Ndzima 9
Ku Letela Vana Ku Sukela eVuhlangini
1-4. I vumbhoni byihi lebyi nga kona bya leswaku n’wana lontsongo u ni matimba lamakulu yo dyondza?
MIANAKANYO ya n’wana loyi a ha ku velekiwaka yi fanisiwa ni phepha leri nga tsariwangiki nchumu. Entiyisweni, swi tele leswi tsariweke emianakanyweni ya xihlangi hambi loko xa ha ri ekhwirini ra mana wa xona. Naswona mikhuva yin’wana yi tsariwe eka xona hi ndlela leyi nga sulekiki hikwalaho ka endlelo ro tekelela. Kambe matimba lamakulu ya ku dyondza ma sungula loko a velekiwa ku ya emahlweni. Ematshan’wini ya phepha rin’we, sweswi swi fana ni loko layiburari hinkwayo yi rindzele leswaku mahungu ma kandziyisiwa emaphepheni ya yona hinkwavo.
2 Byongo bya n’wana loko a velekiwa byi tika mpimo lowu nga nghenaka ka mune eka lowu byi nga ta tika wona loko a kurile. Kambe byongo byi kula hi ku hatlisa lerova hi malembenyana mambirhi byi fikelela swiphemu swinharhu eka swa mune swa ntiko lowu byi nga ta tika wona loko se a ri nkulu! Ku andza ka vutlharhi ku fambisana na byona. Vakambisisi va vula leswaku vutlharhi lebyi n’wana a byi kumaka emalembeni ya mune yo sungula, bya ringana ni lebyi a byi kumaka emalembeni lama landzelaka ya khume-nharhu ya ku hanya kakwe. Kahle-kahle, van’wana va vula leswaku “swilo leswi n’wana a swi dyondzaka a nga si fika eka malembe ya ntlhanu, swi nonon’hwa ngopfu ku tlula swihi na swihi swin’wana leswi a nga ta hlangana na swona.”
3 Vutivi bya xisekelo byo tanihi ku tiva exineneni ni le ximatsini, ehenhla ni le hansi, ku tala ni ku ka ku nga ri na nchumu, swin’we ni ku hambana ka mpimo ni ntiko, hinkwaswo swi vonaka swi tolovelekile eka hina. Kambe n’wana u fanele a dyondza swilo leswi ni swin’wana swo tala. Na byona vutivi bya ku vulavula byi fanele byi byariwa ni ku simekiwa emianakanyweni ya n’wana.
4 Ririmi, van’wana va ri fanisa ni “ntirho wo tika swinene ku tlula hinkwayo leyi lavaka vutlharhi, leyi munhu a yi endlaka.” Loko u tshame u khoma xo tika hi ku dyondza ririmi lerintshwa, u nga ha pfumela leswaku swi tano. Kambe wena wa antswanyana hikuva u tiva ndlela leyi ririmi ri tirhaka ha yona. N’wana a nga swi tivi, kambe mianakanyo ya yena ya swi kota ku khoma vutivi bya ririmi ivi yi byi tirhisa. A hi sweswo ntsena, kambe vana lava ha riki vatsongo, lava tshamaka emakaya kumbe emigangeni leyi nga ni tindzimi timbirhi, swi nga ha va olovela ku vulavula tindzimi timbirhi—va nga si sungula ni ku ya exikolweni! Hikwalaho, vutlharhi byi kona, byi rindzele ku hluvukisiwa.
LOWU HI WONA NKARHI WO SUNGULA!
5. Ku letela n’wana ku fanele ku hatla ku sunguriwa rini?
5 Loko muapostola Pawulo a tsalela nakulobye wa yena Timotiya, u n’wi tsundzuxe leswaku u tive matsalwa yo kwetsima “ku sukela evuhlangini.” (2 Timotiya 3:15) Mutswari wo tlhariha hi la xiyaka ndlala ya n’wana yo lava ku dyondza. Vana va xiya swinene, naswona va yingiserisisa. Ku nga khathariseki leswaku vatswari va swi tiva kumbe e-e, vana va karhi va teka timhaka, va ti vungelela, va ti engetela, va endla swiboho. Entiyisweni, loko vatswari va nga xalamuki, hi nkarhinyana xihlangi xi nga dyondza ku va lawula hi ndlela leyi hlamarisa swinene, leswaku va endla leswi xi swi rhandzaka. Kutani, ndzayo leyi nyikeriwaka eRitweni ra Xikwembu yi tirha ku sukela eku velekiweni ku ya emahlweni: “Dyonḍisa džaha e ndleleni leyi a fanelaka ku famba ha yona; ni loko a dyuhele a nga ka a nga hambuki.” (Swivuriso 22:6) Kunene, tidyondzo to sungula ti mayelana ni rirhandzu, hi ku n’wi rhandza ni ku n’wi khathalela swinene. Kambe leswi swi fanele swi fambisana ni ndzayo leyi faneleke, leyi nyikeriwaka khwatsi kambe hi vurhena.
6. (a) I mavulavulelo wahi lama nga manene eku vulavuleni ni n’wana? (b) I vonelo rihi leri faneleke malunghana ni swivutiso swo tala leswi nga vutisiwaka hi n’wana?
6 U nga vulavurisi xihlangi, hi “vulavulelo ra vun’wana,” kambe vulavula hi ririmi ro olova ra munhu lonkulu, leri u lavaka leswaku xi dyondza rona. Loko n’wana lontsongo a dyondza ku vulavula u ta ku tinga hi swivutiso leswi nge: ‘Ha yini ku na mpfula? Mina ndzi huma kwihi? Xana tinyeleti ti ya kwihi ni nhlikanhi? U endla yini? I swa yini leswi? Leswiya swona i swa yini?’ Swivutiso swo ya swi ta! Swi yingise, hikuva swivutiso i xin’wana xa switirho-nkulu swa n’wana swo dyondza ha swona. Ku sivela swivutiso swi nga sivela ku kula ka mianakanyo.
