Ndzima 8
Xiphemu Xa N’wina Tanihi Vatswari
1-3. (a) Xana hi byihi vuyelo lebyi ku tswariwa ka n’wana ku nga vaka na byona eka vatswari? (b) Ha yini swi ri swa nkoka eka tatana na manana ha vambirhi leswaku va twisisa swiphemu swa vona tanihi vatswari?
EVUTON’WINI, swiendlakalo swo tala a swi hi khumbi ngopfu. Swin’wana swi hi khumba ngopfu naswona a swi heli. A swi kanakanisi leswaku ku velekiwa ka n’wana, hi xin’wana xa swiendlakalo leswi nga ta hi khumba enkarhini lowu taka. Eka wanuna ni wansati, vutomi a byi nge tshuki byi fanile endzhaku ka sweswo. Hambi loko a ri ntsongo, munhu loyi lontshwa ekaya, u ta tiendla a twiwa hi rito ni vukona bya yena lebyi nga taka byi nga honisiwi.
2 Vutomi bya vatswari byi fanele byi fuwa ni ku tsakisa swinene. Kambe, byi tisa tlhontlho, naswona leswaku byi va ni vuyelo lebyinene, tlhontlho wolowo wu fanele wu langutiwa hi vatswari havambirhi. Swi lave n’wina mi ri vambirhi leswaku mi veleka n’wana, naswona havumbirhi bya n’wina mi ta va ni xiphemu xa nkoka xo xi endla eku kuleni ka n’wana wa n’wina ku sukela loko a velekiwa ku ya emahlweni. Xilaveko xa ku khomisana hi ku tshembeka, hi vun’we—ni ku titsongahata—a xi si tshama xi va xikulu ku tlula sweswi.
3 Ku twisisa xiphemu xa mutswari ha un’we, ni leswaku swiphemu leswi swi nga fambisana njhani, ku fanele ku pfuna swinene ku langutana ni swilaveko swa n’wana wa n’wina, ni ku humesa vuyelo lebyi tsakisaka. Ku ringanisela ka laveka. Hambi leswi mianakanyo yi lwelaka ku ringanisela, mintlhaveko yi tala ku tlhengusa swilo swi nga ringaniselekiki. Hi nga ha voyamela eku hundzeleteni, hi suka eka leswitsongo hi ya ka leswo tala ngopfu, ni ku tlhela hi tlhelela eka leswitsongo ngopfu. Swa laveka leswaku wanuna a tirhisa vunhloko bya yena, kambe, loko a byi hundzeleta, u va la tikiselaka van’wana. I swinene leswaku manana a hoxa xandla eku leteleni ni le ku layeni ka vana, kambe ku teka mintirho leyi emavokweni ya tatana, swi tsongahata xiyimo xa ndyangu. Nchumu lowunene i wunene, kambe wu nga ha va wo biha loko wu hundzeletiwa.—Vafilipiya 4:5.
XIPHEMU XA RISIMA XA MANANA
4. Hi swihi swilo swin’wana leswi n’wana a swi lavaka eka mana wa yena?
4 N’wana la ha ku tswariwaka u tshembele eka mana wa yena hi swilaveko swa nkarhi wolowo. Loko swilaveko sweswo a swi nyikela hi ndlela ya rirhandzu, n’wana u titwa a hlayisekile. (Pisalema 22:9, 10) U fanele a wundliwa kahle, a tshama a basile ni ku kufumela; kambe ku n’wi nyika swilaveko swa nyama a swi enelanga. Swilaveko swa mintlhaveko hi swona swi nga swa nkoka. Loko n’wana a nga kombiwi rirhandzu, u va la nga hlayisekangiki. Manana a nga hatla a yi vona ndlela leyi xilaveko xi nga xikulu ha yona loko n’wana wa yena a lava ku khathaleriwa. Kambe loko ku rila kakwe ku tshamela ku honisiwa, a nga ha vabya. Loko a honisiwa nkarhi wo leha hi tlhelo ra mintlhaveko, a nga ha vaviseka hi tlhelo ra mintlhaveko evuton’wini bya yena hinkwabyo.
5-7. Hi ku ya hi nkambisiso wa sweswinyana, n’wana u khumbiwa njhani hi rirhandzu ni nkhathalelo wa mana wakwe?
5 Etindhawini to tala leti hambaneke minkambisiso yi wu seketerile ntiyiso lowu: Vana va vabya hambi ku fa loko va nga kombisiwi rirhandzu, hi laha ri kombisiwaka ha kona hi ku vulavula ni ku khumba, ku tlangisa ni ku vukarha. (Ringanisa Esaya 66:12; 1 Vatesalonika 2:7.) Hambi leswi van’wana va nga ha swi endlaka leswi, manana, loyi n’wana a hanyeke ekhwirini rakwe ni ku wundliwa hi yena etin’hwetini to sungula ta ku hanya, a swi kanakanisi leswaku hi yena la fanelekaka ku tlula hinkwavo leswaku a endla leswi. Ku ni ku hlangana ka ntumbuluko loku endlekaka exikarhi ka manana ni n’wana. Ku navela ka ntumbuluko ka ku va a khoma n’wana la ha ku tswariwaka a n’wi tshineta eka yena, ku fambelana ni ku lavalava ka ricece mavele ya yena, loku nga ka ntumbuluko.
