Ku Laya Ku Veka Mihandzu Ya Ku Rhula
“Hikuva ku laya hinkwako, ku vonaka ku ri loku vavisaka enkarhinyana wolowo, loku nga tsakisiki, kambe endzhaku, ku veka mihandzu ya ku rhula ya vutomi lebyo lulama, eka lava va dyondzisiweke hi kona.”—VAHEVERU 12:11.
1. (a) Xana Rito ra Yehova ri ri yini hi vuswikoti bya munhu byo lawula ndlela yakwe ya vutomi, kambe munhu u ri yini? (b) I mani loyi a tikombeke a ri na ntiyiso, naswona i mani loyi a nga ni vunwa?
RITO ra Yehova ri vula leswaku “munhu l’a fambaka a nga ka a nga lulamisi renḍo ra yena.” (Yeremia 10:23) Munhu u vula leswaku wa swi kota ku endla tano, naswona ku sukela eku sunguleni ka vutiarisi aEdeni, u endle tano. Ku sukela kwalaho ku fikela sweswi, eka vanhu vo tala swi ve hi laha a swi ri ha kona emasikwini ya Vaavanyisi eIsrayele: “Uṅwana ni uṅwana a a endla hi laha a ŝi ranḍaka ha kona.” (Vaavanyisi 21:25) Kambe marito ya Yehova eka Swivuriso 14:12 ya tikombe ya ri ntiyiso loko ya ku: “Ndlela yi kona leyi v̌onekaka e ka munhu ingi yi lulamile, kasi makumu ya yona ma yisa ku feni.” Hi malembe ya 6 000, vanhu va teke ndlela leyi tikombeke yi ri yinene eka vona, naswona hi nkarhi wolowo hinkwawo swi yise eka nyimpi, ndlala, vuvabyi, vugevenga ni rifu. Vurunguri byi kombe marito ya Yehova ya ri ntiyiso kasi tindlela ta munhu ti ri vunwa.
2. I xiyimo xihi lexi vamathwarivona va vana va xi tekaka ehenhleni ka ku ba, kambe i mihandzu yihi vutilawuri byi yi humeseke?
2 Vanhu lava nga hetisekangiki va lava ndzayo. Va yi lava ku sukela evuhlangini ku ya emahlweni. Rito ra Xikwembu ri ri: “L’a pfumataka ṅwana wa yena e nhonga, o ṅwi v̌engile, kambe l’a ṅwi ranḍaka a ṅwi laya.” (Swivuriso 13:24) Vamathwarivona vo tala ehenhleni ka vana va kaneta vutlhari lebyi bya Xikwembu. Malembe yo tala lama hundzeke un’wana u vutisile: “Xana vamanana ma swi xiya leswaku nkarhi wun’wana ni wun’wana loko mi phakata vana va n’wina mi kombisa leswaku mi venga vana va n’wina?” Kambe vutilawuri bya vona byi tswale ndhambi ya vana lava lutlaka laha muavanyisi wa khoto ya le Brooklyn a vuleke marito lawa yo xumbadza: “Ndzi anakanya leswaku hi lava guxete yo va layela eka yona vantshwa. Kambe sweswo a swi langutiwi swi tirha sweswi. Sweswi hi byeriwa leswaku a hi fanelanga ku ba n’wana; hi nga ha tlanyata ntlhari.” Kambe vutilawuri bya vona a byi humesanga tintlhari—gandlati ro pfumala nawu ra swigevenga swa vantshwa ntsena.
3. Exisekelweni xa marito ya vativi vo tala, i mboyamelo wihi wu vonakaka?
3 Sweswi timheho to hundzuka ta endleka. Burton L. White, mutivi wa ku kula ka vana, u vula leswaku ku karhata ka wena ku nga ka ku nga vangeli n’wana wa wena ku “ku rhandza swintsongo ku tlula loko a wu honisa. . . . hambi loko u va xupula nkarhi na nkarhi, u ta kuma leswaku va tshama va ri karhi va vuyela eka wena.” U kandziyisa xilaveko xo sungula xa n’wana xa ku va ni “rirhandzu lerikulu.” Dr. Joyce Brothers u vikile eka dyondzo ya madzana ya vana va ntangha nharhu na mune lava layiwaka ngopfu lava pfumeleke leswaku milawu leyo nonon’hwa “a ku ri xikombiso xa rirhandzu ra vutswari.” Journal of Lifetime Living yi te: “Vamathwarivona ehenhleni ka vana, loko va kanetana hi mphamelo wa xiyimiso ni mphamelo wo rilela, ku ba ni ku nga bi, va kume leswaku ku hava ku hambana lokukulu ntsendze loko n’wana a rhandziwa.” Hambi ku ri Dr. Benjamin Spock, mutsari wa Baby and Child Care, u rhwale xiphemu xa nandzu wa ku pfumaleka ka ku tiya ka vatswari, ku lutla loku vangiwaka hi swona. U te nandzu wu vekiwa eka vamathwarivona, “vativi va mikhuva ya vana, va ntivo-miehleketo, vadyondzisi, vakondleteri ni vativi va vuhlayiseki bya vana ku fana na mina.”