7. Xana swivutiso swa n’wana lontsongo swi nga hlamuriwa kahle hi ndlela yini, naswona ha yini?
7 Kambe anakanya, hi laha muapostola a endleke ha kona, leswaku “loko ndza ha ri xihlangi, a ndzi vulavula tanihi xihlangi, ndzi pimanisa tanihi xihlangi.” (1 Vakorinto 13:11) Hlamula swivutiso kahle hi laha u nga kotaka ha kona, kambe hi ku olova ni ku komisa. Loko n’wana a vutisa a ku, ‘Ha yini ku na mpfula?’ a nga lavi nhlamulo yo rharhangana ya vuxokoxoko lebyikulu. Nhlamulo yo tanihi ku, ‘Mapapa ma tikeriwa hi mati kutani mati ma halaka,’ yi nga n’wi enerisa. N’wana a nga yisi nyingiso eka xilo xin’we nkarhi wo leha; u hatla a hundzela eka swin’wana. Kutani tanihi leswi u nyikaka n’wana ntswamba ku fikela loko a kota ku dya swakudya leswo tiya, n’wi nyike nhlamuselo yo olova ku kondza a kota ku twisisa vutivi byo tala lebyi runguriwaka.—Ringanisa Vaheveru 5:13, 14.
8, 9. Xana i yini lexi nga endliwaka leswaku ku dyondzisiwa n’wana ku endla nhluvuko wo kota ku hlaya?
8 Dyondzo a yi heli. Hi laha ku kombisiweke ha kona, Timotiya u tolovelane ni Matsalwa ku sukela evuhlangini. Swilo leswi a nga rhanga a swi dyondza evuhlangini a swi katsa ku dyondzisiwa Bibele. Kunene leswi a swi ya emahlweni, tanihi leswi namuntlha tatana na manana va nga sungulaka ku dyondzisa n’wana ku hlaya. Hlayela n’wana wa wena. Loko a ha ri xihlangi, n’wi veke emindzhumbini ya wena, u n’wi angarha kutani u hlaya hi rito lero tsakisa. U ta titwa a sirhelelekile ni ku tsaka, naswona ku hlaya koloko ku ta va nchumu wo tsakisa, ku nga khathariseki leswaku u khoma swilo switsongo ku fikela kwihi. Endzhaku, u nga n’wi dyondzisa maletere, kumbexana tanihi ntlango. Kutani endla marito, ivi u hetelela hi ku vumba swivulwa hi marito. Naswona endla ku dyondza loku ka nkarhi hinkwawo ku va loku tsakisaka, hi laha swi nga kotekaka ha kona.
9 Hi xikombiso, mpatswa wun’wana a wu hlaya ni n’wana wa wona wa malembe manharhu hi rito lerikulu, wu n’wi komba rito rin’wana ni rin’wana leswaku a wu sala ndzhaku loko wu ri karhi wu hlaya. Emaritweni man’wanyana a va yima, ivi n’wana a vula marito yo tanihi “Xikwembu,” “Yesu,” “munhu,” “murhi.” Marito lawa a kota ku ma hlaya ma ye ma andza hakatsongotsongo, naswona loko a ri na malembe ya mune hi vukhale, a hlaya marito lamanyingi. Ku hlaya ku fambisana ni ku tsala, xo sungula i ku tsala letere ha rin’we, endzhaku ku ta marito lama heleleke. Loko n’wana a kota ku tsala vito ra yena wa tsaka swinene!
10. Ha yini ku ri vutlharhi ku pfuna n’wana un’wana ni un’wana leswaku a kurisa vuswikoti bya yena n’wini?
10 Vana va hambanile, un’wana ni un’wana u ni vumunhu lebyi hambaneke, naswona ú fanele ku pfuniwa leswaku a kula hi ku pfumelelana ni vuswikoti byakwe ni tinyiko leti a tswariweke na tona. Loko u letela n’wana un’wana ni un’wana leswaku a kurisa matimba ni vuswikoti lebyi a tswariweke na byona, a nge swi vondzoki leswi endliwaka hi vana van’wanyana. N’wana un’wana ni un’wana u fanele a rhandziwa ni ku nkhensiwa. Loko u pfuna n’wana ku hlula kumbe ku lawula mimboyamelo leyi hoxeke, u nga n’wi sindzisi leswaku a va hi ndlela leyi wena u nga yi kunguhata. Ku ri na sweswo, n’wi kongomise leswaku a tirhisa swihlawulekisi swa vumunhu byakwe kahle.
