Ndzima 10
Nkoka Wa Ku Laya Hi Rirhandzu
1. I yini lexi lavekaka leswaku vana va wena va yingisa?
VANA lava yingisaka, lava nga ni rirhandzu, va mahanyelo lamanene a va tiendlekeli. Va akiwa ni ku endliwa hi ku vekeriwa xikombiso lexinene ni ku layiwa.
2. Mavonelo ya vunyingi bya vativi va mianakanyo ya vana, ma hambana njhani ni ndzayo ya Bibele?
2 Vunyingi bya vativi va mianakanyo ya vana va ri “mavoko ehansi” loko ku tiwa eka vana, ku kota loyi a nga te: “Xana n’wina va manana ma swi vona leswaku nkarhi na nkarhi loko mi xupula n’wana wa n’wina mi kombisa leswaku mi venga n’wana wa n’wina?” Kambe eRitweni ra xona, Xikwembu xi ri: “L’a pfumataka ṅwana wa yena e nhonga, o ṅwi v̌engile, kambe l’a ṅwi rhanḍaka [wa] ṅwi laya.” (Swivuriso 13:24) Eka makume ma nga ri mangani ya malembe lama hundzeke, ngopfu-ngopfu ematikweni ya le Vupela-dyambu, tibuku to letela vana, ni leti khutazaka vutilawuri, a ti tele eswitolo. Vativi lava va mianakanyo va te, ku laya ku nga sivela n’wana ni ku sivela ku kula kakwe; naswona mhaka ya ku xupula, a yi chavisa ngopfu eka vona. Mianakanyo ya vona a yi nga hlangani ni ndzayo ya Yehovha Xikwembu. Rito rakwe ri vula leswaku u ‘tshovela leswi u swi byalaka.’ (Vagalatiya 6:7) Xana makume nga ri mangani ya malembe ya ku byala mbewu ya vutilawuri ma komba yini?
3, 4. I yini lexi vangiweke hi ku kala ndzayo leyi faneleke ekaya, naswona vo tala va bumabumela yini?
3 Ku tala ka vugevenga ni ku nga yingisi ka vana ku tiviwa kahle. Vugevenga lebyikulu bya vantshwa byi tlula 50 wa tiphesente ematikweni yo tala lama nga ni mintirho. Eswiphen’wini swin’wana swa misava, swikolo i tindhawu ta madzolonga ya le tlilasini, ku lwa, nhlambha ni ku rhuketela, ku onha ni ku vavisana, ku hisa, ku phanga, ku yiva, ku pfinya, swidzidzirisi ni vadlayi. Muvulavuleri wa nhlangano wa mathicara eka tiko rin’wana u vule leswaku xiphiqo xa ku nga yingisi ka vana xi vangiwa hi ku hluleka ka xikolo ku laya vana va ha ri vatsongo, naswona u vula leswaku ku nga yingisi ka vana ku vangiwa hi ku hohloka ka ndyangu ni ku ka vatswari va nga lavi ku vekela vana va vona mimpimanyeto leyinene ya mahanyelo. Loko yi kambisisa mhaka ya leswaku ‘ha yini swirho swin’wana swa ndyangu swi hundzuka swigevenga kambe swin’wana swi va leswinene,’ The Encyclopædia Britannica yi ri: “Tindlela ta ndyangu ta ku laya ti nga va ti nga tiyanga, kumbe ti tiye ngopfu kumbe ti cinca-cinca ngopfu. Ndzavisiso wa le Amerika wu ringanyete leswaku ku laya loku nga twaliki hi kona ku vangaka leswaku vavanuna va kwalomu ka tiphesente ta 70 va va swigevenga.”
4 Vuyelo lebyi vaka kona byi vange leswaku vo tala va cinca miehleketo, va tlhelela eku layeni.
NHONGA YA KU LAYA
5. Hi rihi langutelo ra Bibele hi ku xupula?
5 Ku xupula ku nga ha ponisa vutomi bya n’wana, hikuva Rito ra Xikwembu ri ri: “U nga ṭoni ṅwana e ku tshinyiwa; hambi u ṅwi šupula hi nkhav̌i, a nga ka a nga fi; u ta ṅwi ba hi nkhav̌i u ri wena, kutani u ta kuṭula moya wa yena e šivandleni ša v̌afi [sirha].” Nakambe, “V̌uhunguki byi bohelela mbilu ya ṅwana, kambe nhonga ya ku laya yi ta byi susa e ka yena.” (Swivuriso 23:13, 14; 22:15) Loko vatswari va khathala swinene hi vumundzuku bya vana va vona, a va nge tsani kumbe ku honisa ku va laya. Rirhandzu ri ta va susumetela leswaku va endla swo karhi, hi vutlharhi ni hi vunene, loko swi laveka.
