Ntirho Wa Wena Tanihi Mutswari

“PETER Gorski wa le Xikolweni xa Vutshunguri xa Harvard u ri: “Loko u endla leswaku n’wana a titwa a rhandziwa, a ri xirho xa nkoka endyangwini naswona a rhandza ku tiva swilo, byongo bya yena byi ta kula. Ntirho wa hina vatswari a hi ku endla leswaku vana va va ni byongo lebyi hetisekeke kambe leswaku va va vanhu lava hanyeke kahle, lava hlutekeke emianakanyweni ni lava anakanyelaka.”

Swa tsakisa swinene loko wena mutswari u vona n’wana wa wena a kula, a va munhu lonene la anakanyelaka van’wana! Leswaku u fikelela sweswo, swi titshege ngopfu hi ku va u sungula u va xikombiso lexinene, u va munghana, u vulavurisana ni n’wana wa wena ni ku va mudyondzisi. Hambileswi vana hinkwavo va velekiwaka va ri ni vuswikoti byo tikhoma kahle kambe vatswari va fanele va ya mahlweni va va dyondzisa mahanyelo loko va ri karhi va kula.

I Mani La Endlaka Leswaku Vana Va Va Ni Timfanelo To Karhi?

Valavisisi va ni mavonelo lama hambanaka loko swi ta emhakeni ya leswaku i mani la endlaka leswaku vana va va ni timfanelo to karhi. Van’wana va tshemba leswaku vana va tekelela ngopfu timfanelo ta tintangha ta vona. Kambe, Dok. T. Berry Brazelton na Dok. Stanley Greenspan, lava nga ni vutshila etimhakeni ta ku kula ka vana, va kholwa leswaku i swa nkoka swinene leswaku mutswari a khathalela n’wana wakwe loko a ha ri ntsongo.

Leswi hoxaka xandla eka ndlela leyi n’wana a kulaka ha yona hi leswi a nga ta swi tokota loko a ri karhi a kula swin’we ni nkucetelo wa tintangha. I swa nkoka leswaku vana va kombiwa ntwela-vusiwana ni ku anakanyela endyangwini. Nakambe va fanele va dyondzisiwa ku langutana ni mintlhaveko ya vona hi ndlela leyinene. Vana lava pfuniwaka hi ndlela yo tano va tala ku va ni ntirhisano, xinghana ni ntwela-vusiwana loko va tirhisana ni van’wana.

Ku letela n’wana ku suka evuhlangini a hi matlangwana. Leswaku mi humelela—ngopfu-ngopfu loko mi ri vatswari lavantshwa—i vutlhari ku kombela mpfuno eka van’wana lava nga ni ntokoto kutani mi endla leswi va mi byelaka swona. Vatshila va tsale tibuku to tala malunghana ni ku kula ka n’wana. Hakanyingi leswi va swi vulaka swi fana ni switsundzuxo leswi tshembekaka leswi nga eBibeleni. Vatswari van’wana lava tirhiseke misinya ya milawu ya Rito ra Xikwembu yi va pfunile leswaku va kurisa vana va vona hi ndlela leyi humelelaka. Xiya nkongomiso lowunene lowu landzelaka.

Va Kombise Rirhandzu Lerikulu

Vana va fana ni swimila leswitsongo leswi kulaka kahle loko swi hlakuleriwa ni ku khathaleriwa nkarhi ni nkarhi. Mati ni dyambu swi wundla ximilana leswaku xi kula kahle. Hilaha ku fanaka, vatswari lava kombisaka vana va vona rirhandzu ni nkhathalelo va ta endla leswaku vana va vona va kula emianakanyweni ni le mintlhavekweni.

Bibele yi swi veka erivaleni: “Rirhandzu ra aka.” (1 Vakorinto 8:1) Vatswari lava kombaka vana va vona rirhandzu lerikulu, entiyisweni va tekelela Muvumbi wa vona, Yehovha Xikwembu. Bibele yi hlamusela leswaku loko Yesu a khuvuriwa, u twe rito ra Tata wakwe, ri vula leswaku wa n’wi amukela naswona wa n’wi rhandza tanihi leswi a nga N’wana Wakwe. Marito lawa ma n’wi tiyisile swinene Yesu hambileswi a a ri munhu lonkulu!—Luka 3:22.

Rirhandzu leri u ri kombisaka, switori leswi u va hlayelaka swona loko va ya eku etleleni swin’we ni mitlangu leyi u tlangaka na vona, swi hoxa xandla swinene eka ndlela leyi va kulaka ha yona. Dok. J. Fraser Mustard u ri: ‘N’wana u kuma ntokoto eka hinkwaswo leswi a swi endlaka. Loko n’wana a dyondza ku kasa, ndlela leyi u n’wi khutazaka ni ku angula ha yona i ya nkoka.’ Rirhandzu ra vutswari ni nkhathalelo swi endla leswaku n’wana a kula a va munhu la nga ni vutihlamuleri ni la wupfeke.