11. Ha yini ku nga ri vutlharhi ku ringanisa n’wana ni un’wanyana hi ndlela yo biha?
11 Mutswari a nga ha hlohlotela moya wa ku phikizana ka vutitivi, hi ku kurisa kumbe ku tsongahata n’wana loko a ringanisiwa ni un’wana. Hambi leswi vana lavatsongo loko va ha ku tswariwa va kombisaka mikhuva ya ku titiva leyi va nga tswariwa na yona, eku sunguleni va va va ri hava mianakanyo ya swikhundlha, vukulu, ni ku tivona va ri vo antswa. Hikokwalaho Yesu a nga tirhisa n’wana lontsongo a va xikombiso xa ku lulamisa moya wa ku tikukumuxa ni ku khathalela ku hlawuleka ka munhu hi yexe loku vadyondzisiwa va yena va ku kombiseke nkarhi wun’wana. (Matewu 18:1-4) Hikwalaho, papalata ku ringanisa n’wana ni un’wanyana hi ndlela yo biha. N’wana a nga ha swi teka tanihi ku nga n’wi lavi. U ta rhanga hi ku karhateka, naswona loko a tshamela ku khomiwa hi ndlela leyi, a nga ha va ni mona. Hi hala tlhelo, n’wana la endliwaka wo antswa, a nga ha va ni xikulela ni ku venga van’wana. Tanihi mutswari, rirhandzu ra wena ni ku va amukela ka wena, a swi fanelanga swi ya hi leswaku n’wana un’wana u njhani loko a ringanisiwa ni un’wana. Ku hambana ka tsakisa. Ntlawa wa vayimbeleri wu ni swichayachayana swo tala swa mixaka yo hambana, leswi engetelaka ku hambana ni ku tsakisa ka vuyimbeleri, kambe hinkwaswo swa pfumelelana. Vumunhu byo hambana byi engetela nantswo ni ntsako endyangwini, kambe ku pfumelelana a ku nge onhiwi loko hinkwavo va endla leswaku va fambisana ni misinya leyinene ya milawu ya Muvumbi.
PFUNA N’WANA WA WENA LESWAKU A KULA
12. I ntiyiso wihi mayelana ni vatswari, lowu kombisaka leswaku n’wana u lava nkongomiso lowu faneleke?
12 Rito ra Xikwembu ri vula leswaku ‘a swi le ka yena munhu la fambaka leswaku a kongomisa mikondzo ya yena.’ (Yeremiya 10:23) Vanhu va ri swi le ka yena. Kutani va ala nkongomiso wa Xikwembu, va amukela nkongomiso wa munhu, va huma eka xiphiqo xin’wana va ya nghena eka xin’wana, ivi eku heteleleni Xikwembu xi vonaka xi ri xa ntiyiso. Yehovha Xikwembu u ri ku ni ndlela leyi vonakaka onge i yinene eka munhu, kambe makumu ya yona i rifu. (Swivuriso 14:12) I khale vanhu va teke ndlela leyi vonakaka yi ri yinene eka vona, naswona yi tise nyimpi, ndlala, vuvabyi ni rifu. Loko ndlela leyi vonakaka yi ri yinene eka munhu la kuleke, la nga ni ntokoto, yi helela eku feni, xana swi nga endlekisa ku yini leswaku ndlela leyi vonakaka yi ri yinene eka n’wana yi helela endhawini yin’wana ke? Loko swi nga ri ka yena munhu la fambaka leswaku a kongomisa mikondzo ya yena, swi nga endlekisa ku yini leswaku n’wana la deyaka a kongomisa ndlela ya yena ya vutomi? Muvumbi u nyikela minkongomiso eka vatswari ni vana hi ku tirhisa Rito ra Yena.
13, 14. Xana vatswari va nga va leterisa ku yini vana, hi ku pfumelelana ni ndzayo leyi kumekaka eka Deteronoma 6:6, 7?
13 Eka vatswari, Xikwembu xi ri: “Milawu le’yi nḍi ku nyikaka namuntlha yi ta v̌a e mbilwini ya wena. U ta yi dyonḍisa v̌ana v̌a wena, u yi v̌ula e ndlwini ya wena, ne ku enḍeni ka wena, ni loko u ya etlela, ni loko u pfuka.” (Deteronoma 6:6, 7) Minkarhi hinkwayo, loko swi fanela, va fanele ku dyondzisiwa. Loko ndyangu wu fihlula swin’we, hambi leswi vo tala ni mpundzu va nga eku tsutsumeni va lunghekela ku ya entirhweni kumbe exikolweni, ku nkhensa swakudya ku nga yisa mianakanyo eka Muvumbi naswona ku nga katsa tinhla tin’wana ta moya leti nga ta nkoka endyangwini. Nkarhi wu nga ha pfumela leswaku ku vulavuriwa hi mintirho ya siku leyi nga ta endliwa, kumbe hi xikolo ni ndzayo leyi twalaka ya ku langutana ni swiphiqo leswi nga ha humelelaka. “Loko u ya etlela,” ku nga va nkarhi wo tsakisa eka vana lavatsongo loko vatswari va va khathalela hi laha ku engetelekeke hi nkarhi wolowo. Timhaka ta nkarhi wo etlela ti nga vula swo tala eka lavatsongo naswona ti nga va tindlela letinene to dyondzisa. Bibele yi tele hi timhaka leti ngo lava vutlharhi bya vatswari ni rirhandzu leswaku va ti endla ti tsakisa eka vana. Mintokoto leyi u veke na yona evuton’wini yi nga tsakisa hi laha ku hlawulekeke eka vana va wena, naswona yi nga va dyondzisa tidyondzo letinene. Naswona hambi leswi swi nga vonakaka swi nonon’hwa ku kuma timhaka letintshwa ta ku va rungulela tona, hakanyingi u ta kuma leswaku n’wana u rhandza ku twa swoleswi u tshameke u n’wi rungulela swona hi ku swi phindha-phindha. U nga kuma leswaku hi ku va ni nkarhi lowu wu engetelekeke, tindlela ta ku vulavurisana ni vana va wena ti ta pfuleka swinene. Ku khongela ni vana hi nkarhi wo etlela nakambe ku va pfuna leswaku va vulavurisana ni Loyi a nga va kongomisaka ni ku va sirhelela hi ndlela leyinene ku sukela loko va ha ri vatsongo.—Vaefesa 3:20; Vafilipiya 4:6, 7.