6. Ku laya ku katsa yini?
6 Loko ku ri ku laya hi koxe, a ku heleli eku xupuleni ntsena. Ku laya kahle-kahle ku vula ‘dyondzo ni ndzetelo lowu landzaka ndlela kumbe mukhuva wo karhi.’ Hi yona mhaka leyi Swivuriso 8:33 yi nge, “yingisani [ndzayo, NW], mi ta tlhariha,” hayi ‘twanani ndzayo.’ Mukreste, hi ku ya hi 2 Timotiya 2:24, 25, “a a ve ni musa eka munhu un’wana ni un’wana, a va mudyondzisi loyi a swi kotaka, a lehisa mbilu, a laya vakaneti va yena hi vukhwatsi.” Rito leri nge ‘dyondzisa’ laha ri hundzuluxeriwa ri huma eka rito ra Xigriki leri nge ndzayo. Rito leri fanaka ri hundzuluxeriwe hi ndlela yoleyo eka Vaheveru 12:9: “Hi vile ni vatata wa hina va laha misaveni lava a va hi laya, kutani hi va kombile xichavo. Xana a hi nga titsongahati ngopfu ku tlula sweswo eka Tata wa hina emoyeni, leswaku hi hanya xana?”
7. Hi byihi vuyelo bya ku laya ka vatswari?
7 Mutswari loyi a hlulekaka ku nyika ndzayo a nge xiximiwi hi n’wana, tanihi leswi valawuri va nga ta ka va nga xiximiwi hi vaaki loko va tshika vubihi byi ya emahlweni byi nga herisiwi. Loko ndzayo yi nyikiwa kahle, swi nyika n’wana vumbhoni bya leswaku vatswari vakwe va n’wi khathalela. Ku laya ku endla kaya ri va ni ku rhula, hikuva “ku veka mihandzu ya ku rhula ya vutomi lebyo lulama, eka lava va dyondzisiweke hi kona.” (Vaheveru 12:11) Vana lava nga yingisiki, lava nga riki na mahanyelo lamanene va tisa ku karhateka ekaya rihi na rihi, naswona vana vo tano a va tsaki, hambi loko va ri voxe. “Laya ṅwana wa wena, o ta ku nyika ku wisa, o ta ṭakisa moya wa wena.” (Swivuriso 29:17) Endzhaku ka ndzulamiso lowu tiyeke, wa rirhandzu, n’wana a nga va ni langutelo lerintshwa ni masungulo lamantshwa naswona hakanyingi u hundzuka munghana lonene. Hakunene, ndzayo yi “veka mihandzu ya ku rhula.”
8. Xana vatswari va nga laya njhani hi rirhandzu?
8 “[Yehovha, NW] u laya loyi [a] n’wi rhandzaka.” (Vaheveru 12:6) Mutswari loyi a navelelaka n’wana wa yena swilo leswinene u tano na yena. Ndzayo yi fanele yi nyikiwa hi rirhandzu. Ku hlundzuka ku tolovelekile loko munhu a karhatiwa hi xihoxo xa n’wana, kambe hi laha Bibele yi vulaka ha kona, u fanele ‘ku tikhoma leswaku a nga endli swo biha.’ (2 Timotiya 2:24) Loko munhu se a vohlile, xidyoho xa vutsongwana xi nga ha vonaka xi nga ri xikulu: “Munhu wa v̌utlhari o hlwela ku kariha, ku twala ka yena i ku yingisela ku dyoheriwa.” (Swivuriso 19:11; nakambe vona Eklesiasta 7:8, 9.) Ku nga ha va ku ri ni swivangelo swin’wana: Kumbexana n’wana u karhele ngopfu kumbe a nga titwi kahle. Kumbexana u rivale leswi a nga byeriwa swona; vanhu lavakulu va rivala na vona, xana a swi tano? Kambe hambi loko swidyoho swin’wana swi nga ta bakanyiwa, ndzayo a yi fanelanga yi va ku holova loku nga lawuriwiki kumbe ku ba n’wana leswaku u ta susa ku karhateka loku u nga na kona. Ndzayo yi katsa ndzetelo, naswona loko u holova hi ku hlundzuka, n’wana u dyondza swo karhi, ku nga ri ku tikhoma, kambe ku kala ku tikhoma. Ntshembo lowu n’wana a vaka na wona wa leswaku wa khathaleriwa, lowu a wu kumaka eka ndzayo leyi nyikiwaka khwatsi, a wu vi kona loko ndzayo yi hombolokile. Kutani ku ringanisela ka laveka naswona ku kondletela ku rhula.
