Vana Va Ni Lunghelo Ra Ku Titwa Va Laviwa Naswona Va Rhandziwa

“LOKO u komba n’wana leswaku wa n’wi rhandza, u ta vuyeriwa ngopfu.” Marito lawa ma tsariwe hi John Ruskin, mutsari wa Munghezi tlhelo muxopaxopi wa timhaka wa lembe-xidzana ra vu-19. Swi nga ha endleka vatswari vo tala va pfumela leswaku swa vuyerisa ku rhandza vana va wena, ku nga ri ntsena hikwalaho ka rirhandzu leri va nga ta ku rhandza ha rona, kambe xa nkoka ngopfu, hikwalaho ka ndlela leyi rirhandzu leri ri nga ta va pfuna ha yona.

Hi xikombiso, buku leyi nge Love and Its Place in Nature yi vule leswaku handle ka rirhandzu, “vana va tala ku fa.” Naswona Ashley Montagu, mutivi wa ndhavuko la dumeke wa vanhu la velekeriweke eBritain, u ye emahlweni a ku: “N’wana loyi a nga rhandziwangiki, ndlela leyi a hanyisanaka ha yona ni vanhu van’wana, ndlela leyi swirho swa miri wakwe swi kulaka ha yona swin’we ni ndlela leyi a ehleketaka ha yona yi hambanile ni ya loyi a rhandziweke. Kasi loyi a rhandziwaka u tlhela a kula hi ndlela leyi nga faniki ni ya loyi a nga rhandziwiki.”

Toronto Star yi vike hi nkambisiso lowu fikeleleke makumu lama fanaka. Yi te: “Vana lava kulaka va nga vukarhiwi nkarhi hinkwawo, va nga bambateriwi kumbe ku khoma-khomiwa . . . va tala ku va ni ntshikilelo lowukulu.” Kunene, ku honisa n’wana loko a ha ri xihlangi “swi nga yi khumba nkarhi wo leha ndlela leyi a dyondzaka ni ku tsundzuka ha yona.”

Tinhla leti kumiweke ti kandziyisa xilaveko xa leswaku vatswari va tshama ni vana va vona. Loko va nga tshami na vona, xana byi ta hlakuleriwa njhani vuxaka lebyikulu exikarhi ka mutswari ni n’wana? Kambe khombo ra kona, hambi ku ri ematikweni lama fuweke, ku ni mboyamelo wa ku ringeta ku nyika n’wana leswi a swi lavaka, ku nga ri vatswari vakwe. Vana va rhumeriwa exikolweni, va rhumeriwa eswikolweni swa Sonto etikerekeni, va rhumeriwa entirhweni, va hakeleriwa maendzo, va nyikiwa mali ni ku rhumeriwa etindhawini ta vuhungasi. Leswi vana va timiliyoni va nga riki na ndyangu wa ka vona naswona va tihanyelaka va ri voxe, hi ntolovelo va tivona va nga ri na n’wini—kumbe va teriwa hi mianakanyo yo tano—va nga laviwi hi munhu naswona va nga rhandziwi hi munhu, va tivona va ri exikarhi ka vanhu lavakulu, lava va cinisaka gija. Ku titwa hi ndlela yoleyo ka vana hi kona ku nga ha vaka ku endle leswaku ku va ni vana va kwalomu ka 3 000 lava tshamaka eswitarateni eBerlin. Swi tano hi Micha loyi a nga te: “A nga kona loyi a a ndzi lava.” Mufana wa le Jarimani la nga ni malembe ya kaye u vilerile hi ndlela leyi fanaka: “Swa antswa ndzi va mbyana ya ka hina.”

Vana Va Xanisiwa Hi Tindlela To Hambana-hambana

Ku honisa vana i ndlela yin’wana yo va xanisa leyi kombisaka ku pfumaleka ka nchumu lowu Bibele yi wu vulaka “xinakulobye xa ntumbuluko.” (Varhoma 1:31; 2 Timotiya 3:3) Naswona ku nga ha vangela ku xanisiwa lokukulu ko hambana-hambana. Hi xikombiso, ku sukela loko ku simekiwe Lembe ra N’wana eMisaveni Hinkwayo hi 1979, ku yisiwe nyingiso lowukulu eka swiphiqo swa ku xanisiwa ni ku pfinyiwa ka vana. Ina, swa tika ku kuma tinhlayo leti kongomeke, naswona ta hambana hi ku ya hi tindhawu. Kambe a hi kanakani leswaku swa tika ku horisa ku vava loku vana lava pfinyiweke va kulaka na kona.