Nhonga Ya Ku Laya
4. Xana nhonga ya ku laya i mfungho wa yini, naswona ku kombisiwe yini hi ku tirhisiwa ka yona loku faneleke ku hambana ni vutilawuri?
4 “Nhonga” hi laha yi tirhisiweke ha kona la henhla a yo vula ku xupula; yi yimela xitirho xo lulamisa, ku nga khathariseki xivumbeko xa kona. The New International Version eka ndzimana leyi yi ri: “nhonga. Lexi nga vaka xivulavulelo lexi vulaka ku laya kun’wana ni kun’wana.” Nhonga i mfungho wa nawu kumbe vuhosi—emhakeni leyi i vuhosi bya vatswari. Mutswari a nga kumi ku nkhensiwa endzhaku hikwalaho ka ku honisa ni ku onha kakwe: “Khumbi [kumbe n’wana] loko ri risiwa hi ku olov̌a ra ha ri nṭongo e nḍaku ri ta tiendla uṅwana wa v̌ana va wena.” (Swivuriso 29:21) Ku tshika vuhosi bya vutswari hi ku honisa swi tisa tingana naswona a swi kombi rirhandzu kambe rivengo; ku tirhisa nhonga ya ku laya hi vunene kambe hi ku tiya swi komba ku khathalela ka rirhandzu. “Nhonga ni ku tshinyiwa ŝi nyika munhu e v̌utlhari; kambe wanḍisanyana l’a tifumaka, o khomisa mana wa yena e tingana.”—Swivuriso 29:15.
5. (a) Muhlamuseri un’wana u ri yini hi Swivuriso 13:24, naswona swi twanana ni tsalwa rihi rin’wana ra Bibele? (b) I vamani lava Yesu na Yehova va va layaka?
5 Loko yi kombetela eka Swivuriso 13:24, Commentary on the Old Testament ya Keil-Delitzsch ya hlamusela: “Tatana loyi hakunene a navelelaka n’wana wakwe wa jaha leswinene u n’wi laya swinene a ha ri ntsongo, ku n’wi nyika vukongomisi lebyinene loko a ha kuceteleka, naswona a nga pfumeleli swihoxo swi dzima timitsu eka yena; kambe loyi a tshikaka n’wana wakwe loko a fanele ku va ni ririndzi, u endla onge hi loko hakunene a navela ku lova kakwe.” New Translation of the Bible ya Moffatt eka Swivuriso 19:18 ya pfumela: “Laya n’wana wa wena, loko ku tshemba ka ha ri kona ha yena, naswona u nga n’wi tshiki a tsutsumela eku loveni.” Ku laya lokunene kambe loku tiyeke ku sukela evuhlangini ku komba rirhandzu ra vutswari. Yesu u te: “Ndzi tshinya ni ku laya lava ndzi va rhandzaka.” Kasi loko a ri Yehova, ‘Yehova u laya loyi a n’wi rhandzaka.’—Nhlavutelo 3:19; Vaheveru 12:6.
6. I xivumbeko xihi lexi hakanyingi ndzayo yi xi tekaka, naswona i swikombiso swihi swi seketelaka nhlamulo ya wena?
6 Ku laya minkarhi yin’wana ku nga ha katsa ku ba, kambe hakanyingi a swi tano. Swivuriso 8:33 a swi ri, “twanani” ku laya kambe, “yingisani dyonḍo, mi ta tlhariha.” Hi makhamba yo tala ku laya ku ta hi xivumbeko xa marito, hayi ku ba: “Ku tshinya ka ku laya i ndlela ya v̌utomi.” “Khoma dyonḍo, u nga yi ṭhiki, u yi hlayisa, hikuv̌a i v̌utomi bya wena.” (Swivuriso 4:13; 6:23) Loko nandza wa Yehova Yobo a lave ku layiwa, swi endliwe hi marito ya ku tshinya, ro sungula hi Elihu kutani endzhaku ku va Yehova hi yexe. (Yobo, tindzima 32-41) Yobo u amukele ku tshinya ivi a ku eka Yehova: “Nḍa tisola, nḍi tiba šifuv̌a, nḍi ri nṭhurini ne nkumeni.”—Yobo 42:6.