KU VEKA SWIPIMELO LESWI TIYEKE
9. Hi ku pfumelelana na Swivuriso 6:20-23, vatswari va fanele va va nyika yini vana?
9 Vatswari va fanele va nyika vana va vona swikongomiso. “Ṅwana nga, hlayisa milawu ya tata wa wena, u nga fulareli dyonḍo ya mana wa wena, u yi bohelela e mbilwini ya wena hi masiku, u yi ṭimba e nhaṅwini ya wena. Loko u famba, yi ta ku fambisa, ni loko u etlela, yi ta ku rinḍa; loko u pfuka v̌urongweni yi ta v̌ulav̌ula na wena. Hikuv̌a šiṭunḍušo i riv̌oningo, ni dyonḍo i ku v̌onakala, ku tshinya ka ku laya i ndlela ya v̌utomi.” Milawu leyi ya vutswari i ya ku kongomisa ni ku sirhelela n’wana, naswona yi komba nkhathalelo wa vatswari leswaku n’wana a hlayiseka ni ku tsaka.—Swivuriso 6:20-23.
10. Ku nga endlaka yini loko vatswari va hluleka ku laya vana va vona?
10 Tatana loyi a tsandzekaka emhakeni leyi, i vutihlamuleri byakwe ku kongomisa n’wana. Heli, muprista lonkulu le Israyeleni wa khale, u tshike vana vakwe va va ni makwanga, ku pfumala xichavo ni ku tikhoma hi ndlela yo biha; u va sorilenyana kambe a nga tekanga goza ra xiviri ro herisa vubihi bya vona. Xikwembu xi te: “Nḍi ta av̌anyisa yindlu ya yena hi laha ku nga heriki hikwalaho ka šidyoho leši a ši tiv̌aka. Hikuv̌a v̌ana v̌a yena v̌a tilav̌ele ku rukana e henhla ka [Xikwembu, NW], kambe a nga v̌a layanga.” (1 Samuwele 2:12-17, 22-25; 3:13) Hi laha ku fanaka, loko manana a tsandzeka entirhweni wakwe, wa khumbeka: “Nhonga ni ku tshinyiwa ŝi nyika munhu e v̌utlhari; kambe wanḍisanyana [kumbe wanhwana] l’a tifumaka, o khomisa mana wa yena e tingana.”—Swivuriso 29:15.
11. Hikwalaho ka yini vana va fanele va vekeriwa swipimelo?
11 Vana va lava ku vekeriwa swipimelo. Loko swi nga ri kona va tshunxeka ngopfu. Loko swi ri kona, va tlhela va swi landzela, swi endla leswaku vana va titwa va ri vanhu; i vanhu naswona va amukeriwa hi vanhu van’wana hikuva va fambisana ni swilaveko swa vona. Vutilawuri byi hambukisa vana naswona byi va endla va pepetseka va ri voxe. Vuyelo byi komba leswaku vana va lava vanhu lavakulu lava namarhelaka swinene swipimelo, va tlhela va swi nyika vana va vona. Vana va fanele va lemuka leswaku un’wana ni un’wana emisaveni u ni swipimelo ni leswaku leswi swi tisa ntsako ni rihanyo. Ntshunxeko hi nga wu kuma ntsena loko van’wana va xixima mindzilakana ya ntshunxeko wa hina, na hina hi xixima wa vona. A swi kanakanisi leswaku ku tlula mindzilakana leyi faneleke hi vomu swi vula leswaku u ‘dyohela makwavo ni ku n’wi onhela timfanelo takwe.’—1 Vatesalonika 4:6.
12. Ha yini ku tilaya ku ri ka nkoka, naswona vatswari va nga va pfuna njhani vana leswaku va tilaya?
12 Loko vana va swi tiva leswaku ku tlula swipimelo leswi faneleke swi ta endla leswaku va kuma ndzayo yo karhi, va ta swi kota ku lemuka swipimelo swa vona, naswona hi ku tiya ka vatswari swin’we ni nkongomiso wa vona, va ta va ni ku tikhoma loku lavekaka leswaku va hanya vutomi lebyi enerisaka. Loko hi nga tilayi hi hexe, hi ta layiwa hi munhu un’wana. (1 Vakorinto 9:25, 27) Loko hi kota ku tilaya ni ku pfuna vana va hina leswaku va tilaya, vutomi bya hina ni bya vona byi ta tsakisa, byi ta pfumala swiphiqo swo tala ni mivilelo.
13. Hi swihi swilo swin’wana swa nkoka leswi vatswari va faneleke va swi tsundzuka loko va vekela vana va vona swikongomiso?