6 Nkambisiso wu kombise leswaku byongo bya ricece byi tirha swinene, ni leswaku ku kula ka mianakanyo ya rona ku endleka loko switwi swa rona swa ku khumba, ku twa, ku vona ni ku nun’hwetela swi tirhisiwa. Loko ricece ri an’wa, ra ku twa ku kufumela ni ku nun’hwela ka nhlonge ya mana wa rona. Nkarhi hinkwawo ri n’wi languta exikandzeni loko a ri an’wisa. A ri twi rito ra yena ntsena loko a vulavula kumbe a yimbelela, kambe ri twa ni ku ba ka mbilu, mpfumawulo lowu a ri wu twa loko ra ha ri ekhwirini. Ebukwini ya le Norway, mutivi wa mianakanyo ya vana Anne-Marit Duve wa vika:
“Leswi ku tshukatshuka ka tindzololo ku kombisaka kahle mpimo lowu byongo byi tirhaka ha wona, hi ni xivangelo xo tshemba leswaku mpimo wa le henhla wo khomakhoma nhlonge, mpimo wa le henhla wo khumbana—hi nga ha vuli ku khumbana loku fambisanaka ni ku an’wisa—swi nga nyika matimba eku tirheni ka mianakanyo, leswi hi tlhelo swi nga endlaka leswaku loko a kurile, a va ni matimba lama engetelekeke ya ku ehleketisisa.”
7 Hikwalaho, loko n’wana a tshamela ku twa ku khumbiwa hi mana wa yena, loko a n’wi tlakula, a n’wi vukarha kumbe a n’wi hlambisa ni ku n’wi sula, ku khumbakhumbiwa koloko a ku twaka ku pfuneta swinene eku kuleni ka yena ni le ka leswi a nga ta va xiswona evuton’wini bya yena loko a kurile. Hambi loko ku pfuka ni vusiku u heta nkarhi hi ku miyeta n’wana swi nga ha vaka swi nga ri nkarhi lowu tsakisaka wo hungasa, ku tiva mimbuyelo ya nkarhi lowu taka swi nga ku chavelela ngopfu eku titsoneni ka wena vurhongo.
KU DYONDZA RIRHANDZU HI KU RHANDZIWA
8-10. (a) Xana n’wana u dyondza yini eka rirhandzu ra mana wa yena? (b) Ha yini leswi swi ri swa nkoka?
8 Ku rhandziwa ka n’wana i ka nkoka swinene eku kuleni ka mintlhaveko ya yena. U dyondza ku rhandza hi ku rhandziwa, hi ku vona swikombiso swa rirhandzu. Loko yi vulavula hi rirhandzu ra Xikwembu, 1 Yohane 4:19 yi ri: “Hina hi ni rirhandzu hikuva ku rhangile Xikwembu xi hi rhandza.” Manana hi yena la nga ni xiphemu lexikulu eka tidyondzo ta rirhandzu. Manana u korhamela ka n’wana emubedweni wakwe, a veka voko rakwe exifuveni xa yena, ivi a n’wi tlanga-tlangisa, a ri karhi a tshineta xikandza xakwe eka n’wana, a ku, ‘Ndza ku vona! Ndza ku vona!’ Kunene, n’wana a nga ma tivi marito wolawo (lawa entiyisweni ma nga hlamuseriki nchumu). Kambe wa nyunganyunga a ba huwa ya ntsako, hikuva wa swi vona leswaku voko leri n’wi tlangisaka ni mpfumawulo wa rito swi n’wi byela leswaku, ‘Ndza ku rhandza! Ndza ku rhandza!’ Swa n’wi tiyisa naswona u titwa a hlayisekile.
9 Swihlangi ni vana lavatsongo lava kombiwaka rirhandzu, va ri tlangela, naswona hi ku tekelela rirhandzu rero, va ri kombisa, va tlhandleka swivokwana enhan’wini ya manana, va n’wi tswontswa hi ku hiseka. Va tsaka hi rirhandzu leri kufumetaka mbilu, leri va ri kumaka eka vamana wa vona hikwalaho ka sweswo. Va sungula ku dyondza dyondzo ya risima, ya leswaku ku nyika rirhandzu ni ku amukela rirhandzu swi tisa ntsako, ni leswaku loko va byala rirhandzu va ta tlhela va tshovela rona. (Mintirho 20:35; Luka 6:38) Vumbhoni byi komba leswaku loko eku suguleni, ku tshinelelana na manana ku nga endliwanga, endzhaku n’wana a nga swi kuma swi n’wi nonon’hwela ku titshineta ni ku titoloveta ngopfu ni van’wana.