7. I yini nhlamuselo ya rito ra Xigriki leri hundzuluxeriweke va ku “ku laya,” ri fanele ku tirhisiwa hi ndlela yihi naswona ri hetisisa yini?
7 Pai·deiʹa i rito ra Xigriki leri hundzuluxeriweke va ku “ku laya.” Eka swivumbeko swa rona swo hambana-hambana ri vula ku letela, ku dyondzisa, ku ‘laya hi vukhwatsi.’ (2 Timotiya 2:25) Ri yelana ngopfu ni ku letela emahanyelweni ku tlula ku kuma vutivi. Ku laya loku ku fanele ku va hi “ku yingisela hikwako, ni ku dyonḍisa.” (2 Timotiya 4:2, Bibele ya Xitsonga) Ri kombisiwe kahle eka xitsundzuxo xa vatatana: “Na n’wina vatatana, mi nga dyisi vana va n’wina embitsi, kambe mi va kurisa, hi ku va laya ni ku va dyondzisa ta [Yehova].” (Vaefesa 6:4) Hi musa kambe hi ku tiya, ku laya loku i ku dyondzisa muntshwa endleleni ya Yehova ya ku anakanya.
Xihlovo Xa Ku Laya
8. Hi nga tilaya hi xihlovo xihi naswona hi tindlela tihi?
8 Milawu leyi katsekaka eku layeni ka vana ya tirha ni le ka lavakulukumba. Bibele i xihlovo xa marungula hi ta leswi hi faneleke ku va swona ni leswi hi nga fanelangiki ku va swona. Loko hi yi hlaya, hi nga tikambela ivi hi tirhisa ndzulamiso laha wu lavekaka kona. (2 Vakorinto 13:5) Loko hi anakanya swiletelo swa Yehova, ku tivona nandzu ku nga ha pfindlusiwa eka hina, ku hi pfuna ku vona mindzhundzuluko leyi lavekaka eka hina. Swi ve tano eka mupisalema: “Nḍi v̌onga Yehova, hikuv̌a hi yena muleteri wa mina; Ŝi ṭanḍa ni v̌usiku, mbilu ya mina [“mintlhaveko ya mina leyi enteke”] yi nḍi dyonḍisa.” (Psalma 16:7) Hi nga ha tilaya hi laha Pawulo a endleke ha kona: “Kambe ndzi xanisa miri wa mina, ndzi wu endla hlonga, leswaku ndzi nga kumeki ndzi ri la tsandzekaka, endzhaku ka loko mina ndzi ta va ndzi dyondzisile van’wana.”—1 Vakorinto 9:27.
9. I tindlela tihi tin’wana ti nga kona ta ku laya loku pfunaka?
9 Ku laya ku nga ha ta hi le ka munhu un’wana. Ku nga ha ta hi ku languta, ku visingana, rito, ku ninginika ka miri, ku tshinya hi marito. Yesu u langute Petro hi ndlela leyi n’wi tsundzuxeke hi ku vhumba ka xidyoho xakwe lexikulu, ivi a humela ehandle a ya rila hi xiviti. (Luka 22:61, 62) Hi khamba rin’wana a ku ri ku tshinya hi marito ya mune lama tshoveke Petro: “Suka ka mina Sathana!” (Matewu 16:23) Ku hlaya tibuku ta Watch Tower, ku va kona eminhlanganweni, ku vulavula ni van’wana, ku tiyisela mintokoto yo nonon’hwa—mintirho yo tano hinkwayo yi nga ha pfula mahlo ya hina hi vona tindhawu leti hi faneleke ku endla ku hundzuka eka tona. Hambi swi ri tano, xihlovo xa nkoka lowukulu ni xiletelo xa ku laya, i Rito ra Xikwembu hi roxe.—Psalma 119:105.
10. Swivuriso swa Solomoni swo laya swi na nkoka wo tanihi kwihi, kambe i ndlela yihi leyi van’wana va phikelelaka ku yi landzela?