Ku nga khathariseki leswaku vana va xanisiwa hi ndlela ya njhani, kambe va sala va ri ni mianakanyo ya leswaku a va rhandziwi naswona a va laviwi. Naswona xiphiqo lexi xi vonaka xi ya xi kula. Hi ku ya hi phepha-hungu ra le Jarimani leri vuriwaka Die Welt, “vana vo tala va kula va ri swikamba ntsena.” Ra engetela: “Vana a va ri kumi rirhandzu ra le kaya. Hi ku ya hi [Gerd Romeike, mukongomisi wa ndhawu ya le Hamburg laha vana va leteriwaka kona], xiboho xa mintlhaveko exikarhi ka vana ni vatswari xi ya xi tsana, kumbe, xi va xi nga ri kona ni ku va kona. Vana vo tano va titwa va lan’wiwile, naswona a va wu kumi nsirhelelo lowu va wu navelaka.”

Vana lava va tsoniwaka lunghelo ra vona ra ku titwa va laviwa naswona va rhandziwa, va hlundzuka, va kombisa ku pfilunganyeka ka vona eka lava va va lan’weke kumbexana ni le ka vanhu hinkwavo. Emalembeni hinkwawo ya khume lama hundzeke, xiviko xa le Canada xa ntlawa wun’wana xi kombise leswaku ku fanele ku tekiwa goza ra xihatla hi ku chava leswaku xitukulwana lexi hinkwaxo, “lexi ehleketaka leswaku vanhu a va na mhaka na xona” xi nga va ekhombyeni.

Vana lava nga rhandziwiki ni lava nga laviwiki va nga ha ringeka ku baleka emakaya, va balekela swiphiqo leswi va langutaneke na swona, kambe va tikuma va tipete eka swiphiqo leswikulu emadorobeni lama hlaseriweke hi vugevenga, swidzidzirisi ni ku tikhoma loko biha. Entiyisweni, emalembeni lama tlulaka 20 lama hundzeke, maphorisa ma ringanyete leswaku vana lava balekeke emakaya va kwalomu ka 20 000 lava nga ehansi ka malembe ya 16, a va tshama emadorobeni lamakulu ya le United States ntsena. Va hlamuseriwe tanihi “vanhu lava humaka emakaya lama hohlokeke ni lama nga ni tihanyi, hakanyingi lama vatswari va kona va nga swindzendzele ni lava tirhisaka swidzidzirisi. Va va tinghwavava, va tirhisa mimiri ya vona leswaku va kota ku hanya, va biwa hi vanhu lava va hungulaka leswaku va va tinghwavava kutani va lahlekeriwa hi xindzhuti xa vona, va hanya va ri karhi va chava leswaku va ta tlhela va khomiwa hi vanhu lava loko vo ringeta ku baleka entirhweni lowu.” Lexi twisaka ku vava, ku nga khathariseki matshalatshala lamanene yo cinca xiyimo lexi xo biha, kambe xa ha ri kona.

Vana lava kulelaka eswiyin’weni leswi hlamuseriweke laha henhla a va swi koti ku va vanhu lavakulu lava ringaniselaka kahle, hakanyingi a va swi koti ku kurisa vana va vona vini. Leswi na vona a va nga laviwi naswona a va nga rhandziwi, hi ku famba ka nkarhi, va tswala vana lava fanaka na vona—vana lava titwaka va nga laviwi naswona va nga rhandziwi. N’watipolitiki wa le Jarimani u swi veka hi ku kongoma hi ndlela leyi: “Vana lava nga riki na rirhandzu va va vanhu lavakulu lava nga ni rivengo lerikulu.”

Ina, vatswari va timiliyoni va endla hinkwaswo leswi nga ematimbeni ya vona ku tiyiseka leswaku vana va vona va swi tiva leswaku va va lava ni ku va rhandza. A vo va byela hi nomu ntsena kambe va swi kombisa hi ku va khathalela hi ndlela ya rirhandzu ni ku va nyika nyingiso wa munhu hi xiyexe lowu n’wana ha un’we a faneleke a wu kuma. Nilokoswiritano, swiphiqo swi tama swa ha ri kona—swiphiqo leswi swi nga lo dla, leswaku vatswari a va nge swi koti ku swi tlhantlha. Hi xikombiso, etindhawini tin’wana ta misava, mafambiselo lama nga hetisekangiki ya vanhu ya ikhonomi ni ya tipolitiki ma tsandzeka ku khathalela rihanyo ra vana hi ndlela leyi faneleke, ku va nyika dyondzo leyi faneleke, ku va nyika swakudya leswi ringaneke swin’we ni ku va sirhelela eka mintirho leyi nga riki yinene ni le ka swiyimo swo biha leswi va hanyaka eka swona. Hakanyingi swiyimo leswi swi nyanyisiwa hi makwanga, vugevenga, vutianakanyi ni ku nga anakanyeli ka vanhu lavakulu.