10 Tanihi leswi vana va sungulaka ku dyondza endzhaku ka ku tswariwa, malembenyana layo sungula hi wona ya nkoka. Emalembeni wolawo, rirhandzu ra manana i ra risima. Loko a humelela eku n’wi kombiseni ni le ku n’wi dyondziseni ka rirhandzu—ku nga ri ku n’wi lema—u ta kuma vuyelo lebyi nga heriki; loko a tsandzeka, u ta n’wi onhela makumu. Ku va manana lonene hi wun’wana wa mintirho leyi nonon’hwaka ngopfu ni leyi vuyerisaka swinene ku tlula hinkwayo leyi wansati a nga vaka na yona. Ku nga khathariseki ku karhata ka wona hinkwako ni leswi wu swi lavaka, hi wihi “ntirho” lowu misava yi nga na wona, lowu nga ringetaka ku landzela lowu hi ku hlawuleka ni ku enerisa ka wona loku nga heriki?
XIPHEMU XA NKOKA XA TATANA
11. (a) Xana tatana a nga endlisa ku yini leswaku xiphemu xakwe xi tshama emianakanyweni ya n’wana? (b) Ha yini leswi swi ri swa nkoka?
11 I ntumbuluko leswaku manana a endla ntirho wa risima swinene evuton’wini bya n’wana loko a ha ri ntsongo. Kambe ku sukela eku velekiweni ka n’wana ku ya emahlweni, tatana na yena u fanele a va xiphemu xa xivandla xa n’wana. Hambi loko n’wana a ha ri xihlangi, tatana a nga swi kota ku tshama ni n’wana minkarhi yin’wana, a tlanga na yena, a n’wi miyeta loko a rila, naswona u fanele ku endla tano. Hi mukhuva lowu, tatana wa tshama emianakanyweni ya n’wana. Xiphemu xa tatana hakatsongotsongo xi fanele xi va xa nkoka swinene hi ku famba ka nkarhi. Loko a hlwela ngopfu ku sungula, ku nga va masungulo ya xiphiqo lexi ngopfu-ngopfu xi humelelaka loko n’wana a fikelela xiyimo xa kondlo-a-ndzi-dyi, naswona swi sungula ku tika leswaku a n’wi laya. N’wana wa kondlo-a-ndzi-dyi, ngopfu-ngopfu a nga ha lava mpfuno wa tata wa yena. Kambe loko vuxaka lebyinene byi nga sunguriwanga khale, rihlampfu leri veke kona ku sukela emalembeni yo karhi, a ri nge susiwi hi mavhikinyana matsongo.
12, 13. (a) Hi xihi xiphemu xa tatana endyangwini? (b) Xana ku hetisisa ka tatana vutihlamuleri bya yena hi ndlela leyinene, ku nga ri khumbisa ku yini langutelo ra vana hi vulawuri?
12 Ku nga khathariseki leswaku n’wana i mufana kumbe i nhwanyana, nkucetelo wa timfanelo ta tatana ta vununa wu nga hoxa xandla hi ndlela ya risima eku kuleni ka vumunhu lebyi heleleke ni lebyi ringaneleke. Rito ra Xikwembu ri komba leswaku tatana u fanele a va nhloko ya ndyangu. U ni vutihlamuleri bya ku va hlayisa hi swilo leswi vonakaka. (1 Vakorinto 11:3; 1 Timotiya 5:8) Kambe, “munhu a nga ka a nga hanyi hi vuŝa ntsena, kambe munhu a hanya hi hikwaŝo le’ŝi humaka e noṅwini wa Šikwembu.” Malunghana ni vana vakwe, nakambe tatana u lerisiwa ku ‘kurisa vana hi ku va laya ni ku va dyondzisa ta [Yehovha].’ (Deteronoma 8:3; Vaefesa 6:4) Hambi loko rirhandzu ra ntumbuluko eka n’wana wa yena, ri fanele ri n’wi susumeta, ku tlula kwalaho, i vutihlamuleri byakwe eka Muvumbi wa yena, lebyi faneleke byi n’wi susumeta ku endla leswi a nga swi kotaka leswaku a hetisisa ntirho wa yena lowu a rhumiweke hi Xikwembu.
13 Ku katsa ni rirhandzu, nsovo ni ntwela-vusiwana leswi kombisiwaka hi manana, tatana a nga nyikela nhlohlotelo lowu tiyeke, wa matimba ni wa nkongomiso wa vutlharhi. Ndlela leyi a tamelaka ha yona xiavelo lexi a xi nyikiweke hi Xikwembu, yi nga va ni vuyelo lebyi vonakaka endzhaku ka nkarhi, eka langutelo ra vana va yena malunghana ni vulawuri bya munhu ni bya Xikwembu, mayelana ni leswaku va byi xixima kumbe e-e, ni leswaku va nga tirha kahle hi ndlela yihi loko va ri ehansi ka nkongomiso wa un’wana, handle ka ku nyangatseka kumbe ku xandzuka.
14. Xana i vuyelo byihi lebyi xikombiso lexinene xa tatana xi nga vaka na byona eka n’wana wa yena wa jaha kumbe wa nhwanyana?