10 Swivuriso swa Solomoni swi nyikiwe vanhu va malembe hinkwawo, “e ku tiv̌a v̌utlhari ni tidyonḍo, ni ku hlamusela marito ya v̌utlhari; E ku amukela dyonḍo ya ku anakanya ŝo lulama, ya ku tiv̌isisa ku lulama ni fanelo; E ku tlharihisa v̌ariv̌ali, ni ku nyika la’v̌antŝha e ku tiv̌a ni ku anakanya.” Kambe kumbexana munhu “a nga layiwi hi marito; hikuv̌a hambi a twisisa a nga hlamuri.” (Swivuriso 1:2-4; 29:19) Van’wana lava nga riki na ntokoto va phikelela va lava ku “kholwa hi ku vona” evuton’wini, hi laha n’wana wa vusopfa a endleke ha kona a nga si ‘tiehleketa.’—Luka 15:11-17.
11. (a) Xana bandlha ra le Korinto na Yonasi va layiwe hi ndlela yihi? (b) I ku xupuriwa kwihi ka ku laya loku yisiweke eka Davhida hikwalaho ka vuoswi byakwe ni matshalatshala yo fihla? (c) I marito wahi ya Psalma 51 ya tsariweke hi Davhida ya kombaka vuento bya ku hundzuka kakwe?
11 Loko a vulavula hi papila leri a ri tsaleleke bandlha ra Vakriste eKorinto endzhakunyana, Pawulo u te: “Hi leswi ku vavisiwa ka n’wina ku nga mi yisa eku hundzukeni; mi rhwele ku vaviseka ka n’wina hi mukhuva lowu tsakeriwaka hi Xikwembu, . . . [kutani swi tikombe hi ku] navela ka n’wina ka ku tshinya xidyoho.” (2 Vakorinto 7:9-11) Yonasi u layiwile hi mheho ya lwandle ni nhlampfi leyikulu. (Yonas 1:2, 3, 12, 17; 2:10; 3:1-4) Vuoswi bya Davhida ni ku ringeta ku fihla swi n’wi tisele ku xupuriwa ka ku laya, hi laha swi kombisiweke ha kona eka 2 Samuel 12:9-14. Ku hundzuka kakwe ku kombisiwe swinene hi marito lawa ya Psalma ya vu-51: ‘Ndzi hlantswe, u susa ku hombolaka ka mina. U ndzi basisa hi ku susa swivi swa mina. Swivi swa mina swi le mahlweni ka mina hi masiku hinkwawo. Hlangula ku homboloka ka mina hinkwako. Oho Xikwembu! Vumba endzeni ka mina embilu leyo tenga. Pfuxa endzeni ka mina emoya lowo tiya. U nga ndzi cukumeti kule ni mombo wa wena. Oho Xikwembu! A ku soli mbilu leyi tshovekeke, leyi nge nhlomulweni.’—Tindzimana 2, 3, 9-11, 17.
12. I magoza wahi yan’wana yo vavisa ya lavekaka eka van’wana, naswona i vuyelo byihi bya lava va alaka ku tshinya loku phindha-phindhiwaka?
12 Eka vanhu van’wana magoza yo vavisa swinene ya nga ha laveka, hi laha Swivuriso 26:3 yi kombaka ha kona: “Nkharisa wu fanele hantši, ni tomo e mbongolo, ni nhonga e nhlana wa šihunguki.” Hi makhamba man’wana Yehova u tshike tiko rakwe ra Israyele ri hluriwa hi swiphiqo leswi va tivangeleke swona: “Hikwalaho ka ku tiarisa ka v̌ona e timhakeni ta Šikwembu, loko v̌a sanḍa ku ṭunḍuša ka Muungameri wa le henhla, a ṭongahata timbilu ta v̌ona hi ku v̌a v̌av̌isa; V̌a tikeriwa, v̌a nga pfuniwi hi munhu. Kav̌a loko v̌a huwelela ka Yehova e mapfalweni ya v̌ona, kutani a v̌a ponisa e ku ṭanḍekeni ka v̌ona.” (Psalma 107:11-13) Van’wana vo rivala, hambi swi ri tano, va tinonon’hwisa ku fikela laha ku nga hava ndzayo yo hanyisa leyi nga swi kotaka: “Munhu l’a fanelaka hi ku tshinyiwa, kutani a nonoṅhwisa nhamu, o ta ṭhov̌eka kaṅwe-kaṅwe, a ku nga ri na muri wo ṅwi dyaha.”—Swivuriso 29:1.