14 Ku nga khathariseki leswaku hi kwihi laha u nga kona, hambi ‘u tshame ekaya’ kumbe u famba ‘endleleni,’ ku ni minkarhi yo va u dyondzisa n’wana wa wena hi tindlela leti tsakisaka ni leti humelelaka. Eka vana, tin’wana ta tona ti nga va hi ndlela yo tlanga. Mpatswa wun’wana wu nyikele rungula ra ndlela leyi leswi swi tirheke ha yona ku pfuna vana leswaku va tsundzuka tinhla ta le nhlanganweni wa dyondzo ya Bibele:
‘Madyambu man’wana hi fambe ni xifanyetana xa malembe ya tsevu, lexi hakanyingi xi nga yingisiki ngopfu eminhlanganweni. Loko hi ri karhi hi ya eholweni, ndzi te: “A hi tlange ntlango. Loko hi tlhelela ekaya a hi vone leswaku xana hi ta ti tsundzuka tinsimu leti yimbeleriweke ni tinhla-nkulu tin’wana leti vuriweke enhlanganweni.” Loko hi tlhelela ekaya hi hlamarile. Xifanyetana lexi lexitsongo ngopfu, lexi nga taliki ku yingisa, xi nyikiwe nkarhi wo rhanga leswaku xi vulavula naswona xi tsundzuke tinhla to tala. Kutani vana va hina va engetele tinhlamuselo ta vona, ivi eku heteleleni na hina vatswari havumbirhi bya hina hi va ni rito. Ematshan’wini ya leswaku swi va mhaka leyo tika, eka vona a swi fana ni ntlango.’
15. N’wana a nga khutaziwa njhani leswaku a antswisa leswi a swi endleke?
15 Loko n’wana a ya a kula u ta dyondza ku phofula mianakanyo yakwe, a mpfampfarhuta swilo, a tirha ntirho wo karhi, a tlanga risimu hi xichaya-chayana. U titwa a endla xo karhi. Ntirho wa yena wu kombisa leswi a nga xiswona. Eka yena i wa munhu hi yexe. Loko u wu languta ivi u ku ‘U endle kahle,’ moya wa n’wana wa tsaka. Kuma swo karhi entirhweni wakwe, leswi u nga n’wi bumabumelaka ha swona hi mbilu ya wena hinkwayo, kutani u ta khutazeka. Loko u n’wi sola hi marito yo tlhava, u ta tsana, a hela matimba. Vutisa xivutiso mayelana ni nchumu wo karhi hi ntirho wa yena loko swi lava sweswo, kambe u nga vutisi hi ndlela yo ala ntirho wa yena. Hi xikombiso, ematshan’wini yo teka lexi a xi mpfampfarhuteke ivi u tlhela u xi mpfampfarha, u nga ha kombisa ku antswisa ko karhi exiphephanini xin’wana. Leswi swi ta n’wi pfumelela ku lulamisa leswi a mpfampfarhuteke swona loko a swi lava. Loko u khutaza matshalatshala yakwe, u n’wi khuthaza leswaku a endla nhluvuko; loko u n’wi sola hi ku n’wi karihela, u nga n’wi heta matimba kumbe ku herisa ku tsakela ka yena ko hambeta a ringeta. Ee, nsinya wa nawu lowu nga eka Vagalatiya 6:4 wu nga tirha ni le ka vana: “Un’wana ni un’wana a a kambisise ntirho wa yena, ku ri kona laha a nga kotaka ku tidzunisa hi swa yena, ku nga ri hi swa un’wana.” N’wana u lava ku khutaziwa, ngopfu-ngopfu eka matshalatshala ya yena yo sungula. Loko ntirho wa kona wu ma fanela malembe ya yena, n’wi bumabumele! Loko wu nga ma faneli, bumabumela ku tikarhata loku, u n’wi khutaza ku tlhela a ringeta. Tsundzuka, a nga kotanga ku famba hi ku ringeta kakwe ko sungula.
XANA NDZI FANELE KU RI HLAMUSELA NJHANI RIMBEWU?
16. Hi ku ya hi leswi Bibele yi swi vulaka, i tinhlamulo ta njhani leti faneleke ku nyikeriwa eka n’wana loko a vutisa mayelana ni rimbewu?
16 Hi ku hlamula swivutiso swa n’wana wa wena u n’wi khutaza ku vulavula. Kambe hi ku hatlisa u ku vutisa hi ta rimbewu. Xana u hlamula hi ku kongoma kumbe u nyikela nhlamulo ya mavunwa, tanihi ku vula leswaku n’wana wa ka vona lontsongo wa mufana kumbe nhwanyana u tekiwe exibedlhele? Xana u ta nyika vuxokoxoko lebyi kongomeke kumbe u ta tshika vana va kuma tinhlamulo leti nga helelangiki, hambi ta mavunwa, kumbe va kuma leti nga ni ndzhukano eka vana lavakulu? Bibele yi ni tinhlamuselo leti kongomeke eka swilo swo tala leswi yelanaka ni rimbewu kumbe swirho swa rimbewu. (Genesa 17:11; 18:11; 30:16, 17; Levhitika 15:2) Loko xi letela vanhu va xona hi tinhlengeletano leti a ku hlayiwa Rito ra xona eka tona, Xikwembu xi te: ‘Hlengeleta tiko, vavanuna, ni vavasati, ni vana, va ta yingisa, va ta dyondza.’ (Deteronoma 31:12) Hikwalaho vana a a va ta twa tinhlamuselo tihi ni tihi to tano hi ndlela leyi xiximekaka ni ya risima, ku nga ri hi ndlela ya “mavulavulelo lama nga amukelekiki.”