14 Loko a ri ni n’wana wa mufana, xikombiso xa tatana ni matamelelo ya timhaka, swi nga endla swo tala, ku kombisa leswaku loko jaha leri ri kurile ri ta va munhu wo tsana, la nga kotiki ku tiendlela swiboho, kumbe munhu wa vurhena, wa matimba, la kombisaka xivindzi xa ku tiyiseka ni ku tiyimisela ku rhwala vutihlamuleri. Swi nga ha khumba ni muxaka wa wanuna kumbe tatana loyi mufana a nga ta va yena eku heteleleni—wo sihalala, la nga twisisiki, wa nkani, kumbe loyi a ringaniselaka, a twisisaka, a tlhela a va ni tintswalo. Loko ku ri ni nhwanyana endyangwini, nhlohlotelo ni vuxaka bya tata wa yena, swi nga khumba ngopfu langutelo ra yena hinkwaro eka va xinuna, hambi ku tlhela swi pfuna ku humelela ka yena ka nkarhi lowu taka evukatini kumbe swi ku hingakanya. Vuyelo bya nhlohlotelo lowu wa tatana byi sungula evuhlangini.
15, 16. (a) I vutihlamuleri byihi byo dyondzisa, lebyi Bibele yi byi vekaka eka tatana? (b) Xana byona byi nga endliwa njhani?
15 Ku kula ka vutihlamuleri bya tatana byo dyondzisa, ku kombisiwe eswiletelweni swa Xikwembu evanhwini va xona eka Deteronoma 6:6, 7: “Milawu le’yi nḍi ku nyikaka yona namuntlha yi ta v̌a e mbilwini ya wena. U ta yi dyonḍisa v̌ana v̌a wena, u yi v̌ula e ndlwini ya wena, ne ku enḍeni ka wena, ni loko u ya etlela, ni loko u pfuka.”
16 A hi marito lama kumiwaka eRitweni ra Xikwembu ntsena lama fanelaka ku nghenisiwa siku ni siku emianakanyweni ya n’wana, kambe ni rungula leri ma nga na rona ri fanerile. Minkarhi yi tshama yi ri kona. Swiluva entangeni, switsotswana emoyeni, swinyanyana kumbe vamaxindyani emirhini, tinkatla ta lwandle eribuweni, mapalu ya muphayini (pinecones) etintshaveni, tinyeleti leti tsayitaka ni vusiku exibakabakeni—hinkwaswo swihlamariso leswi swi vulavula hi Muvumbi, kutani u fanele u hlamusela vana va wena leswi swi vulaka swona. Mupisalema u ri: “Matilo ma v̌ula ku kwetsima ka Šikwembu, ni mpfhuka wu tiv̌isa ntiro wa mav̌oko ya šona. Siku ri v̌ulav̌ula ni siku riṅwana, ni v̌usiku byi dyonḍisa byiṅwana.” (Pisalema 19:1, 2) Hi ku xalamukela ku tirhisa swilo leswi, ngopfu-ngopfu ku tirhisa swilo leswi humelelaka siku ni siku evuton’wini, leswaku a kombisa ni ku kandziyisa misinya leyinene ya milawu ni ku kombisa vutlharhi ni ku pfuna ka tindzayo ta Xikwembu, tatana a nga aka xisekelo xa nkoka ngopfu xa nkarhi lowu taka emiehleketweni ni le mbilwini ya n’wana wa yena: xitiyisekiso xa leswaku Xikwembu xi kona ni leswaku ‘lava kunene va xi lavaka, xa va hakela.’—Vaheveru 11:6.
17, 18. (a) Xana tatana a nga va layisa ku yini vana va yena? (b) Xana hi swihi leswi humelelaka ngopfu ku tlula ku veketela milawu yo tala?
17 Ku laya na kona i xiphemu xa ntirho wa tatana. Xivutiso lexi vutisiwaka eka Vaheveru 12:7 xi ri: “Hi wihi n’wana loyi a nga layiwiki hi tata wa yena xana?” Kambe i ndzhwalo wa yena ku endla leswi hi ndlela leyi nga swi hundzeletiki, ya ku nga layi ku fikela laha swi va hlundzukisaka kumbe hambi ku va karhata. Eka vatatana, Rito ra Xikwembu ri ri, “Mi nga hlundzukisi vana va n’wina, leswaku va nga ti hela mbilu.” (Vakolosa 3:21) Swipimelo swa laveka, kambe nkarhi wun’wana hi nga andzisa milawu ni ku yi engetela ku fikela laha yi vaka mpingu wo tika ni ku heta matimba.
18 Vafarisi va khale a va rhandza milawu; va yi vungelele yi tala ivi yi humesa ntshovelo wa vakanganyisi. I mboyamelo wa munhu ku ehleketa leswaku swiphiqo swi nga tlhantlhiwa hi ku veketela milawu leyi engetelekeke; kambe mintokoto ya vutomi yi komba leswaku ku fikelela mbilu i xilotlelo xa ntiyiso. Hikwalaho, hunguta milawu; ku ri na sweswo, ringeta ku dzikisa misinya ya milawu, u kongoma etlhelweni leri Xikwembu xi kongomaka eka rona: “Ndzi ta nghenisa milawu ya mina emiehleketweni ya vona, ndzi yi tsala etimbilwini ta vona.”—Vaheveru 8:10.
