Ku Laviwa Ka Mintlhantlho Loku Yaka eMahlweni

KU SUKELA loko nhlengeletano ya Nhlangano wa Matiko yi simekiwa, a yi lava ku pfuna vana hi swiphiqo swa vona. Eku heleni ka 1946, yi simeke Nkwama wa Vana wa Nhlangano wa Matiko ya Misava Hinkwayo (UNICEF [United Nations International Children’s Emergency Fund]) tanihi goza ra xinkarhana ro khathalela vana etindhawini leti hlaseriweke hi nyimpi.

Hi 1953, nkwama lowu wa xilamulela-mhangu wu endliwe nhlengeletano ya nkarhi hinkwawo. Hambileswi sweswi wu tiviwaka ximfumo tanihi Nkwama wa Vana wa Nhlangano wa Matiko, wa ha ri ni rito-yimela leri nge UNICEF. Hikwalaho, ku tlula hafu ya lembe-xidzana, UNICEF a yi ri karhi yi nyika vana emisaveni hinkwayo swakudya, swiambalo ni mirhi ya vutshunguri naswona a yi lwela ku khathalela swilaveko swa vana hinkwaswo.

Swilaveko swa vana swi tekeriwe enhlokweni hi 1959 loko Nhlangano wa Matiko wu endla Xihlambanyo xa Timfanelo ta N’wana. (Vona bokisi, tluka 5.) A ku ehleketiwa leswaku tsalwa leri ri ta endla leswaku vanhu va khathala hi swiphiqo swa vana naswona ri ta hoxa xandla eku swi tlhantlheni hi ku khutaza nseketelo wa tiko, nseketelo hi tlhelo ra timali ni hi tindlela tin’wana.

Kambe “endzhaku ka malembe ya 20,” hi ku ya hi Collier’s 1980 Year Book, “timfanelo ‘leti’—ngopfu-ngopfu leti fambisanaka ni swakudya, rihanyo ni swilo leswi vonakaka—a ti nga si fika eka vana vo tala lava endlaka 1,5 wa magidi ya timiliyoni.” Hikwalaho, hi ku lemuka leswaku ku ni xilaveko lexi yaka emahlweni xa ku tlhantlha swiphiqo swa vana, ni hi ku landza tipakani leti wu ti lavaka, Nhlangano wa Matiko wu vule leswaku lembe ra 1979, i Lembe ra N’wana eMisaveni Hinkwayo. Hulumendhe, vaaka-tiko, vukhongeri swin’we ni mintlawa leyi khathalaka hi swilaveko swa vanhu emisaveni hinkwayo yi yi seketele hi ku hatlisa mhaka ya ku lava mintlhantlho.

Xana A Ko Va “Lembe Ro Tlanga Hi Nkarhi”?

Khombo ra kona, hi ku ya hi xiviko xa UNICEF, a swi va fambelanga kahle vana lava nga ematikweni lama hluvukaka hi Lembe ra N’wana eMisaveni Hinkwayo. Eku heleni ka lembe rero, vana va kwalomu ka 200 wa timiliyoni timbirhi a va nga si wundliwa hi mfanelo, naswona ku nga vuriwa leswaku hafu ya vana lava feke lava ringanaka 15 wa timiliyoni va dlayiwe hi nsiko. Eka 100 wa vana lava velekiweke hi minete yin’wana ni yin’wana lembe rero ematikweni wolawo, lava ringanaka 15 a va ta fa va nga si heta ni lembe. Lava nga fikiki eka 40 wa tiphesente a va nga ta heta xikolo xa le hansi. Loko a vulavula hi xiviko xa UNICEF, muhleri wa phepha-hungu ra Indian Express u vilerile hi ku vula leswaku Lembe ra N’wana ri hundzuke “lembe ra ku tlanga hi nkarhi.”

Vanhu van’wana va swi vonile leswaku lembe rero a ri nge humeleli. Hi xikombiso, eku sunguleni ka lembe rero, Fabrizio Dentice u tsale leswi eka magazini lowu nge L’Espresso: “Ku laveka nchumu wa nkoka ku tlula Lembe ra N’wana ntsena leswaku ku lulamisa xiphiqo lexi.” Magazini lowu wu te: “Mahanyelo ya namuntlha hi wona ma hi endlaka hi va leswi hi nga swona, kutani hi wona nchumu lowu faneleke wu cinca.”

Eka ku lavisisa loku yaka emahlweni ka mintlhantlho ya swiphiqo swa vana, ku ve ni nhlangano wa misava hinkwayo wa xiyimo xa le henhla entsindza wa Nhlangano wa Matiko hi September 1990. A ku ri wun’wana wa minhlangano leyikulu ngopfu ya varhangeri va misava ematin’wini. Ku ve ni varhangeri va tihulumendhe lava tlulaka 70 enhlanganweni lowu. Nhlangano lowu a wu landzela Ntsombano wa Timfanelo ta N’wana, lowu amukeriweke hi November 20, 1989, naswona wu sungule ku tirha hi September 2, 1990. Eku heleni ka n’hweti yoleyo, ntwanano wolowo ana se a wu amukeriwe hi matiko lama ringanaka 39.