17-19. Xana tinhlamuselo ta rimbewu ti nga nyikeriwa njhani hi ndlela leyi humelelaka?
17 Kahle-kahle, ku hlamusela rimbewu a swi fanelanga swi nonon’hwa hi ndlela leyi vatswari vo tala va ehleketaka ha yona. Vana va hatlisa ku vona mimiri ya vona va ha ri vatsongo swinene, va vona swirho swo hambana-hambana. Swi vule eka n’wana hi mavito u ku: mavoko, milenge, nhompfu, khwirhi, switshamo, xiluma, hlunu. N’wana lontsongo a nga khomiwi hi tingana, handle ka loko wo cinca hi xitshuketa ivi u sungula ku “pfala-pfala” hi ta swirho swa rimbewu. Lexi chavisaka vatswari hi leswaku va ehleketa leswaku va ta fanela ku hlamusela xin’wana ni xin’wana loko va sungula ku vutisiwa. Kahle-kahle, swivutiso leswi swi ta hakatsongo-tsongo, loko n’wana a fikelela swiyimo swo karhi eku kuleni ka yena. Loko a fikelela swiyimo swo hambana, u fanele u n’wi byela marito lama faneleke ni yo olova, ni tinhlamuselo leti tolovelekeke.
18 Hi xikombiso, siku rin’wana u nga ha vutisiwa leswaku, ‘Xana vana va huma kwihi?’ U nga hlamula hi ku olova hi ku vula swo kota leswi: ‘Va kulela endzeni ka vamana wa vona.’ Hakanyingi, hi sweswo ntsena leswi lavekaka enkarhini wa sweswi. Endzhaku n’wana wa wena a nga ha vutisa, ‘Xana n’wana u humisa ku yini?’ ‘Ku ni mbhovo leyi endleriweke sweswo.’ Naswona hakanyingi sweswo swa n’wi enerisa, enkarhini wa sweswi.
19 Enkarhini wun’wana endzhaku, ku nga ha ta xivutiso, ‘Xana n’wana u sungurisa ku yini?’ Nhlamulo ya wena yi nga ha ku: ‘Tatana na manana va va va lava ku va ni n’wana. Mbewu leyi humaka ka tatana yi hlangana ni tandza eka manana kutani n’wana a sungula ku vumbeka, ku fana ni mbewu emisaveni loko yi mila yi va xiluva kumbe murhi.’ Kutani i mhaka leyi yaka emahlweni, xiphemu ha xin’we xi ri lexi eneleke ku enerisa n’wana swa nkarhi wolowo. Endzhaku n’wana a nga vutisa, ‘Xana mbewu ya tatana yi nghena njhani eka manana?’ Hi ku olova u nga ha ku: ‘Wa swi tiva leswaku mufana u vumbeke njhani. U ni xiluma. Nhwanyana u ni mbhovo emirini wa yena, laha xi nghenaka kona. Mbewu ya byariwa. Vanhu va endliwe tano leswaku n’wana a kota ku sunguriwa ivi a kula ekhwirhini ra manana, kutani eku heteleleni a huma a ri n’wana.’
20. Ha yini swi ri swinene eka vatswari leswaku va va vona lava hlamuselaka vana va vona hi rimbewu?
20 Mahlamulelo lawa yo tshembeka ma antswa ngopfu ku tlula switori swa mavunwa kumbe mahlamulelo ya ku “pfala-pfala,” lama endlaka mhaka leyi yi languteka onge i nchumu lowu nyenyetsaka. (Ringanisa Tito 1:15.) Nakambe swa antswa loko n’wana a titwela ntiyiso eka vatswari va yena, lava tlhelaka va nyika tinhlamuselo ni swivangelo swa leswaku ha yini n’wana a fanele a huma ntsena eka vanhu lava tekaneke, lava rhandzanaka ni lava amukeleke vutihlamuleri bya ku rhandza n’wana wa vona ni ku n’wi hlayisa. Leswi swi endla mhaka leyi yi va exiyin’weni lexinene, xo kwetsima, ku ri ni ku va yi dyondziwa hi ndlela leyi yi endlaka yi vonaka yi thyakile.
KU HUNDZISELA TIDYONDZO TA VUTOMI LETI NGA TA NKOKA SWINENE
21. I mboyamelo wihi wa vana lowu endlaka swi va swa nkoka eka vatswari leswaku va veka xikombiso lexinene eka vana va vona?
21 Yesu u tshame a fanisa vanhu va le nkarhini wakwe ni “swihlangi leswi huhaka entsendzeleni, swi huwelelana swi ku: ‘Hi mi chayele nanga, kambe a mi cinanga; hi yimbelerile tinsimu ta mahlomulo, kambe a mi rilanga.’” (Matewu 11:16, 17) Mintlango ya vana lava a yi tekelela ya lavakulu ni minkhuvo ya vona ni minkosi. Hikwalaho ka mboyamelo wa n’wana wa xitekela xa ntumbuluko, xikombiso xa vatswari xi ni xiphemu xa matimba eku leteleni ka n’wana.