TATANA NA MANANA I VATIRHISANI
19. Ku nga endliwa yini leswaku ku va ni ku vulavurisana lokunene ekaya?
19 Hakanyingi tatana u tirhela ndyangu, naswona loko a fika ekaya, a vuya hi le ntirhweni, a nga ha va a karhele, naswona a nga ha va a ri ni mintirho yin’wana yo yi endla. Kambe u fanele a tinyika nkarhi wa ku va ni nsati wakwe ni vana vakwe. U fanele a vulavurisana ni ndyangu wakwe, a vekela etlhelweni nkarhi wa mabulo ya ndyangu ni mintirho ya ndyangu, ku tihungasa ni ku endza hi ndyangu. Hi mukhuva lowu, vun’we ni vuxaka bya ndyangu swa akeka. Kumbexana loko va nga si va na vana, yena ni nsati wakwe a va tala ku heta nkarhi wo tala va nga ri ekaya. Kambe loko va ya emahlweni ni ndlela yoleyo, va ya hala ni hala, ni ku vuya na vusiku, va ta va va nga hanyi hi ku ya hi vutihlamuleri bya vutswari. Swi ta va swi nga ri swinene eka vana va vona. Enkarhini wo karhi, vatswari va ta kuma ntshovelo wa ku tshamela ku ka va nga vi kona ekaya ni ku nga byarhi vutihlamuleri bya vona. Ku fana ni vanhu lavakulu, vana va tsaka loko vutomi bya vona byi ri ni xisekelo lexi tiyeke ni ku hleleka; leswi swi pfuna swo karhi erihanyweni ra vona ra mianakanyo, miri ni mintlhaveko. Vutomi bya ndyangu bya siku ni siku byi ta va ni swiphiqo swa byona, kambe vatswari va nga tlhandlekeli swin’wana eka swona.—Ringanisa Matewu 6:34; Vakolosa 4:5.
20. Eku layeni ka vana, xana vatswari va fanele va endla yini leswaku va twanana eka matshalatshala ya vona?
20 Tatana na manana va fanele va tirhisana eku tshinyeni ka vana, eku va dyondziseni, eku va vekeleni ka swipimelo, eku va layeni ni ku va rhandza. ‘Yindlu leyi avaneke hi yoxe a yi nge tiyi.’ (Marka 3:25) Vatswari va endla kahle loko va kanela tindzayo leti fanelaka ku landzeriwa; kutani va nga papalata leswaku vana va vona va vona ku avana kwihi ni kwihi loku nga kona mayelana ni ku laya. Ku endla leswi hambanaka ni leswi swi nga vangela vana ku ringeta ku ‘va hambanisa ni ku va hlula.’ I ntiyiso leswaku nkarhi wun’wana mutswari a nga ha endla swilo hi ku hatlisa kumbe hi ku kariha, ivi a tshinya vana hi ndlela leyi hundzeletiweke, kumbe, loko ku kambisisiwa timhaka, kumbexana ku nga ha kumeka leswaku a a swi nga fanelanga leswaku a va tshinya. Swi nga ha koteka leswaku vatswari va vulavula ha swona exihundleni kutani mutswari la nga endlangiki hi vutlharhi a nga tihlawulela ku lulamisa timhaka ni n’wana. Kumbe, loko ku vulavulela exihundleni swi nga koteki, mutswari la vonaka leswaku ku seketela munghana wakwe swi ta vula ku seketela leswi nga lulamangiki, a nga ha ku, ‘Ndza swi vona leswaku ha yini u hlundzukile, na mina a ndzi ta titwa tano. Kambe ku nga ha va ku ri ni xo karhi lexi u nga xi lemukangiki, ku nga . . .’ endzhaku ka sweswo a lulamisa xin’wana ni xin’wana lexi nga ha vaka xi honisiwile. Leswi swi nga ha tisa moya wo rhula handle ka ku kombisa ku hambana kumbe ku kanetana emahlweni ka n’wana loyi a layiwaka. Hi laha xivuriso lexi huhuteriweke xi vulaka ha kona: “Ku tikukumuša ka humesa ku hambana; kambe v̌utlhari byi le ka la’v̌a pfumelaka ku ṭunḍušiwa.”—Swivuriso 13:10; nakambe vona Eklesiasta 7:8.