Kofi Annan, matsalana jenerala wa Nhlangano wa Matiko, u boxe swiphiqo swin’wana leswikulu leswi vana va langutanaka na swona namuntlha, loko a tsala: “Vana va timiliyoni va ya emahlweni va langutane ni vusweti lebyikulu ngopfu; va madzana ya magidi va langutane ni mimpfilumpfilu ya tinyimpi ni ya ikhonomi; va makume ya magidi va tsemiwe swirho etinyimpini; van’wana vo tala va sale va nga ri na vatswari kumbe va dlayiwe hi HIV/AIDS.”

Kambe a hi mahungu hinkwawo lama biheke! Vayimeri va Nhlangano wa Matiko, ku fana ni Nkwama wa N’wana wa Nhlangano wa Matiko (UNICEF) ni Nhlangano wa Misava Hinkwayo wa Rihanyo va tirhe hi matimba leswaku va antswisa xiyimo xa vana. Annan u te: “Vana vo tala va velekiwa va hanye kahle naswona van’wana vo tala va sawutisiwa emavabyini; van’wana vo tala va swi tiva ku hlaya ni ku tsala; van’wana vo tala va ntshunxekile leswaku va nga dyondza, va nga tlanga hambi ku ri ku hanya tanihi vana hi ndlela leyi a ku nga ehleketiwi leswaku yi nga koteka eka khume ra malembe lama hundzeke.” Kambe, u tlhele a lemukisa: “Lowu a hi nkarhi wa ku tshama hi mavoko hi titwa hi enerisekile hi leswi se swi fikeleriweke.”

Lava Lavaka Nyingiso Wo Hlawuleka

Vana van’wana va lava nyingiso wo hlawuleka. Eku sunguleni ka va-1960, misava yi sale yi hlamarile loko yi twa swiviko leswi humaka ematikweni yo tala leswi vulavulaka hi ku velekiwa ka vana va magidi lava velekiweke va lamarile hikwalaho ka philisi leri vitaniwaka thalidomide. Loko vavasati lava tikeke va nwa philisi leri, ri tise vuyelo lebyi nga languteriwangiki, vana va velekiwe va lamarile kumbe va nga ri na swirho swin’wana swa miri. Hakanyingi mavoko ni milenge a ko va switlupunyana.

Endzhaku ka malembe ya makume-mune, nchumu lowu talaka ku lamata vana i bomo leyi fuhlekiwaka.a Van’wana va ringanyeta leswaku ku ni tibomo leti fuhlekiwaka leti rhiyiweke leti sukelaka eka 60 wa timiliyoni ku ya eka 110 wa timiliyoni emisaveni. Vanhu va kwalomu ka 26 000 va dlayiwa ni ku lamatiwa lembe ni lembe—ku katsa ni vana vo tala. Ku sukela hi 1997, loko Jody Williams a wina Sagwadi ra Nobel etsimeni rakwe ro yirisa tibomo leti fuhlekiwaka, ku yisiwe nyingiso lowukulu eka xiphiqo lexi. Kambe bya ha ri kona vumakelo bya tibomo leti. N’watipolitiki wa le Jarimani u vule leswi landzelaka malunghana ni matshalatshala ya ku herisa tibomo leti fuhlekiwaka emisaveni: “Swi fana ni ku ringeta ku humesa mati ebakitini hi xilepulana kasi ma nghena hi vunyingi hi phayiphi.”

Ntlawa wun’wana wa lava lavaka nyingiso wo hlawuleka i vana lava nga riki na vatswari. Xikongomelo xa Yehovha Xikwembu, Muvumbi wa vanhu, a ku ri leswaku vana va kurisiwa hi manana na tatana lava nga ni rirhandzu. N’wana u lava ku kurisiwa hi ndlela yoleyo leyi faneleke.

Vayimeri va vana lava pfumalaka vatswari swin’we ni lava tekiwaka hi vanhu ku ya va wundla va ringeta ku bula hi swilaveko swa vana lava nga riki na vatswari vambirhi. Kambe, lexi twisaka ku vava, vana lava evuswetini ngopfu lava ku nga vona va lavaka ku tekiwa leswaku va ya khathaleriwa, hi vona lava hakanyingi va papalatiwaka—lava va vabyaka, va nga ni swiphiqo swa ku dyondza naswona va nga swigono kumbe lava vatswari va vona va humaka ematikweni mambe.

Ku simekiwe tinhlengeletano leti khutazaka ku nyikeriwa ka mali minkarhi hinkwayo kutani ti “teka” n’wana la hanyaka etikweni leri nga evuswetini leswaku ti ya n’wi wundla. Mali leyi nyikeriweke yi tirhisiwa ku dyondzisa vana kumbe ku va nyika leswi va swi lavaka evuton’wini. Loko swi laveka, va nga rhumelana swifaniso ni ku tsalelana mapapila leswaku ku tiyisiwa vunakulobye. Hambileswi lunghiselelo leri ri pfunaka, kambe a ri swi koti ku tlhantlha xiphiqo lexi hilaha ku heleleke.

