopfu hikwalaho ka leswi mirhi yo tshungula TB yi nga tirhisiwiki hi mfanelo. Ku tshungula TB hi ndlela leyi humelelaka ku heta kwalomu ka tin’hweti ta tsevu naswona vavabyi va fanele ku nwa mune wa tiphilisi nkarhi na nkarhi. Muvabyi a nga ha nwa tiphilisi to tala ta kwalomu ka khume-mbirhi hi siku. Loko muvabyi a nga nwi tiphilisi nkarhi na nkarhi kumbe loko a tshika ku nwa mirhi nkarhi wa kona lowu faneleke wu nga si fika, switsongwatsongwana swa TB leswi swi tikaka ku swi dlaya kumbe leswi nga kotekiki ku swi dlaya swa tumbuluka. Switsongwatsogwana swin’wana a swi olovi ku swi dlaya hi mirhi ya TB leyi tolovelekeke ya kwalomu ka nkombo.

Ku tshungula vavabyi lava nga ni TB leyi nga tsungulekiki hi mirhi yo hambana-hambana a swo tika ntsena, kambe swi tlhela swi durha swinene. Swi koxa mali leyi andzisiweke ka 100 ku tlula mali leyi tirhisiwaka eku tshunguleni ka vavabyi van’wana va TB. Hi xikombiso, le United States, mali yo tshungula muvabyi un’we yi nga ha tlula kwalomu ka R1100 000!

WHO yi ringanyeta leswaku vanhu va kwalomu ka 100 wa timiliyoni emisaveni hinkwayo va nga ha tluleriwa hi switsongwatsongwana swa TB leswi nga tshungulekiki, swin’wana swa swona a swi nge tshunguriwi hi mirhi yihi ni yihi leyi tivekaka ya ku tshungula TB. Switsongwatsongwana leswi leswi nga ni khombo swa tlulela ku fana ni switsongwatsongwana leswi tolovelekeke.

Nsivela-mavabyi Ni Vutshunguri

Xana i yini lexi nga eku endliweni leswaku ku lwisaniwa ni mhangu leyi ya misava hinkwayo? Ndlela yo antswa yo lawula vuvabyi lebyi i ku vona mavabyi lama tlulelaka ni ku ma tshungula loko ma ha ku sungula. Leswi a swi pfuni ntsena lava vabyaka kambe swi sivela ku tluleta van’wana vuvabyi lebyi.

Loko TB yi nga tshunguriwi, yi dlaya ku tlula hafu ya vanhu lava nga na yona. Hambiswiritano, loko yi tshunguriwa kahle, TB ya tshunguleka eka muvabyi un’wana ni un’wana ngopfu-ngopfu loko yi nga vangiwi hi switsongwatsongwana leswi nga dlayiwiki hi mirhi yo hambana-hambana.

Tanihi laha hi xiyeke hakona, vutshunguri lebyi humelelaka byi lava leswaku vavabyi va heta mirhi hinkwayo leyi va nyikiweke yona. Hakanyingi a va yi heti. Ha yini? Phela, ku khohlola, ku hisa ka miri ni swikombiso swin’wana swa vuvabyi hakanyingi swa nyamalala emavhikini ma nga ri mangani endzhaku ka loko munhu a sungule ku nwa mirhi. Hikwalaho vavabyi vo tala va anakanya leswaku se va horile ivi va tshika ku nwa mirhi.

Leswaku ku hluriwa xiphiqo lexi, WHO yi seketela tsima leri vuriwaka DOTS, ku nga vito leri vulaka “[directly-observed treatment, short-course] vutshunguri lebyi languteriwaka hi ku kongoma, endlelo ra nkarhinyana.” Tanihi laha vito leri ri swi vekaka hakona, vatirhi va swa vutshunguri va tshama va veke tihlo eka vavabyi va vona leswaku un’wana ni un’wana wa vona u nwa mirhi hinkwayo, ngopfu-ngopfu eka tin’hweti timbirhi to sungula ta vutshunguri. Hambiswiritano, leswi a swi olovi ku swi endla minkarhi hinkwayo hikwalaho ka leswi vunyingi bya lava nga ni TB swi nga oloviki ku fika etindhawini leti va tshamaka eka tona. Tanihi leswi evuton’wini bya vona va langutaneke ni minkitsinkitsi ni swiphiqo swo tala ku tlurisa—van’wana va vona a va na makaya—mhaka ya ku lava ku tiyiseka leswaku va yi nwa mirhi ya vona yi nga tika swinene.

Xana wu kona ntshembo wa leswaku ntungu lowu wu ta herisiwa evanhwini?

[Box on page 5]

Phepha Leri Nga Ni Rungula Ra Ntiyiso Malunghana Ni TB

Nhlamuselo: TB i vuvabyi lebyi hakanyingi byi hlaselaka ni ku onha mahahu, kambe byi nga ha tlulela ni le ka tindhawu tin’wana ta miri, ngopfu-ngopfu byongo, tinso ni marhambu.

Swikombiso swa vuvabyi: TB ya mahahu yi nga ha vanga ku khohlola, ku ondza ni ku nga tsakeri swakudya, ku dzuka nyuku loku nga tolovelekangiki ni vusiku, ku tsana, ku heleriwa hi moya ni switlhavi exifuveni.

Ndlela leyi byi kamberiwaka ha yona: Ku kambela nhlonge hi ku tirhisa murhi wa tuberculin ku nga kombisa loko munhu a tluleriwe hi bacillus. Ku kambela xifuva hi X-rheyi ku nga ha kombisa ku onhaka loku nga kona emahahwini loku kombisaka leswaku munhu u khomiwe hi vuvabyi bya TB. Ku kambela swilo leswi humaka enon’wini wa muvabyi elaboratori i ndlela leyinene yo vona bacilli ku nga switsongwatsongwana swa TB.