21. Xana ku laya ku fanele ku va ka mutswari un’we? Ha yini swi fanerile kumbe ha yini swi nga fanelanga?
21 Matsalwa ya Xiheveru ma komba leswaku ku laya ku fanele ku endliwa hi vanhu vambirhi: “Ṅwana nga, yingisa dyonḍo ya tata wa wena, u nga fulareli ku laya ka mana wa wena.” Hi ku fanana, Matsalwa ya Vukreste ya Xigriki ma ri: “Vana, yingisani vatswari va n’wina, hikuva hi swona leswi lulameke emahlweni ka Hosi.” Nkarhi wun’wana tatana u languta ku laya vana ku ri ntirho wa nsati wa yena. Kumbe wansati a nga ha va ni vonelo leri hambaneke, a chavisa n’wana la nga yingisiki a ku, ‘U ta swi vona loko tata wa wena a vuya entirhweni!’ Kambe leswaku ndyangu wu tsaka, ni leswaku mutswari un’wana ni un’wana a rhandziwa ni ku xiximiwa hi vana, ntirho lowu va fanele va wu endla hinkwavo.—Swivuriso 1:8; Vaefesa 6:1.
22. I yini leswi fanelaka ku papalatiwa loko ku tameriwa swikombelo swa n’wana, naswona hikwalaho ka yini?
22 Vana va lava ku vona ku khomisana ka vatswari va vona hi vun’we eka leswi, ni ku tiyimisela ka un’wana ni un’wana ku rhwala ndzhwalo wa yena. Loko n’wana la kombelaka, a tshamela ku twa tata wa yena a ku, ‘Famba u ya kombela eka mana wa wena,’ kumbe na yena manana a tlherisela xiboho eka tatana, kutani mutswari loyi a kumaka leswaku xikombelo xi lava yena leswaku a ku “E-e,” u hundzuka munhu wo biha. Ina, ku nga ha va ni swiyimo laha tatana a nga ha vulaka leswaku, ‘Ina, u nga huma swa nkarhinyana—kambe vulavula ni mana wa wena u twa leswaku hi ta lalela rini.’ Kumbe nkarhi wun’wana manana a nga ha vona onge, hambi loko yena swikombelo swin’wana a nga ta swi ala, nuna wakwe u fanele a va ni rito eka mhaka yoleyo. Kambe havambirhi a va xalamukele ku vona leswaku va nga tshuki va khutaza kumbe ku pfumelela n’wana a va holovisa leswaku a ta kuma leswi a swi lavaka. Nsati wa vutlharhi u ta tlhela a papalata ku tirhisa xikhundlha xa yena hi ndlela yo phikizana, a ringeta ku lema n’wana, a endlela leswaku a ta n’wi rhandza ngopfu ku tlula tatana.
23. Endyangwini, xana ku endla swiboho ku helela eka tatana ntsena?
23 Kahle-kahle, eswibohweni swa ndyangu, xirho xin’wana ni xin’wana xi nga ha va ni kun’wana laha xiboho xa xona xi lavaka ku kambisisiwa hi vukheta. Tatana u ni vutihlamuleri bya ku boha swilo leswi khumbaka matshamelo hinkwawo lamanene ya ndyangu, leswi hakanyingi a swi endlaka endzhaku ko kanela ni lavan’wana ni ku kambisisa leswi va swi navelaka ni leswi va swi hlawulaka. Manana a nga ha endla swiboho swa le xitangeni ni swilo swin’wana swa le ndlwini. (Swivuriso 31:11, 27) Loko va ya va kula, vana va nga ha pfumeleriwa ku tiendlela swiboho swo karhi mayelana ni ndhawu ya vona yo tlangela ka yona, ku hlawula swiambalo, kumbe swilo swin’wana swa munhu hi yexe. Kambe ku fanele ku va ni vukongomisi lebyi ringaneke bya vatswari, va tiyiseka leswaku ku landzeriwa misinya ya milawu leyi hanyaka, vuhlayiseki bya vana a byi vi ekhombyeni naswona timfanelo ta van’wana a ti kavanyetiwi. Leswi swi nga nyika vana masungulo lama fambaka khwatsi eku endleni ka swiboho.
XANA KU XIXIMA N’WINA VATSWARI SWA OLOVA?
24. Mhaka ya leswaku vana va fanele va xixima tatana ni mana wa vona, yi veka vutihlamuleri byihi eka vatswari?
24 Vana va byeriwa ku, “U va ni xichavo eka tata wa wena ni ka mana wa wena.” (Vaefesa 6:2; Eksoda 20:12) Loko va endla leswi va ta va va xixima ni nawu wa Xikwembu. Xana mi swi endla swi va olovela? Wena wansati, u byeriwa ku komba xichavo ni ku xixima nuna wa wena. Xana a swi ku nonon’hweli ku endla sweswo loko a endla matshalatshala matsongo kumbe a nga tikarhati nikatsongo leswaku a hanya hi ku ya hi leswi Rito ra Xikwembu ri lavaka swona eka yena? Wena wanuna, u fanele u rhandza nsati wa wena ni ku n’wi xixima tanihi mupfuni wa wena la rhandzekaka. Xana a swi nonon’hwi ke, loko a nga pfuni nchumu? Endlani vana va n’wina swi va olovela ku yingisa nawu wa Xikwembu wa leswaku va mi xixima, n’wina vatswari va vona. Tiendleni mi faneriwa hi ku va va mi xixima, hi ku va lunghiselela kaya ro rhula, mimpimanyeto leyinene, swikombiso leswinene swa ku tikhoma ka n’wina, ku dyondzisa ni ku letela loku vupfeke, ni tindzayo ta rirhandzu loko ti laveka.