Xikombiso xin’wana lexi tsakisaka xa leswi endliweke ku pfuna vana lava nga riki na vatswari i vandla leri ri tlangeleke ntirho lowu endliweke eka hafu ya lembe-xidzana hi 1999.

Laha Vana Va Pfuniwaka Kona

Hi 1949, Hermann Gmeiner u simeke eImst, le Austria, nchumu lowu a wu vitaneke Laha Vana Va Pfuniwaka Kona. Ku sukela emasungulweni lawa lamatsongo, nhlengeletano yakwe yi kule ngopfu kutani yi katsa swimitana leswi lavaka ku fika eka 1 500 ni tindzawulo leti fanaka leti kumekaka ematikweni lama ringanaka 131 ya le Afrika, Amerika, Asiya ni ya le Yuropa.

Gmeiner u seketele goza rakwe eka tinhla ta mune ta nkoka—manana, vamakwavo, kaya ni ximutana. “Manana” u va ni “ndyangu” lowu nga ni vana va ntlhanu kumbe va tsevu—hambi ku ri ku tlula. U tshama na vona kutani a ringeta ku va rhandza ni ku va nyika nyingiso lowu rindzeriweke eka manana wa xiviri. Vana va tshama swin’we eka “ndyangu” wolowo naswona va ri na “manana” yoloye kukondza ku fika nkarhi wa leswaku va huma muti, va suka kwala “kaya.” Ku ni vana va malembe yo hambana-hambana eka “ndyangu” lowu. Loko vana va ri ni “vamakwavo va xisati ni vaxinuna” lavakulu ni lavatsongo, va dyondza ku khathalelana, hikwalaho swa va pfuna leswaku va nga vi na vutianakanyi. Ku endliwa matshalatshala ya ku endla vana volavo va titwa va ri swirho swa “ndyangu” va ha ri vatsongo ngopfu. Minkarhi hinkwayo vana lava beburiweke hi munhu un’we va va swin’we eka “ndyangu” wolowo.

Swimitana leswi swi ni “mindyangu” ya kwalomu ka 15, ha wun’we wu tshama ekaya ra wona. Vana hinkwavo va leteriwa ku pfuna “mana” wa vona eku endleni ka swintirhwana leswi faneleke ekaya. Hambiloko va ri hava tatana, ku endliwa malunghiselelo ya wanuna leswaku a ta nyikela xitsundzuxo xa vutatana ni ku nyikela ndzayo leyi faneleke. Vana va nghena xikolo eswikolweni swa kwalaho. “Ndyangu” ha wun’we wu kuma mali yo karhi leswaku wu xava swixava-xavana leswi lavekaka. Swakudya ni swiambalo swi xaviwa endhawini ya kwalaho. Xikongomelo xa kona i ku endla leswaku vana va tolovelana ni vutomi bya ndyangu swin’we ni swiphiqo ni mintsako ya kona, swi va pfuna ku hanya vutomi lebyi tolovelekeke hilaha swi nga kotekaka hakona. Leswi swi va lunghiselela ku simeka mindyangu ya vona loko se va kurile.

Ka Ha Laviwa Ntlhantlho Lowu Tirhaka

Vayimeri va vana lava tekiwaka ku ya wundliwa, lava feriweke, va Miti leyi Vana va Pfuniwaka eka yona, UNICEF, swin’we ni tinhlengeletano leti fanaka kumbe mintlawa yoleyo va ringeta ku pfuna swinene loko va seketela vana lava nga evusiwaneni. Kambe ku hava ni wun’we eka yona lowu nga alaka leswaku vanhu van’wana va le vusiwaneni. Ku nga khathariseki leswaku va tiyimisele njhani, a va nge n’wi nyiki swirho n’wana la lamaleke swirho, va xalamukisa mianakanyo ya n’wana la nga xilema, va hlanganisa n’wana ni vatswari vakwe lava hambaneke kumbe lava dlayeke vukati, kumbe va n’wi tlherisela emavokweni lama nga ni rirhandzu ya mutswari la feke.

Hambiloko vanhu vo ringeta hilaha va endlaka hakona, kambe a va nge swi koti ku nyikela ntlhantlho lowu tirhaka eka swiphiqo swa vana. Kambe swi ta tlhantlhiwa! Kumbexana swi nga ha tlhantlhiwa hi ku hatlisa ku tlula hilaha u nga ehleketaka hakona. Kambe, njhani?

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Swifaniso leswi nga eka tluka 8, 9]

N’wana u lava rirhandzu ra vatswari havambirhi naswona i lunghelo rakwe