I vamani lava faneleke ku kamberiwa: Hi lava nga ni swikombiso swa vuvabyi bya TB kumbe lava va tshineleleke muvabyi la nga ni TB hi ku phindha-phindha—ngopfu-ngopfu lava tshamaka etindlwini leti nga nghenisiki kahle moya.

Murhi wa nsawutiso: Ko va ni murhi wun’we ntsena wa nsawutiso—lowu vitaniwaka BCG. Wu sivela TB leyikulu eka swihlangi kambe a wu va pfuni ngopfu vana lava ha kulaka kun’we ni vanhu lavakulu. Loko wu tirhe kahle, murhi lowu wa nsawutiso wu nyikela nsirhelelo ku ringana malembe ya kwalomu ka 15. BCG yi sirhelela lava nga siki tluleriwaka hi vuvabyi lebyi; a yi pfuni nchumu eka vanhu lava ana se va nga na byona.

[Box on page 6]

TB Ni Fexeni

Swi nga ku hlamarisa, hi lembe-xidzana ra vu-19 TB a yi rhandziwa swinene hikwalaho ka leswi vanhu a va anakanya leswaku swikombiso swa vuvabyi lebyi a swi tlakusa fexeni, maendlelo ya ntivo-vuxongi.

Alexandre Dumas, Mufurwa la nga mutsari wa mintlango ni tinovhele, u tsarile ebukwini ya yena leyi nge Mémoires eku sunguleni ka va-1820: “A ku ri mukhuva ku karhatiwa hi xifuva; un’wana ni un’wana a ri ni vuvabyi bya rifuva, ngopfu-ngopfu eka vatsari va switlhokovetselo; a ku ri mukhuva lowu tsakisaka ku fa va nga si va ni makume-nharhu wa malembe.”

Lord Byron, mutsari wa switlhokovetselo wa Munghezi, ku vikiwa leswaku u vule marito lawa: “Ndzi navela ku dlayiwa hi vuvabyi bya rifuva [TB] . . . hikuva vavasati hinkwavo va ta vula va ku, ‘Vona xihunguki lexi va nge i Byron, xi fa xi ri karhi xi languteka hi ndlela leyinene.’”

Henry David Thoreau, mutsari wa tibuku wa Muamerika, loyi swi tikombaka onge u dlaye hi TB, u tsarile a ku: “Hi ntolovelo ku hlakala kun’we ni vuvabyi swi sasekile, ku fana . . . ni vuxongi bya rifuva.”

Loko xi hlamusela hi ku tsakisiwa hi TB, xihloko xa The Journal of the American Medical Association xi te: “Rirhandzu leri nga twisisekiki malunghana ni vuvabyi lebyi ri khumbe malangutelo ya vanhu lama nga efexenini; vavasati a va lava ku languteka va kwalarile, va lala, a va tirhisa switolwa swo basa naswona a va rhandza tirhoko to lala leti vonikelaka—a ti fana swinene ni ku lala loku laviwaka hi van’wambhuri va manguva lawa.”

[Box on page 7]

Xana Swa Olova Ku Tluleriwa Hi TB?

Dok. Arata Kochi, mukongomisi wa Tsima ra TB eMisaveni hinkwayo ra WHO, u ri: “A ku na laha u nga yaka kona leswaku u balekela tibakiteriya ta rifuva. Un’wana ni un’wana a nga tluleriwa hi TB hi ku koka moya ntsena lowu nga ni xitsongwatsongwana xa TB lexi khohloriweke kumbe lexi entshemuleriweke emoyeni. Switsongwatsongwana leswi swi nga hangalaka emoyeni tiawara to tala; hambi ku ri malembe yo tala. Hinkwerhu hi le khombyeni.”

Hambiswiritano, emahlweni ko va munhu a khomiwa hi TB, swilo swimbirhi swi fanele swi humelela. Xo sungula munhu u fanele a tluleriwa hi tibakiteriya ta TB. Xa vumbirhi, switsongwatsongwana leswi swi fanele ku vanga vuvabyi.

Hambileswi swi kotekaka ku tluleriwa hi ku hlangana nkarhinyana ni munhu la vabyaka ngopfu, TB yi tlulela ngopfu loko u tihlanganisa ngopfu ni munhu la nga na yona, ku fana ni ku hlangana loku nga kona exikarhi ka swirho swa ndyangu leswi tshamaka etindhawini leti ku nga ni vanhu vo tala.

Switsongwatsongwana swa bacilli leswi kokiweke ni moya hi munhu loyi swi n’wi tluleleke swa engeteleka exifuveni. Hambiswiritano, vanhu va kaye eka vanhu va khume, endlelo ra miri wa vona ra nsawutiso ri sivela ku hangalaka ka switsongwatsongwana naswona munhu loyi swi n’wi tluleleke a nga vabyi. Hambiswiritano, minkarhi yin’wana switsongwatsongwana leswi tsaneke swa bacilli swi nga ha kuma matimba loko endlelo ra miri ra nsawutiso ro tsanisiwa ngopfu hi HIV, vuvabyi bya chukela, vutshunguri bya khensa byo tirhisa tikhemikhali ni swin’wana.

[Picture Credit Line on page 4]

New Jersey Medical School—National Tuberculosis Center

[Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

Switsongwatsongwana swa TB swa bacilli leswi ntshunxiwaka hi xitsongwatsongwana xa AIDS swi fana ni swivatla- nkombe leswi humesiweke emabaskitini