Vana Munghana Naswona U Bula Na Yena

Ku heta nkarhi ni vana va wena swi endla leswaku mi va vanghana. Ku tlula kwalaho, swi endla leswaku a antswisa vuswikoti byakwe byo bula ni vanhu. Vuxaka lebyi—endyangwini ni kun’wana ni kun’wana naswona nkarhi wun’wana ni wun’wana lowu faneleke—bya khutaziwa eMatsalweni.—Deteronoma 6:6, 7; 11:18-21.

Vatshila va timhaka ta ku kula ka vana va pfumela leswaku nkarhi lowu vatswari va wu hetaka ni vana va vona i wa nkoka swinene ku tlula tithoyi to durha ni mitlangu yin’wana yo hlawuleka. Swilo leswi nga nyawuriki swa siku ni siku swi nga endla leswaku u va ni nkarhi lowu ringaneke wo bula ni vana va wena. Hi xikombiso, ku ya ephakini swin’we mi ya valanga ntumbuluko swi nga endla leswaku vatswari va va ni nkarhi lowunene wo vutisa vana va vona swivutiso swa nkoka ni ku dya mabulo swin’we.

Matsalwa ma vula leswaku ku ni “nkarhi wa ku tlula-tlula.” (Eklesiasta 3:1, 4) Ina, ku tshika vana va titlangela i swa nkoka emhakeni ya ku kurisa vutivi bya vona, mintlhaveko ni ku endla xinghana. Hi ku ya hi Dok. Mustard, ku tlanga a swo tsakisa ntsena kambe i swa nkoka. U ri: “Vana va dyondza swilo swo tala loko va ri karhi va tlanga.” N’wana a nga ha tlanga hi swilo swo olova swo fana ni mabokisi lama nga riki na nchumu. Swilo swa le ndlwini leswi tolovelekeke swi nga endla leswaku ricece ri tsaka hi ndlela leyi fanaka niloko ri tlanga hi tithoyi to durha leti endliweke hi vutshila lebyikulu.a

Vatshila va kholwa leswaku ku nyiketela vana swilo swo tala leswi endliweke hi vanhu lavakulu swi nga endla leswaku byongo bya vona byi nga kuli kahle naswona va nga swi koti ku tisungulela swa vona vini. Munhu u fanele a ringanisela. Tshika n’wana a tihanyela vutomi byakwe ni ku endla leswi a swi lavaka. Hakanyingi n’wana u ta kuma xo karhi xo hungasa ha xona. Hambiswiritano, leswi a swi vuli swona leswaku a wu fanelanga u va ni vutihlamuleri byo tiva leswi n’wana wa wena a swi endlaka nileswaku u tlanga kwihi leswaku a nga tivavisi.

Tivekele Nkarhi Wo Dyondzisa N’wana Wa Wena

Ku dyondzisa i xiphemu xa nkoka xo letela ni ku kurisa vana leswaku va va vanhu lava hlutekeke. Vatswari vo tala va tivekela nkarhi siku ni siku leswaku va hlayela vana va vona. Leswi swi endla leswaku va kuma nkarhi wo va dyondzisa mahanyelo lamanene, ni lama Muvumbi wa hina a lavaka leswaku hi hanya ha wona. Bibele yi vula leswaku Timotiya mudyondzisi wo tshembeka ni murhumiwa ‘u tive matsalwa yo kwetsima ku sukela loko a ha ri ricece.’—2 Timotiya 3:15.

Ku hlayela ricece swi nga ri phyuphyisa emintlhavekweni. Mhaka hileswaku ku fanele ku hlaya munhu la nga ni vurhon’wana ni nkhathalelo. Profesa wa dyondzo Linda Siegel wa tsundzuxa malunghana ni leswi hlayiwaka: “Ku fanele ku va swilo leswi vana va swi tsakelaka.” Tshama u ri karhi u va hlayela hi nkarhi lowu fanaka siku ni siku. Sweswo swi ta endla leswaku n’wana a swi rindzela hi mahlo-ngati.