22. Hi byihi vuyelo lebyi ku tikhoma ka vatswari ku nga ha vaka na byona eka vana va vona?
22 Ku sukela loko a tswariwa, n’wana wa wena u dyondza eka wena—ku nga ri hi leswi u swi vulaka ntsena kambe ni hi ndlela leyi u swi vulaka ha yona, hi mpfumawulo wa rito leri u ri tirhisaka loko u vulavula ni n’wana hi xiviri, ni vanghana va wena ni vanhu van’wana. U xiya tindlela leti vatswari va khomanaka ha tona, leti va khomaka swirho swin’wana swa ndyangu ni vaendzi ha tona. Xikombiso xa n’wina eka swilo leswi xi nga sungula ku hundzisela tidyondzo leti nga ta risima ngopfu ku tlula ku dyondza ka n’wana wa n’wina ku famba, kumbe ku hlayela, kumbe ku dyondza va-ABC. Xi nga simeka masungulo ya vutivi ni ku twisisa loku nga tisaka ntsako wa ntiyiso evuton’wini. Xikombiso xexo xi nga endla leswaku n’wana a amukela mavulavulelo lamanene loko se a kule ku ringana leswaku a dyondzisiwa hi ku vulavula ni ku hlaya.
23, 24. Loko vatswari va lava vana va vona va fikelela mimpimanyeto yo karhi, i yini leswi vona hi voxe va faneleke va tsakela ku swi endla?
23 “Leswi mi nga vana va Xikwembu lava rhandzekaka, ringetani ku fana na xona. Hanyani hi moya wa rirhandzu,” i xikhongotelo xa muapostola eka Vakreste. Endzhakunyana ka leswi, u kombise leswaku ku tekelela Xikwembu swi lava yini, a ku: “Leswo bava hinkwaswo, ni ku hlundzuka hinkwako, ni ku kariha hinkwako, a swi susiwe exikarhi ka n’wina; tshikani ku holova ni ku rhuketelana, mi susa mona hinkwawo. Ematshan’wini ya swona, twelanani vusiwana, mi tsetselelana, mi rivalelana, tanihi leswi Xikwembu na xona xi mi rivaleleke eka Kriste. Leswi mi nga vana va Xikwembu lava rhandzekaka, ringetani ku fana na xona . . .” (Vaefesa 4:31, 32; 5:1, 2) Loko marito lawa xihlangi xi ma twaka, kumbe swiendlo leswi xi swi vonaka swi dyondzisa ku hlundzuka, hi laha ku vulavula hi pongo ni ku tlatlarhuka, ku tshamela ku vilela, xikulela kumbe ximbilwa-mbilwana swi endlaka ha kona, xisweswo ku tsaleka marito lawa ma nga ta nonon’hwa ku ma sula. Loko u ri ni tintswalo naswona u ehleketelela hinkwavo, loko mimpimanyeto ya wena ya mahanyelo yi tlakukile naswona misinya ya wena ya milawu yi ri yinene, kutani n’wana wa wena u ta ku tekelela eka leswi. Hanyisa leswi u lavaka vana va wena va hanyisa swona, u va xileswi u lavaka vana va wena va va xiswona.
24 Vatswari a va fanelanga va va ni swiyimiso swimbirhi swa milawu, xin’wana xi va xa ku vula hi nomu ivi xin’wana xi va xa ku xi endla, xin’wana xi va xa vana va vona, lexin’wana xi va xa vona vini. Swi pfuna yini ku byela vana va n’wina leswaku va nga hembi loko n’wina mi hemba? Loko mi hluleka ku hetisisa switshembiso swa n’wina eka vona, xana mi nga va langutela leswaku va hlayisa switshembiso swa vona eka n’wina? Loko vatswari va nga xiximani, va nga rindzela njhani leswaku vana va vona va dyondza ku xixima? Loko n’wana a nga n’wi twi tata wa yena kumbe mana wa yena a kombisa ku titsongahata, xana ku titsongahata ku nga va xiyimiso xa yena njhani? Khombo lerikulu ra ku kombisa ka mutswari miehleketo ya leswaku nkarhi hinkwawo lexi a xi endlaka xi lulamile, hi leswaku n’wana a nga vona onge xin’wana ni xin’wana lexi endliwaka hi mutswari xi lulamile—hambi loko mutswari a endla swilo leswi kombaka ku nga hetiseki, vudyoho naswona swi hoxile. Ku vula kambe u nga endli swi fana ni Vafarisi va vukanganyisi, lava Yesu a vulavuleke ha vona a ku: “Endlani hinkwaswo leswi va mi byelaka swona, mi swi hlayisa, kambe mi nga endli leswi va swi endlaka, hikuva va vula, kambe a va endli.” Hikwalaho, n’wina vatswari, loko mi nga lavi Swifarisana endyangwini wa n’wina, mi nga tiendli Vafarisi lavakulu!—Matewu 23:3.
25. Vana va fanele va dyondzisiwa njhani hi rirhandzu?
25 Vana va rhanga va dyondza hi rirhandzu hi ku ri vona naswona va dyondza ku rhandza hi ku rhandziwa. Rirhandzu a ri xaviwi. Vatswari va nga ha nyiketela vana va vona tinyiko. Kambe rirhandzu ngopfu-ngopfu i nchumu wa moya, wa mbilu, ku nga ri wa mali, naswona tinyiko ntsena a ti nge ringani ni rirhandzu ra ntiyiso. Loko u ringeta ku xava rirhandzu u ya u ri tsanisa. Ku tlula tinyiko leti vonakaka, tinyiketele hi xiviri, u nyikela ni nkarhi wa wena, matimba ya wena, ni rirhandzu ra wena. U ta amukela hi mpimo lowu fanaka. (Luka 6:38) Hi laha 1 Yohane 4:19, (BX), yi vulaka ha kona hi ku rhandza ka hina Xikwembu: “Ha ši ranḍa, hikuv̌a hi šona ši rangeke ši hi ranḍa.”
26, 27. Vana va nga dyondzisiwa njhani ntsako lowu tisiwaka hi ku nyika?