13 Nkongomiso ni swipimelo leswi nyikiwaka vana swi fanele swi twisiseka kahle eka vona, swi va swinene, swi tlhela swi ringaniseriwa kahle. U nga languteli leswikulu kumbe leswitsongo. Tsundzuka malembe ya vona, hikuva va ta endla hi ku ya ha wona. U nga va languteli leswaku va va vana lavakulu. Muapostola u vule leswaku, loko a ha ri xihlangi, a a endla tanihi xihlangi. (1 Vakorinto 13:11) Kambe loko milawu leyinene se yi vekiwile, ni vana va yi twisisa, va dyondzise yona hi ku hatlisa, nkarhi na nkarhi. “Eku vulavuleni ka n’wina ‘Ina’ a a ve ‘Ina’, ‘E-e’ a ve ‘E-e.’” (Matewu 5:37) Entiyisweni vana va tsakela vatswari lava endlaka leswi va swi vulaka, lava va nga hundzukiki ni lava tivaka lexi va xi lavaka, hikuva va xiya matimba ya vatswari va vona loko va va seketela, naswona va swi vona leswaku va nga ma tshemba loko va ri ni xiphiqo ni loko va lava ku pfuniwa. Loko vatswari va vona va tshembeka ni ku hisekela ku lulamisa swihoxo, leswi swi endla vana va titwa va sirhelelekile ni ku tiya nhlana. Vana va rhandza ku tiva lomu va yimeke kona, kutani loko va ri ni vatswari vo tano, va ta swi tiva leswaku va yime kwihi.
14. Ha yini ku tiya ku ri ka nkoka loko vana va nga wu landzeleli nkongomsio wa vatswari?
14 Vatswari va fanele va tiyimisela ku tiya loko n’wana a ala ku yingisa xileriso xa mutswari. Vatswari van’wana va tala ku va xungeta hi nxupulo, va heta nkarhi hi ku hlamulana ni n’wana kumbe va ringeta ku xavelela n’wana leswaku a endla leswi va n’wi byeleke leswaku a swi endla. Hakanyingi lexi lavekaka i ku tiya, u byela n’wana, u nga tlangi, leswaku u fanele a swi endla naswona a swi endla sweswi. Loko n’wana a lava ku nghena emahlweni ka movha leyi taka, vatswari va nga n’wi byela hi ku kongoma leswi a faneleke a swi endla. Hi laha valavisisi van’wana emhakeni leyi va kombaka ha kona: “Vatswari vo tala va byela vana va vona leswaku va ya exikolweni, . . . va hlamba meno, va nga tlangeli elwangwini, va hlamba miri ni ku endla swin’wana. Vana hakanyingi va gungula. Kambe, hambi swi ri tano, va swi endla, hikuva va swi tiva leswaku vatswari a va tlangi.” Vana va wena va nga ‘bohelela swiletelo ni milawu ya wena etimbilwini ta vona nkarhi hinkwawo’ ntsena loko u va byela swona nkarhi na nkarhi.—Swivuriso 6:21.
15. Loko vatswari va cinca-cinca eku vekeni ka swikongomiso swin’wana, vana va nga khumbekisa ku yini?
15 Loko vatswari va nyika nkongomiso hi xitshuketa, hi ku ya hi ndlela leyi va titwaka ha yona nkarhi wolowo, kumbe loko va hlwela ku xupula n’wana, vana va tiya nhlana, va ringeta ku tlula milawu yin’wana va ta vona leswaku swi ta hetelela hi ku yini, ni leswaku vona va nga huha ku fikela kwihi. Loko ku tshinya ku vonaka ku tsanile, vana va fana ni vanhu lavakulu emhakeni yo namarhela swiendlo swo biha. “Hikuv̌a ku av̌anyisa lo’ku av̌anyisaka mitiro hikwayo le’yo homboloka ku nga hatlisi ku humelela, hikwalaho-ke timbilu ta v̌ana v̌a v̌anhu ti teleke ku nav̌ela ku endla ŝo biha.” (Eklesiasta 8:11) Kutani, leswi u lavaka ku swi vula swi vule naswona u nga cinci, u tiya. Kutani n’wana u ta swi vona leswaku a wu tlangi naswona ú ta swi vona leswaku ku vilela, ku gungula, kumbe ku endla onge u ku vona u ri ni nsele ni ku kala rirhandzu, a swi nge pfuni nchumu.
16. Vatswari va fanele va endla yini leswaku va papalata ku nyika swileriso leswi nga twisisekiki?
16 Leswi swi lava ku ehleketa u nga si vulavula. Milawu kumbe swileriso leswi endliwaka hi ku hatlisa hakanyingi a swi twisiseki. “Hatlis[a] ku twa, [u] hlwela ku vulavula, [u] hlwela ku kariha.” (Yakobo 1:19) Loko ndzayo yi nga fanelanga, yi ta endla vululami bya ntumbuluko lebyi vana va nga na byona byi hela, ivi va hlundzuka.