UNICEF ya ha ku vula marito lawa: “Ntsombano lowu, wu ve ntwanano lowu amukeriweke ematikweni yo tala wa timfanelo ta vanhu, swi endla leswaku vana va khathaleriwa ngopfu emisaveni hinkwayo.” Kunene, ku sukela hi November 1999, Ntsombano lowu wu amukeriwe hi matiko lama ringanaka 191. UNICEF yi tibume yi ku: “Ku endliwe nhluvuko lowukulu eku xiyeni ni le ku sirheleriweni ka timfanelo ta vana eka malembe ya khume lama landzeleke ku amukeriwa ka Ntsombano lowu wa Timfanelo ta N’wana ku tlula hambi ku ri rini ematin’wini ya vanhu.”

Ku nga khathariseki nhluvuko lowu, Johannes Rau, Muungameri wa le Jarimani u susumeteleke ku vula a ku: “Swi twisa ku vava ku lemuka leswaku ha ha fanele ku tsundzuxiwa enkarhini wa hina leswaku vana va ni timfanelo.” Kumbe ku tsundzuxiwa leswaku va ha ri ni swiphiqo leswikulu! Loko yi pfumela hi November 1999 leswaku “ntirho wa ha ri wukulu,” UNICEF yi hlamuserile: “Emisaveni hinkwayo, vana lava ringaniseriwaka eka 12 wa timiliyoni lava nga ehansi ka malembe ya ntlhanu va fa lembe ni lembe, vo tala va dlayiwa hi mavabyi lama nga siveriwaka hi ku olova. Vana van’wana va kwalomu ka 130 wa timiliyoni lava kumekaka ematikweni lama hluvukaka a va si nghena xikolo . . . Vana va kwalomu ka 160 wa timiliyoni va pfumala swakudya hi mpimo lowukulu kumbe lowutsongo. . . . Vana vo tala lava nga laviwiki va lahleriwe emakaya lama hlayisaka vana lava nga riki na vatswari kumbe va vekiwe etindhawini tin’wana, va tsoniwa dyondzo ni nkhathalelo lowunene wa rihanyo. Hakanyingi vana lava va xanisiwa. Vana lava ringaniseriwaka eka 250 wa timiliyoni va tirha hi ndlela yo karhi.” Ku tlhele ku boxiwa leswaku ku ni vana lava ringanaka 600 wa timiliyoni lava nga evuswetini lebyikulu ni vana va 13 wa timiliyoni lava va nga ta va va feriwe hi mutswari un’we hikwalaho ka AIDS (SIDA) eku heleni ka lembe ra 2000.

Swi vonaka swi va tikela varhangeri va tipolitiki ku kuma mintlhantlho leyi enerisaka ya swiphiqo leswi. Kambe, swiphiqo swa vana a swi kumeki ntsena ematikweni lama hluvukaka. Ematikweni ya le Vupela-dyambu, vana vo tala va tsoniwa swin’wana.

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 4]

“Swi twisa ku vava ku lemuka leswaku enkarhini lowu wa hina ha ha fanele ku tsundzuxiwa leswaku vana va ni timfanelo”

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 5]

Xihlambanyo Xa Nhlangano Wa Matiko Xa Timfanelo Ta N’wana:

● U ni mfanelo ya ku va ni vito ni rixaka ro karhi.

● U ni mfanelo yo rhandziwa, ku twisisiwa ni ku kuma nsirhelelo hi tlhelo ra timali.

● U ni mfanelo yo kuma swakudya leswi faneleke, ndhawu yo tshama eka yona ni nkhathalelo wa vutshunguri.

● Mfanelo yo kuma nkhathalelo wo hlawuleka loko a lamarile, ku nga ha va emirini, emianakanyweni kumbe hi tlhelo ra ntshamisano.

● Mfanelo ya ku va exikarhi ka vo sungula ku kuma nsirhelelo ni mphalalo eswiyin’weni hinkwaswo.

● Mfanelo yo sirheleriwa eka swivumbeko hinkwaswo swa ku honisiwa, swa tihanyi kumbe ku khomiwa hi ndlela yo biha.

● Mfanelo ya ku kuma nkarhi lowu ringaneke wa ku tlanga ni ku tihungasa ni lunghelo leri ringanaka ro kuma dyondzo mahala ni ku boheka ku dyondza, leswi nga ta pfuna n’wana ku kombisa vuswikoti byakwe ni ku va xirho lexi pfunaka etikweni.

● Mfanelo ya ku kombisa vuswikoti byakwe hinkwabyo etimhakeni ta ntshunxeko ni xindzhuti xa munhu.

● Mfanelo yo kurisiwa hi moya wa ku twisisa, ku n’wi amukela, ku kuma vunghana exikarhi ka vanhu, ku rhula ni vuxaka lebyi angarhelaka.

● Mfanelo ya ku tsakela timfanelo leti ku nga khathariseki rixaka, muhlovo, rimbewu, vukhongeri, mavonelo ya politiki ni man’wana, tiko kumbe xiyimo lexi a nga eka xona, nhundzu, ku velekiwa ni swiyimo swin’wana.

[Xihlovo Xa Kona]

Nkatsakanyo lowu wu seketeriwe eka Everyman’s United Nations

[Laha Swifaniso Swi Humaka Kona eka tluka 3]

UN PHOTO 148038/Jean Pierre Laffont

UN photo

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 4]

Photos on pages 4 and 5 Giacomo Pirozzi/Panos Pictures