26 Vana va nga dyondza ku nyika hi ku nyikiwa. Va nga pfuniwa ku tiva ntsako wa ku nyika, ku tirhela, ni ku hoxa xandla. Va pfune va vona leswaku ku nyika ku tisa ntsako—eka wena, eka vana van’wana, eka vanhu lavakulu. Hakanyingi vatswari a va lavi ku amukela tinyiko loko va nyikiwa tona hi vana, va ehleketa hi ndlela leyi hoxeke leswaku va kombisa rirhandzu loko va tshika vana va vona va tshama ni tinyiko leti a a va ta hanana ha tona. Wanuna un’wana u te:
“A ndzi tala ku ala loko n’wana a ndzi ha man’wana ya maswiti yakwe. A ndzi ehleketa leswaku ndzi ni musa, loko ndzi nga teki lexi ndzi xi tivaka leswaku u xi rhandza ngopfu. Kambe loko ndzi ala, ivi ndzi n’wi tshika a tihlayisela hinkwawo, a ndzi wu vonanga ntsako lowu a ndzi ehleketa leswaku u ta va na wona. Kutani ndzi lemuke leswaku a ndzi ala ku hanana ka yena, ndzi ala tinyiko takwe, ni ku n’wi ala hi yexe. Ku sukela kwalaho nkarhi hinkwawo ndza ti amukela tinyiko toleto, leswaku ndzi n’wi endla a tiva ntsako wa ku nyika.”
27 Endyangwini wun’wana vatswari a va lava ku pfuna xijahetana xa vona leswaku xi fana ni lava hlamuseriwaka eBibeleni eka 1 Timotiya 6:18, “[xi] hanana, [xi] tiva ni ku pambulela van’wana.” Hikwalaho, loko va ya endhawini ya dyondzo ya Bibele, a va teka mali leyi a va ta nyikela ha yona kutani va yi nyika n’wana wa vona, leswaku a yi hoxa ebokisini ra minyikelo. Leswi swi pfunete ku kandziyisa eka yena nkoka wa ku hoxa xandla eswilweni swa moya ni ku pfuneta ku nyikela swilaveko swihi ni swihi swa nyama leswi swi nga ha katsekaka eka leswi.
28, 29. Vana va nga dyondzisiwa njhani nkoka wa ku kombela ku khomeriwa swihoxo?
28 Tanihi leswi vana va nga dyondzaka ku rhandza ni ku hanana loko ndzetelo lowunene wu fambisana ni xikombiso lexinene, hi ku fanana, va nga dyondza ku kombela ku khomeriwa loko swi fanerile. Mutswari un’wana u te: “Loko ndzi endla xihoxo eka vana va mina, ndza xi pfumela eka vona. Hi ku komisa, ndzi va byela leswaku ndzi hoxisile, ni leswaku ha yini ndzi hoxile. Swi endla leswaku swi va olovela ku pfumela swihoxo leswi va ndzi endleleke swona, hi ku tiva leswaku a ndzi hetisekanga naswona ndzi ta swi twisisa.” Lexi nga xikombiso xa vonelo leri i nkarhi lowu munhu un’wana a a endzele ndyangu wun’wana, kutani tatana wa ndyangu a tivisa swirho swa ndyangu eka yena. N’wendzi u hlamusele a ku:
“Hinkwavo lava a va ri kona va tivisiwile, kutani ku nghena xifanyetana lexi n’wayitelaka. Tatana wa kona a ku, ‘Loyi a nga ni jamu ehembheni i rikotse ra hina.’ Ku n’wayitela ka mufana loyi ku nyamalarile kutani mombo wa yena wu sungula ku visingana. Loko a vona leswaku ku hela ka yena matimba ku ta n’wi rilisa, tatana wa yena u hatle a n’wi kokela ka yena, a ku, ‘A ndzi nga fanelanga ndzi vule sweswo; ndzi khomele.’ Mufana loyi u mpfikule nkarhinyana, kutani a huma ekamareni, kambe hi ku hatlisa u vuyile, a n’wayitela ku tlurisa—naswona a ambale hembhe leyi baseke.”
29 Entiyisweni, mafundzu ya rirhandzu ma tiyisiwa hi ku titsongahata ko tano. Kunene, endzhaku mutswari a nga hlamusela ndlela yo va ni vonelo leri ringaniseriweke ra swiphiqo swa vutomi, leswikulu ni leswitsongo. A nga pfuna vana va yena leswaku va dyondza ku ka va nga tekeli ngopfu timhaka letitsongo ehenhla, leswaku va tiva ku tihleka, va nga rindzeli leswaku van’wana va va va hetisekile tanihi leswi na vona va nga laviki ku rindzeriwa tano.
NYIKELA MIMPIMANYETO LEYINENE YA MAHANYELO
30-32. Ha yini swi ri swa nkoka eka vatswari leswaku va hatla va sungula ku pfuna vana va vona leswaku va xiya mimpimanyeto leyinene evuton’wini?
30 Namuntlha vatswari vo tala a va swi tivi leswaku mimpimanyeto leyinene ya mahanyelo hi yihi. Hikwalaho ka sweswo, vana vo tala a va nyikiwi mimpimanyeto ya mahanyelo. Vatswari van’wana a va tiyiseki loko hakunene ku ri vona va faneleke va lulamisa langutelo ra vana va vona. Loko vatswari va nga ri lulamisi, vana van’wana, vaakelani, tibayiskopo ni tithelevhixini swi ta ri onha. Mukhandlu wa rixaka, ku xandzuka ka vantshwa, swidzidzirisi, mahanyelo lamantshwa ni ku hundzeletiwa ka rimbewu—hinkwaswo leswi swi chavisa vatswari. Kambe ntiyiso hi leswaku, n’wana loyi se u kurile, kambe a nga si byeriwa hi timhaka leti evuton’wini bya yena.