25. Xana i swiphiqo swihi leswi nga pfukaka loko vatswari va nga twanani eka ndlela leyi vana va fanelaka ku leteriwa ha yona?
25 Hosi Solomoni u xiyile a ku, “V̌ambiri v̌a tlula uṅwe, hikuv̌a v̌a ni hakelo le’yinene ya ntiro wa v̌ona.” (Eklesiasta 4:9) Loko vanhu vambirhi va famba swin’we ivi un’wana a wa, loyi un’wana u kona leswaku a n’wi pfuxa. Hikwalaho, ni le ndyangwini, wanuna ni wansati va nga pfunana ni ku khutazana emintirhweni ya vona. Eswiphen’wini leswinyingi swa vutswari, mintirho yoleyo ya fambisana, naswona leswi i swinene leswaku ku va ni vun’we endyangwini. Vana va fanele va hlanganisa vatswari swin’we, va va endla va va un’we entirhweni wa vona wo letela. Kambe nkarhi wun’wana ku nga ha tlakuka swivutiso leswi va hambanisaka mayelana ni ndlela yo letela n’wana ni ku n’wi laya. Minkarhi yin’wana nsati a nga khathalela n’wana ngopfu lerova nuna wa yena a tivona onge u bakanyeriwa etlhelo, naswona a nyangatseka. Leswi swi nga khumba ni ndlela leyi a langutaka n’wana ha yona. Swi nga ha endleka a nga n’wi rhandzi, kumbe ematshan’wini ya sweswo, a n’wi khathalela ngopfu, a nga vi na mhaka ngopfu ni nsati wa yena. Ku va ni vuyelo byo biha loko wanuna kumbe wansati a nga ringaniseli.
26. Xana ku nga endliwa yini leswaku n’wana lonkulu a nga vi na mavondzo loko manana a fanela ku nyikela nkarhi wa yena wo tala eka n’wana lontshwa?
26 Hambi swi ri tano, xiphiqo xin’wana xi nga ha tlhekeka loko ku tswariwa n’wana un’wana kasi ku ni n’wana un’wana lonkulu. Manana u fanele a heta nkarhi wo tala a ri ni n’wana lontshwa. Leswaku va sivela n’wana lonkulu leswaku a nga titwi a bakanyeriwa etlhelo ni ku va ni mavondzo, tatana a nga ha khathalela n’wana lonkulu hi laha ku engetelekeke.
27. Loko un’wana wa vatekani a nga ri mupfumeri, xana vana va nga pfuniwa njhani hi tlhelo ra moya?
27 I ntiyiso, vambirhi va antswa ku tlula un’we, kambe na yena un’we wa antswa ku tlula loko ku nga ri na munhu. Swi nga ha endleka leswaku manana, hikwalaho ka swiyimo, ku va yena la fanelaka ku kurisa vana handle ka ku pfuniwa hi tatana. Kumbe, tatana a nga ha hlangavetana ni tlhontlho lowu fanaka. Hakanyingi makaya ma avanile hi tlhelo ra vukhongeri, lerova mutswari un’wana, tanihi nandza wa Yehovha Xikwembu, u ni ripfumelo leri heleleke endzayweni ya Bibele, kasi mutswari loyi un’wana a nga na ripfumelo. Laha Mukreste la tinyiketeleke a nga wanuna, yena, tanihi nhloko ya ndyangu, u ni matimba lama engetelekeke ya ku veka ndlela leyi fanelaka ku landzeriwa loko ku leteriwa vana ni ku va laya. Hambi swi ri tano, a nga ha fanela ku lehisa mbilu, ku tikhoma ni ku tiyisela; u fanele a va ni vurhena loko ku va ni mhaka ya risima, kambe a twisisa ni ku va ni musa hambi loko a hlundzukisiwile, naswona a va la pfumelelanaka ni swiyimo loko swi pfumela. Loko mupfumeri a ri wansati, naswona a titsongahata eka nuna wa yena, ndlela leyi a nga ta ya emahlweni ha yona, yi ta titshega ngopfu hi langutelo ra nuna wa yena. Xana o ka a nga tsakeli Bibele, kumbe u lwisana ni ku landzela ka nsati wa yena leswi a pfumelaka eka swona ni matshalatshala yakwe yo va a swi dyondzisa vana? Loko a n’wi kaneta, u fanele a tshemba mhaka leyi andlariweke hi muapostola: Hi xikombiso lexinene xa wansati xo khathalela mintirho yakwe ni xiyimo xakwe xa xichavo, nuna wa yena a “nga kokiwa.” Nakambe wansati u ta tirhisa nkarhi wun’wana ni wun’wana lowu nga kona leswaku a kurisa vana va yena hi misinya ya milawu ya Bibele.—1 Petro 3:1-4.