LAWULANI VUHUNGASI
17. Hi rihi langutelo ra ntirho ni ku tlanga leri vana va faneleke va ri twisisa?
17 Ku tlanga i nchumu wa ntumbuluko evuton’wini bya vana. (Zakariya 8:5) Vatswari va fanele va swi lemuka leswi, va ri karhi va endla hakatsongo-tsongo leswaku vana, evuton’wini bya vona, va rhandza ntirho ni vutihlamuleri. Kutani, loko n’wana a ri ni mintirho yo karhi, i swinene a rhanga ha yona; ku tlanga ku ta endzhaku.
18. Vanghana va nga va ni nkucetelo wihi eka vana?
18 Vana van’wana va hundzuka “vana va xitarata” kumbe valuveri ekaya hikwalaho ko tsendzeleka va ya lava vuhungasi kun’wana. Loko vanghana va vona va nga ri vanene, vuyelo a byi nge vi byinene. (1 Vakorinto 15:33) Entiyisweni, ku va ni vanghana van’wana ehandle, swa pfuna leswaku n’wana a tiva vanhu kahle. Kambe loko a ri ni vanghana vo tala va le handle kumbe va nga ringaniseriwi, ndyangu wa tsana kumbe wu avana.
19. Hi swihi swilo swin’wana leswi vatswari va nga swi kambaka leswaku va ta vona loko kaya va ri endla ndhawu leyi tsakisaka eka vana va vona?
19 Loko va nyikela ndzayo yo karhi malunghana ni leswi, vatswari va nga ha tivutisa lexi va nga xi endlaka leswaku kaya ri tsakisa eka vana va vona; va nga ha tivutisa leswaku xana va ni nkarhi wo tala va ri na vona, ku nga ri ku va letela kumbe ku va laya ntsena, kambe ni leswaku va va vanghana va ntiyiso va vana va vona. Xana hakanyingi u “khomeka ngopfu” u nga wu kumi ni nkarhi wo tshama ni vana va wena, u tlanga na vona? Loko u endla tano, nkarhi wo endla swilo ni n’wana a wu nge he vuyi. Tolo a nga ha vuyi, naswona n’wana a nga yimanga kambe u ya a kula ni ku cinca. Tinguva ta hundza, naswona hambi loko swi vonaka onge i tolo, loko n’wana wa jaha a ha ri xihlangi a dyondza ku famba, eku heteleleni u kuma leswaku se u hundzuke mufana, naswona xinhwanyetana xa wena xi hundzuke ntombhi. Loko u ringanisela kahle ni ku tilaya eka ndlela leyi u tirhisaka nkarhi wa wena ha yona, u nga papalata ku honisa minkarhi leyi yi nga kona sweswi—kumbe u papalata ku vona vana va wena va ku lahlekela va ha ri emalembeni ya le hansi.—Swivuriso 3:27.
20, 21. Laha ku nga ni thelevhixini ekaya, vatswari va fanele va va ni vutihlamuleri byihi, naswona ha yini?
20 Laha thelevhixini yi nga xihlovo lexikulu xa vuhungasi, ku nga laveka leswaku ku vekiwa swipimelo eka matirhiselo ya yona. Vatswari van’wana va tirhisa TV ku hungata n’wana. Swi nga ha vonaka swi fanerile naswona swi nga ri na khombo; kambe entiyisweni swi ni khombo swinene; Minongonoko ya thelevhixini hakanyingi yi tele madzolonga ni rimbewu. Ku kombisiwa leswaku ku lwa i ndlela leyi amukelekaka ya ku tlhantlha swiphiqo; rimbewu leri thyakeke ri vonaka ri ri xiphemu lexi amukelekaka xa vutomi bya siku na siku. Vakambisisi vo tala va kombe leswaku leswi swi nga endla munhu a wela eka swiendlo swo tano, ngopfu-ngopfu vanhu lavantshwa. Handle ko kanakana u lwela leswaku vana va wena va dya swakudya leswi nga ni rihanyo, leswi nga riki na thyaka. Xisweswo, u fanele u khumbeka ngopfu swinene hi leswi mianakanyo ya vona yi swi kumaka. Hi laha Yesu a kombeke ha kona, swakudya a swi yi etimbilwini ta hina, kambe leswi hi swi nghenisaka emianakanyweni swi nga ha nghena etimbilwini.—Marka 7:18-23.