31 Minkambisiso leyi vikiweke eka magazini wa sayense yi vula leswaku “xiphemu lexikulu xa vumunhu bya munhu xi simekiwa a nga si ya exikolweni. Kunene, swi tiviwa ngopfu leswaku vana lava nga siki nghenaka xikolo va olova naswona va dyondziseka. . . . Hambi swi ri tano, hi kume leswaku leswi va hlangavetaneke na swona evutsongwanini bya vona mayelana ni mavonelo ni mintokoto ya vona, swi tala ku simeka tindlela ta mahanyelo leti khomelelaka nkarhi wo leha ni leti nkarhi wun’wana ti nga cincekiki.”
32 Tindlela to biha ti nga cinciwa, kambe mukambisisi un’wana u hlamusela leswi humelelaka loko ku tshikiwa malembe lawa ya nkoka ma hundza: “N’wana wa dyondziseka emalembeni yakwe yo sungula ya nkombo, kambe loko u tshama nkarhi wo leha, u ta boheka ku hundzula tindlela takwe hi ndlela yo nonon’hwa—naswona lembe ni lembe swi ya swi tika ku kota ku cinca.”
33. Hi byihi vutivi bya nkoka ngopfu lebyi vana va fanelaka ku dyondzisiwa byona?
33 Vana lavatsongo va fanele ku dyondza tidyondzo to tala ta xisekelo, kambe leti nga ta koka ngopfu i tidyondzo ta leswi nga ntiyiso ni leswi nga mavunwa, ta leswinene ni leswi hoxeke. Loko a tsalela Vakreste va le Efesa, muapostola Pawulo u va khongotele ku kuma vutivi lebyi kongomeke, a ku, “Kutani a hi nga ha vi swihlangi leswi tlhekatlhekisiwaka ni ku yisiwa hala ni hala hi mheho yihi ni yihi ya dyondzo yo hambuka, hi ku xisetela ka vanhu lava kanganyisaka van’wana ni ku va hambukisa hi mano ya vona. Ematshan’wini ya sweswo, hi ta hanya entiyisweni hi moya wa rirhandzu, hi kula hi matlhelo hinkwawo eka Kriste, yena loyi a nga nhloko.” (Vaefesa 4:13-15) Loko vatswari va hlwela ku pfuna vana leswaku va va ni rirhandzu ra ntiyiso ni ku tshembeka, va va ni rirhandzu ra leswo lulama ni leswinene, vana va nge swi koti ku lwisana ni swihoxo ni leswo biha. Malembe ya le mahlweni ka ku nghena xikolo ma hundza vatswari va nga ma lemuki. U nga ma tshiki ma hundza; tirhisa malembenyana wolawo yo sungula, ya nkoka, lawa vana va dyondzisekaka ha wona, leswaku u va vekela mimpimanyeto leyinene. U nga ha sivela ku dyisiwa mbitsi emalembeni lama taka.—Swivuriso 29:15, 17.
34. Ha yini mimpimanyeto leyi nga cincacinciki yi ri ya nkoka, naswona hi xihi xihlovo xo antswa xa mimpimanyeto yoleyo?
34 Muapostola la huhuteriweke u tsarile a ku, “Misava leyi ni swa yona hinkwaswo swa hundza,” naswona leswi i ntiyiso hakunene malunghana ni mimpimanyeto ya yona malunghana ni swilo leswi vonakaka, mintlhaveko ni mahanyelo. (1 Vakorinto 7:31) Ku tshembeka loku misava yi nga na kona ku tsongo swinene. Vatswari va fanele ku xiya leswaku, leswi va nga vanhu, na vona va nga tsandzeka eka leswi. Loko va ehleketisisa hi swilaveko swo antswa swa vana va vona ni ku tikarhatela leswaku va tsaka nkarhi lowu taka, vatswari va ta komba vana va vona mimpimanyeto yo karhi leyi kunene yi nga hundzukiki. Va nga endla leswi hi ku dyondzisa vana va vona ku sukela evuhlangini ku ya emahlweni, leswaku loko ku tlakuka xivutiso xihi ni xihi, loko ku va ni xiphiqo xihi ni xihi lexi lavaka ku tlhantlhiwa, va fanele ku hundzulukela eka Rito ra Xikwembu leri tsariweke, Bibele, leswaku va kuma tinhlamulo leti khorwisaka, leti pfunaka ngopfu. Ku nga khathariseki ndlela leyi swiyimo nkarhi wun’wana swi nga ha endlaka vutomi byi vonaka byi hlanganisa nhloko kumbe byi heta matimba ha yona, Rito rero ri ta hambeta ri va ‘rivoni emilengeni ya vona, ni ku vonakala endleleni ya vona.’—Pisalema 119:105.
35. Xana i swa nkoka ku fikela kwihi leswaku munhu a letela vana vakwe?
35 Ee, lowu i nkarhi wa wena wa risima wo va u sungula ku vekela vana va wena mimpimanyeto leyinene leyi nga ta va tiyisa evuton’wini bya vona hinkwabyo. A yi kona ndlela yo hanya leyi antswaka, a wu kona ntirho wa nkoka ngopfu ku tlula ku letela vana va wena. Sungula hi ku hatlisa loko va ha ku velekiwa, evuhlangini bya vona!
[Xifaniso lexi nga eka tluka 117]
Endla ku dyondza ku va nchumu wo tsakisa