Ku Nyika Ni Ku Amukela Ku Tshinya
13. Hi fanele ku papalata yini eku nyikeleni ka ku tshinya, naswona ku fanele ku nyikeriwa njhani?
13 Ku nga khathariseki leswaku ndzayo yi teka xivumbeko xihi, a yi fanelanga ku nyikeriwa hi vukari. Kahle-kahle, ematshan’wini yo pfuna, ku ‘kariha ku hlohlotela timholovo.’ Nakambe ha tsundzuxiwa: “L’a hlwelaka ku kariha o ni ku anakanya lo’kukulu, kambe wa mbilu ya tihanyi, o ṭhov̌ela v̌uhunguki.” Ku tlula kwalaho, “munhu wa v̌utlhari o hlwela ku kariha, ku twala ka yena i ku yingisela ku dyoheriwa.” (Swivuriso 29:22; 14:29; 19:11) Loko ku laveka, ku laya a ku fanelanga ku tlula xikalo. Ku nyikeli hi nkarhi lowu faneleke naswona hi mpimo lowu fanelaka—hayi hi ku hatlisa swinene, hayi ku hlwela ngopfu, hayi kuntsongo swinene, hayi ku tlula mpimo.
14. I switsundzuxo swihi swin’wana swi nyikiwaka lava va nyikelaka ku tshinya?
14 Hi leswi switsundzuxo swa lava nyikelaka ku tshinya: “U nga holoveli munhu nkulukumba, kambe n’wi khongotele tani hi tata wa wena; vavanuna lavantshwa u fanele ku va khoma tani hi vamakwenu va xinuna. Vavasati lavakulu u va languta tani hi vamanana, ni vavasati lavantshwa tani hi vamakwenu va xisati, hi ndlela ya ku tenga matlhelo hinkwawo.” (1 Timotiya 5:1, 2) Xana wa khongotela, hayi ku holovela? “Vamakwerhu, na loko un’wana a kumiwa a ri karhi a endla xihoxo, n’wina lava mi nga va Moya, n’wi vuyiseni hi moya wa musa. Tivonele leswaku na wena u nga ringiwi.” (Vagalatiya 6:1) Xana hi laya hi musa, nkarhi na nkarhi hi tsundzuka ku tsana ka hina vini? “Leswi mi lavaka leswaku vanhu va mi endla swona, va endleni swona na n’wina.” (Matewu 7:12) Xana u tiveka endhawini ya munhu un’wana, u komba ntwelo-vusiwana?
15. Xana ku amukela ku tshinya swi lava yini, naswona i xitsundzuxo xihi xin’wana xi nyikiwaka lava tshinyiweke?
15 Ku amukela ku tshinya swi lava ku titsongahata. Xana ku vonaka ku ri ko karhata, loku nga fanelangiki, loku nga lulamangiki? U nga hatliseli. Anakanya hi kona. U nga ali. Ku amukeli. Loko ku nga ri hinkwaswo leswi vonakaka swi ri swa nkoka, xana xiphemu xin’wana xa swona i xa nkoka ke? Pfula mianakanyo ya wena leswaku yi amukela; ku pimi hi xikongomelo. Xana u twa hi ku hundzeleta, u hatlisa ku tshoveka? Swi nga ha teka nkarhi ku swi vona hi ku vonakala lokunene, endzhaku ka loko ku vaviseka kun’wana ni kun’wana ko sungula kumbe ku dyoheriwa ku herile. Kutani yima. Khoma ririmi ra wena. Hi ku rhula kambela leswi vuriweke. Xana ku nga va leswaku u sola loyi a ku nyikelaka, ivi u ku ala hikwalaho ka sweswo? Hambi swi ri tano, ku voni hi laha ku hlamuseriweke ha kona hayi u ku ala hi xihatla.
16. (a) I matsalwa wahi ni swivutiso swihi leswi yelanaka na wona hi faneleke ku swi xiya loko hi amukela xitsundzuxo? (b) I ku titwa kwihi ku kombisiweke hi mupisalema hi nga ku tekelelaka?