21 Ku ringanisela eka muxaka wa minongonoko leyi hlaleriwaka ni nkarhi lowu hetiwaka eka TV ku nga pfuneta ngopfu eku kuleni ka n’wana. Thelevhixini yi nga ha va ni vuhungasi byo tsakisa ni dyondzo; kambe loko ku ringanisela ku nga ri kona, yi nga ha mi godzombela, yi mi dyela nkarhi wo tala swinene. Nkarhi i vutomi, naswona nkarhi wun’wanyana wu nga tirhisiwa hi tindlela leti pfunaka swinene. Xivangelo xa kona hi leswaku thelevhixini yi dya nkarhi wa ntirho hi ku yi hlalela ntsena. A yi dyi nkarhi wa ntirho wa mavoko ntsena, kambe yi dya ni nkarhi wa ku hlaya ni ku bula. Ndyangu wu lava ku vulavurisana ni vun’we, naswona ku tshama swin’we mi ku whii ekamareni mi hlalela thelevhixini a swi nge xi eneti xilaveko xexo. Loko ku ri ni xiphiqo xa ku hlalela ngopfu TV, vatswari va nga endla leswaku vana va vona va tsakela swilo swin’wana handle ka thelevhixini—ku tlanga lokunene, ku hlaya, mintirho ya ndyangu—ngopfu-ngopfu loko vatswari va rhangela ni ku veka xikombiso.
LOKO U LAYA, BULA KUNENE!
22. Hikwalaho ka yini swi ri swa nkoka leswaku vana va twisisa marito lama tirhisiwaka hi vatswari va vona?
22 Mutswari un’wana u vula ntokoto lowu:
“Loko mufana wa mina a ha ri ni malembe manharhu hi vukhale ndzi n’wi nyike dyondzo leyikulu mayelana ni ku hemba, ndlela leyi Xikwembu xi vengaka ku hemba ha yona, ndzi tirhisa Swivuriso 6:16-19 ni matsalwa man’wana. U yingiserile naswona a tikomba a swi twisisa. Kambe a ndzi vona onge a nga swi twanga kahle. Kutani ndzi vutisile, ‘N’wananga, xana wa swi tiva leswaku ku hemba i yini?’ U te, ‘Doo.’ Endzhaku ka sweswo, a ndzi hamba ndzi tiyiseka leswaku wa swi tiva leswi marito yo karhi ma vulaka swona ni leswaku ha yini a layiwa.”
23. I yini lexi xi nga ha katsekaka eku pfuneni ka n’wana leswaku a vona ku faneleka ka ndlela ya xiendlo xo karhi?
23 Loko vana va ha ri swihlangi, vatswari va nga n’wi tshikisa swilo va ku “hayi,” tanihi ku khoma xitofu lexi hisaka. Kambe swivangelo swi nga nyikiwa ni le ka switsundzuxo sweswo swo olova swo sungula. U nga ha vula leswaku xitofu xa “hisa!” naswona ku xi khoma swa “vavisa!” Hambi swi ri tano, ku sukela eku sunguleni byela n’wana leswaku switsundzuxo i swa ku pfuna yena; kutani u kandziyisa nkoka wa timfanelo to tanihi musa, ku ehleketelela ni rirhandzu. Pfuna n’wana a twisisa leswaku timfanelo leti i xisekelo xa swilaveko ni swipimelo hinkwaswo leswinene. Nakambe, kandziyisa leswaku ha yini swiendlo swo karhi swi kombisa timfanelo letinene kumbe swi nga ti kombisi. Loko leswi swi endliwa nkarhi na nkarhi, u nga ha swi kota ku fikelela mbilu ya n’wana ku nga ri mianakanyo ya yena ntsena.—Matewu 7:12; Varhoma 13:10.
24. Hikwalaho ka yini swi ri swa nkoka leswaku n’wana a xixima vulawuri?
24 Hi laha ku fanaka, xilaveko xo yingisa ni ku xixima vulawuri xi fanele ku nghenisiwa hi ku famba ka nkarhi. Eka lembe ro sungula ra vutomi, ku swi rhandza ka n’wana kumbe ku ka a nga swi rhandzi ku landza milawu ya vanhu lavakulu ku ta sungula ku vonaka. Loko mianakanyo ya n’wana yi kule ku ringana, n’wi endle a twisisa vutihlamuleri lebyi mutswari a nga na byona eka Xikwembu. Leswi swi nga hundzula mahlamulelo ya n’wana. Handle ka leswi, vana va nga ha languta ku yingisa tanihi nchumu lowu va faneleke va wu endla hi mhaka ya leswi vatswari va vona va nga vakulu ni ku va ni matimba yo tlula ya vona. Ematshan’wini ya sweswo loko n’wana a pfuniwa ku vona leswaku vatswari a va vuli leswi humaka eka vona kambe va vula leswi vuriwaka hi Muvumbi, leswi Rito rakwe ri swi vulaka, leswi swi ta tiyisa ndzayo ya mutswari ni nkongomiso wakwe, ku tlula ndlela yihi na yihi yin’wana. Ri nga va xihlovo xa ntiyiso xa matimba lama lavekaka, loko ku va ni swiyimo swo tika evuton’wini bya n’wana ivi a sungula ku karhatiwa ni ku tikeriwa hi ku namarhela milawu leyinene, loko a langutane ni ndzingo kumbe ntshikilelo.—Pisalema 119:109-111; Swivuriso 6:20-22.