XIYIMO XA LE KAYA
28, 29. I xiyimo xa njhani xa le kaya lexi lavekaka, naswona hikwalaho ka yini?
28 Xiphemu xa vatswari havambirhi i ku lunghiselela moya wa rirhandzu ekaya. Loko leswi swo xiyiwa hi vana, minkanakano kumbe swihoxo swa vona swi nge vungelelani endzeni ka vona hikwalaho ko chava ku byela vatswari va vona. Va swi tiva leswaku va nga vulavula ivi va twisisiwa, ni leswaku timhaka ti ta tameriwa hi ku ehleketelela ka rirhandzu. (Ringanisa 1 Yohane 4:17-19; Vaheveru 4:15, 16.) Kaya ri nge vi vuchavelo ntsena kambe ri ta tlhela ri va vuwiselo. Rirhandzu ra vutswari ri ta endla ntsako wa vana wu kula ni ku ya emahlweni.
29 U nge peti xiponci entsuvini ivi u ehleketa leswaku xi ta tala hi mati. Xi ta tswonga leswi xi petiweke eka swona ntsena. Xiponci xi nga tswonga mati loko xi lo petiwa eka wona ntsena. Na vona vana, va tswonga leswi swi nga kusuhi na vona. Va languta swiyimo ni ku xiya swilo leswi endliwaka kusuhi na vona, kutani sweswo va swi tswonga ku fana ni swiponci. Vana va yi vona mintlhaveko ya n’wina, leswaku hi leyi tshikilelekeke kumbe i ya ku rhula loku ntshunxekeke. Ni swihlangi swi tswonga timfanelo ta moya wa le kaya, hikwalaho, moya wa ripfumelo, rirhandzu, xiyimo xa moya ni ku titshega hi Yehovha Xikwembu i swa risima.
30. Hi swihi swivutiso leswi vatswari va nga tivutisaka swona leswaku va vona loko va nyikela nkongomiso lowunene eka vana va vona kumbe e-e?
30 Tivutise: Xana i swiyimiso swihi leswi u rindzeleke leswaku n’wana wa wena a swi fikelela? Xana n’wina vatswari havambirhi ma swi fikelela? Xana ndyangu wa n’wina wu yima na yini ke? Xana mi swikombiso swa njhani eka n’wana wa n’wina? Xana mi tshamela ku vilela, ma xopaxopa, mi sola van’wana, mi tshamela ku anakanya swo biha? Xana wolowo i muxaka wa vana lava mi va lavaka? Kumbe, mi ni swiyimiso leswi tlakukeke swa ndyangu wa n’wina, mi hanya ha swona, ivi mi rindzela vana va n’wina leswaku va endla tano na vona ke? Xana va swi twisisa leswaku loko va ta va va ndyangu lowu va fanele va fikelela swilaveko swo karhi, ni leswaku mahanyelo yo karhi ma amukeriwa, naswona swiendlo swin’wana ni mavonelo yo karhi a swi amukeriwi? Vana va lava ku titwa va ri vana va vatswari vo karhi, hikwalaho va endleni va titwa va amukeleka swinene loko va fikelela swiyimiso swa ndyangu. Vanhu va ni vuswikoti byo fikelela leswi languteriweke eka vona. Loko u languta n’wana wa wena a ri wo biha, u ta tala ku va tano. Loko u langutela leswinene eka yena, u n’wi khutaza leswaku a hanya tano.
31. I yini leswi nkarhi hinkwawo swi fanelaka ku seketela nkongomiso wa vatswari?
31 Vanhu va avanyisiwa hi swiendlo swa vona ku tlula marito ya vona. Na vona vana, va nga ha nyikela nyingiso eka swiendlo ku tlula marito, naswona va tala ku swi vona loko ku ri ni vukanganyisi byihi ni byihi. Marito layo tala ngopfu ma nga ha pfilunganya vana. Tiyiseka leswaku marito ya wena ma seketeriwa hi ku ma tirhisa ka wena hi swiendlo.—1 Yohane 3:18.
32. I ndzayo ya mani leyi fanelaka ku landzeriwa nkarhi hinkwawo?
32 Ku nga khathariseki leswaku u tatana kumbe manana, xiphemu xa wena xa tlhontlha swinene. Kambe tlhontlho lowu u nga hlangavetana na wona hi ndlela leyi humelelaka loko u landzela ndzayo ya Munyiki wa vutomi. Endla xiphemu lexi u averiweke xona hi vukheta lebyikulu, onge hi loko u endlela Yena. (Vakolosa 3:17) Papalata ku hundzeleta swilo, ringanisela naswona ‘vunene bya wena a byi tiviwe hi vanhu hinkwavo,’ ku katsa ni vana va wena.—Vafilipiya 4:5.
[Xifaniso lexi nga eka tluka 100]
Ku languta ka manana, ku khumba ni pfumawulo wa rito swi byela n’wana leswaku, “Ndza ku rhandza”
[Xifaniso lexi nga eka tluka 104]
Xana wa swi kunguhata ku tihungasa ni vana va wena?