16 Hi lawa matsalwa man’wana yo ya anakanya loko u tshinyiwa: “L’a tikhomaka e maritweni o tiv̌a ku tlhariha, l’a tisiv̌elaka nomu o ni ku twisisa.” (Swivuriso 17:27) Xana wa yingisela ivi u miyela? “Ndlela ya šihunguki yi lulamile mahlweni ya šona, kambe l’a amukelaka ku layiwa o tlharihile.” (Swivuriso 12:15) Xana u hatlisela ku vula leswaku u lulamile, kumbe u yingisela hi ndlela leyi amukelekaka? ‘Hatlisa ku twa, u hlwela ku vulavula, u hlwela ku kariha.’ (Yakobo 1:19) Xana u landzela marito lawa loko u tsundzuxiwa? “U nga ṭhuki u hatlisa ku kariha e mbilwini ya wena, hikuv̌a v̌ukari byi salela e šifuv̌eni ša šihunguki.” (Eklesiasta 7:9) Xana u hatlisa ku kariha? I swa rirhandzu swonghasi loko hi nga titwa hi laha mupisalema a ti tweke ha kona: “L’a lulameke, loko a nḍi ba, ti ta v̌a tintŝalo; Loko a nḍi laya, ma ta v̌a mafura e nhlokweni ya mina; Nhloko ya mina a yi nga ma ali.”—Psalma 141:5.
Tiyisela Ku Laya Ivi U Tshovela Muhandzu Wa Ku Rhula
17. Ha yini ku laya ku nga olovi minkarhi hinkwayo ku ku amukela, kambe xana ku tsundzuka Vaheveru 12:7, 11 swi ta hi pfuna ku ku tiyisela hi ndlela yihi?
17 Ku laya a swi olovi minkarhi hinkwayo ku ku amukela. Ku nga ha katsa ku karhateka ni ku tisa minsivelo. Ku nga ha ku vangela nhlomulo. Kambe tiyisela hinkwaswo leswi. Swi ta hundza; ntsako wu ta endzhaku. Tsundzuka: “Mi fanele ku tiyisela eka swona, ku va kona ku layiwa ka n’wina. Xikwembu xi mi languta mi ri vana eka xona; hikuva hi wihi n’wana loyi a nga layiwiki hi tata wa yena xana? Hikuva ku laya hinkwako, ku vonaka ku ri loku vavisaka enkarhinyana wolowo, loku nga tsakisiki, kambe endzhaku, ku veka mihandzu ya ku rhula ya vutomi lebyo lulama, eka lava va dyondzisiweke hi kona.”—Vaheveru 12:7, 11.
18, 19. I ku titwa kwihi ka matimba loku Yeremiya na mupisalema va ku kombiseke loku ku hi vekelaka ndlela leyi faneleke loko hi layiwa?
18 Kutani loko ku laya ku vava naswona ku nonon’hwa ku ku tiyisela, rindzela mihandzu ya ku rhula leyi taka endzhaku. Tshemba Yehova, hi laha Yeremia a endleke ha kona: “Nḍi kari nḍi tiṭunḍuša, kutani moya wa mina wu hela matimba e nḍeni ka mina. Hi tona leti nḍi nga kari nḍi lwaka na tona e mbilwini ya mina, hikwalaho nḍi ta ṭhama nḍi ri kari nḍi ṭhemba.” (Swirilo 3:20, 21) Tsundzuka leswi mupisalema a swi vuleke hi yexe loko a ri ekhombyeni: “Moya wa nga, u hele ntamu ha yini, u ṭhukele yini e nḍeni ka mina? Ṭhemba Šikwembu, hikuv̌a nḍi ta tlhela nḍi ši ḍunisa; Hi šona ku hlayiseka ka mina ni Šikwembu ša nga.”—Psalma 42:5, 11; 43:5.
19 Kutani loko u layiwa, un’wana ni un’wana wa hina a a tshembe Xikwembu. Endzhaku ka loko hi leteriwile hi kona, hi ta tshovela ntshovelo wa muhandzu wa ku rhula, wu nga ku lulama.
Wa Tsundzuka Xana?
◻ I yini nkoka wa ku tirhisa nhonga ya ku laya?
◻ I yini xihlovo lexikulu xa ku laya? Xana hi swihi swihlovo swin’wana swa ku laya?
◻ Ku engetela eka marito ya ku tshinya, i magoza wahi lama tiyeke ya nga ha lavekaka?
◻ I switsundzuxo swihi swin’wana swo nyikela ku tshinya?
◻ I xitsundzuxo xihi lexi nga ta hi pfuna ku amukela ku tshinya?
[Xifaniso lexi nga eka tluka 17]
Xana hi vutlhari u ‘yingisa dyondzo’?
[Xifaniso lexi nga eka tluka 18]
Milawu leyi katsekaka eku layeni ka vana ya tirha ni le ka lavakulukumba