25. Ndzayo leyi nga eka Swivuriso 17:9 yi nga va pfunisa ku yini vatswari leswaku va laya vana va vona hi mukhuva lowunene?
25 “L’a nga fihla milanḍu o lav̌a riranḍu; l’a yi pfušaka o nghenisa ku hambana e šikari ka la’v̌a rhandzanaka.” (Swivuriso 17:9) Leswi swi tano ni le ka vuxaka bya mutswari ni n’wana. Loko n’wana se a byeriwe swihoxo swakwe, a tlhela a twisisa xivangelo xa ku layiwa kakwe, ni loko se a layiwile, rirhandzu ri fanele ri susumeta mutswari ku papalata ku hamba a vulavula hi xihoxo xexo. Ku nga khathariseki leswaku i yini lexi endliweke, swi veke erivaleni leswaku u venga xihoxo lexi, ku nga ri n’wana. (Yuda 23) N’wana a nga ha va a yi amukerile ndzayo naswona loko ku hamba ku vulavuriwa ha swona a nga swi languta tanihi ku susiwa ndzhuti swi nga fanelanga. Swi nga vanga leswaku a hambana ni vatswari kumbe vana van’wana endyangwini. Loko mutswari a vona leswaku ku ni mukhuva wo karhi wo biha, a nga ha bula hi mhaka leyi endzhaku ka nkarhi, loko ndyangu wu hlanganile. U nga yimbeleli kunene kumbe ku pfuxeta swiendlo swa khale, ematshan’wini ya sweswo, languta misinya ya milawu leyi katsekaka, ndlela leyi yi tirhaka ha yona ni leswaku ha yini yi ri ya nkoka swinene leswaku ntsako wu ta tshama wu ri kona.
TINDLELA TO HAMBANA-HAMBANA TA KU LAYA
26. Ha yini vana va nga anguli hi ndlela leyi fanaka hambi loko va nyikiwa ndzayo leyi fanaka?
26 “Munhu wa ku anakanya o twa ku tshinyiwa ku tlula šihunguki loko ši biwa ka dzana.” (Swivuriso 17:10) Vana hi ku hambana ka vona, va nga ha lava ku layiwa hi tindlela to hambana. Vumunhu ni xiyimo xa mianakanyo ya n’wana ha un’we swi fanele ku tsundzukiwa. N’wana un’wana u hatla a khumbeka, kutani nxupulo wo tanihi ku ba, a wu laveki nkarhi wun’wana. Kasi eka un’wanyana a swi nge pfuni ku n’wi ba. Kumbe, n’wana a nga ha fana ni nandza la hlamuseriweke eka Swivuriso 29:19, loyi “a nga layiwi[ki] hi marito; hikuv̌a hambi a twisisa a nga hlamuri.” Loko n’wana a ri tano a nga lava ku biwa.
27. Tatana un’wana u n’wi pfunise ku yini mufana wakwe leswaku a tshika ku tsala-tsala khumbi?
27 Manana un’wana va vika:
“Mufana wa mina u sungule ku tsala-tsala khumbi a nga si hlanganisa malembe mambirhi—a endla mavala-vala yo tshwuka ekhumbini. Tata wakwe u n’wi kombile ivi a n’wi vutisa ha wona. Kambe u lo honoleriwa ntsena hi mahlo lamakulu, a nga hlamuriwi nchumu. Eku heteleleni tata wakwe u te, ‘N’wananga, wa tiva loko ndza ha ringana na wena na mina a ndzi tsala khumbi. Swa tsakisa, a swi tano ke?’ Kutani, mufana loyi u ntshunxekile, nghohe ya yena yi n’wayitela ivi a sungula bulo ro tsakisa mayelana ni ndlela leyi a swi tsakisa ha yona. A swi tiva leswaku tata wakwe wa twisisa! Hambi swi ri tano, u hlamuserile leswaku hambi leswi a swi tsakisa, makhumbi a hi ndhawu ya ku tsala-tsala ka yona. Ku buriwile ha swona, naswona eka n’wana loyi a ko laveka ku kombisana na yena ntsena.”