Ku dyondzisa swi fambisana ni ku tshinya. Vana va nga vuyeriwa loko va tshinyiwa hi rirhandzu. Swivuriso 13:1 yi ri: “N’wana u tlharihile loko ku ri ni ndzayo ya tatana.” Hambiswiritano, tsundzuka leswaku ku tshinya swi katsa swilo swo tala. Hi xikombiso, swi nga ha vula ku n’wi lulamisa hi marito kumbe ku n’wi tsona swo karhi kumbe ku n’wi xupula hi ndlela yo karhi. Dok. Brazelton, la tshahiweke eku sunguleni, u vula leswaku ku tshinya i “ku dyondzisa n’wana ku lawula mintlhaveko yakwe ni ku tikhoma. N’wana un’wana ni un’wana wa swi rhandza swipimelo. Hikwalaho, i swa nkoka leswaku u kombisa n’wana wa wena rirhandzu naswona u n’wi tshinya.”

Xana u nga tiyiseka njhani tanihi mutswari leswaku ndzayo ya wena ya pfuna? Phela, vana va wena va fanele va swi twisisa leswaku ha yini u va tshinya. Loko u va lulamisa, swi endle hi ndlela ya leswaku vana va wena va swi vona leswaku u mutswari la va khathalelaka ni la va rhandzaka.

Matshalatshala Lama Humeleleke

Fred i tatana loyi nkarhi ni nkarhi a a hlayela n’wana wakwe wa nhwanyana ku sukela loko a ha ri ricece. Endzhaku ka nkarhi u kume leswaku n’wana wakwe a a tiva switori swo tala hi nhloko naswona a a kota ku swi landzelerisisa, a a tiva marito ni mimpfumawulo yo hambana-hambana. Chris i mutswari un’wana loyi a a rhandza ku hlayela vana vakwe. U endle matshalatshala yo va hlayela tibuku to hambana-hambana. Loko vana va ha ri vatsongo, u tirhise swifaniso leswi nga etibukwini to fana ni leyi nge Buku Yanga Ya Timhaka Ta Bibele leswaku a va dyondzisa mahanyelo lamanene ni tidyondzo ta moya.b

Vatswari van’wana a vo hlayela vana va vona ntsena kambe va tlhela va endla ni swin’wana—ku dirowa, ku penda, ku tlanga vuyimbeleri, ku endza mi ya etlela ematendeni kumbe ku endzela etindhawini to fana ni le zoo mi ri ndyangu. Leyi i minkarhi leyinene yo dyondzisa vana mahanyelo ni ku tikhoma lokunene.

Xana swa pfuna ku endla matshalatshala ni ku tikarhata hi ndlela leyi? Vatswari lava lwelaka ku tirhisa minkongomiso leyi boxiweke laha hi ndlela leyinene, va tala ku endla leswaku vana va vona va va ni langutelo lerinene. Loko vana va wena u va dyondzisa vutivi ni vuswikoti byo bula loko va ha ri vatsongo, u ta va pfuna swinene leswaku va va ni mahanyelo lamanene ni ku kula hi tlhelo ra moya.

Eka malembe-xidzana lama hundzeke Bibele yi vule leswi eka Swivuriso 22:6: “Letela mufana hi ndlela leyi nga yakwe; hambiloko a kurile a nge hambuki eka yona.” Vatswari va tikarhata swinene eku leteleni ka vana va vona. Kombisa vana va wena rirhandzu lerikulu. Heta nkarhi u ri na vona, u va kurisa hi ndlela leyinene ni ku va dyondzisa. Loko u endla tano, u ta tsaka wena ni vana va wena.—Swivuriso 15:20.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 7]

Ku Tlanga Ni Ricece Ra Wena

◼ Tincece a ti swi koti ku yisa nyingiso nkarhi wo leha, hikwalaho tlanga na tona ntsena loko ti tsakela ku tlanga.

◼ Loko n’wana wa wena a tlanga hi tithoyi, tiyiseka leswaku a ti na khombo naswona ta n’wi phyuphyisa.

◼ Tlanga na vona mintlango leyi lavaka leswaku va endla swo karhi. Tincece ta tsaka loko ti ku endlisa nchumu wun’we ko tala, ku fana niloko ti tshamela ku wisa thoyi, kutani u yi rhwalela.

[Xihlovo Xa Kona]

Xihlovo: Clinical Reference Systems

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 10]

Switsundzuxo Loko U Hlayela N’wana Wa Wena

◼ Vulavula kahle naswona u wa vitana kahle marito. Vana va dyondza ririmi hi ku twa vatswari loko va vulavula.

◼ Loko u hlayela vana lavatsongo, boxa mavito ya vanhu ni ya swilo leswi kombisiweke ebukwini ya switori.

◼ Loko n’wana a kurile, hlawula tibuku leti vulavulaka hi swilo leswi a swi tsakelaka.

[Xihlovo Xa Kona]

Xihlovo: Pediatrics for Parents

[Swifaniso leswi nga eka tluka 8, 9]

Vana ni nkarhi wo titsakisa ni vana va wena