28. Mutswari a nga swi papalata njhani ku kanetana ni n’wana hi marito?
28 Loko u laya, ku nyika swivangelo leswi pfunaka ku dyondzisa ni ku letela swi lulamile, kambe hakanyingi a hi swinene ku kanetana hi marito ni n’wana. Loko n’wana a nga swi tsakeli ku endla ntirho wo karhi, manana un’wana a a vula leswi: “Loko se u hetile hi ta ya ephakeni,” ku nga nchumu lowu a wu ta endleriwa n’wana siku rero. Ku titsakisa kumbe riendzo rihi na rihi a swi nga ta endliwa ku fikela loko ntirho lowu a averiweke wona wu herile. Loko a ta a ta kamba, kambe a kuma leswaku ntirho a wu si endliwa, a vula marito lawa, “Kasi, a wu si heta? Swi lunghile, hi ta famba loko u hetile.” A nga kanetananga na yena hi marito, kambe ntirho wu endliwile.
29. Ku nga endliwa yini leswaku n’wana a vona vuyelo lebyi nga riki byinene bya swiendlo swakwe leswi nga tsakisiki?
29 Ku vona vuyelo lebyi nga tsakisiki bya swiendlo leswi hoxeke, swi nga endla vana va vona nkoka wa milawu leyinene. Xana ku na lomu n’wana a nga thyakisa kona? Kumbexana loko ko basisa yena n’wini, swi nga n’wi pfuna. Xana u endle nchumu lowu hi ndlela yo biha kumbe hi tihanyi? Ku dyondza ku kombela ndzivalelo ku nga pfuna leswaku ku lulamisiwa mboyamelo wo biha. Swi nga ha endleka a va a faye nchumu hi ku hlundzuka. Loko a kurile, a nga byeriwa leswaku a kuma mali yo xava nchumu wolowo. Eka vana van’wana, ku tsoniwa malunghelo man’wana nkarhinyana swi nga va nyika dyondzo leyi va yi lavaka. Evandlheni ra Vukreste ku tsoniwa vunghana byo karhi i ndlela leyi tirhisiwaka ku endla vadyohi va khomiwa hi tingana. (2 Vatesalonika 3:6, 14, 15) Eka vantshwa, ku va tsona nkarhi wo tlanga ni swirho swin’wana swa ndyangu, nkarhinyana, ku nga ha humelela swinene ku tlula ku xupula. Hambi swi ri tano, ku swi hundzeleta, tanihi ku etlerisa n’wana ehandle a swi kombi rirhandzu. Ku nga khathariseki leswaku ku tirhisiwa ndlela yihi, vana va fanele va kombiwa leswaku va fanele va langutana ni vuyelo bya hanyelo ra vona. Leswi swi va dyondzisa ku va ni vutihlamuleri.
LAYA HI RIRHANDZU
30. Ha yini ku ringanisela ku ri ka nkoka loko vatswari va vekela vana va vona swikongomiso?
30 “Hlawula leswi nga swinene ku tlula swin’wana,” u tsundzuka leswaku “vutlhari byo ta hi le henhla, byi ni . . . ku yingisela.” (Vafilipiya 1:10; Yakobo 3:17) Tsundzuka leswaku vana va tele ntamu lowu lavaka ku tshunxeka, naswona va ni torha ra ku dyondza ni ku lavisisa ni ku ringetela swilo leswintshwa. Loko u veka swipimelo ni swikongomiso, tirhisa vutlharhi ni ku hlawula kahle. Ku ni ku ringanisela loku faneleke ku va kona exikarhi ka leswi lavekaka ni leswi nga lavekiki. Kutani, loko se u swi boxile swipimelo, ematshan’wini yo ringeta ku sala n’wana endzhaku, pfumelela n’wana a famba a ntshuxekile, hi ku landza swipimelo sweswo. (Swivuriso 4:11, 12) Handle ka sweswo vana va wena va ta ‘hlundzuka’ va “hela mbilu,” naswona u ta karhala loko wo tshamela ku holova hi swilo leswi nga nyawuriki.—Vakolosa 3:21.
31. Xana Yehovha Xikwembu u veke xikombiso xihi eku layeni?
31 Kutani wena mutswari, “laya ṅwana wa wena loko ku ṭhemba ka ha ri kona,” kambe swi endle hi ndlela ya Xikwembu, hi rirhandzu. Kotisa xona: “Loyi Yehova a ṅwi ranḍaka, wa ṅwi tshinya, kukotisa tata wa munhu a layaka ṅwana loyi a ṅwi ṭakelaka.” Endla ku laya ka wena ku va loku akaka ni ka rirhandzu, ku kotisa ka Muvumbi wa wena, hikuva “ku tshinya ka ku laya i ndlela ya v̌utomi.”—Swivuriso 19:18; 3:12; 6:23.