Ta Le Xithezini Xa Vu-29

LOKO u huma ekhexeni exithezini xa vu-29 xa muako wa Nhlangano wa Matiko le Dorobeni ra New York, ku ni mfungho lowutsongo wa wasi lowu kombisaka ndlela leyi yaka eHofisini ya Khomixinara-nkulu wa Timfanelo ta Vanhu, (OHCHR [Office of the High Commissioner for Human Rights]). Hofisi leyi yi yimela yindlu-nkulu ya OHCHR le Geneva, eSwitzerland—ku nga ntsindza wa Nhlangano wa Matiko wa mintirho ya timfanelo ta vanhu. Hambileswi Mary Robinson, Khomixinara-nkulu wa Timfanelo ta Vanhu, a fambisaka OHCHR leyi nga eGeneva, Elsa Stamatopoulou, la velekeriweke eGreece, i murhangeri wa hofisi leyi nga eNew York. Eku sunguleni ka lembe leri, Manana Stamatopoulou, hi ntsako u amukele un’wana wa vatsari va Xalamuka! kutani va burisana hi mintirho leyi endliweke eka makume-ntlhanu wa malembe lama hundzeke leyi khumbaka timfanelo ta vanhu. Hi leti tinhlamuselo tin’wana ta mbulavurisano.

Xiv. Xana u anakanya leswaku hi wihi nhluvuko lowu endliweke eku seketeleni ka timfanelo ta vanhu?

Nhl. Ndzi ta ku nyika swikombiso swinharhu swa nhluvuko wa kona: Xo sungula, emalembeni ya 50 lama hundzeke mhaka ya timfanelo ta vanhu a yi nga katsiwi eka timhaka to kanerisana ta matiko hinkwawo; namuntlha yi kona hinkwako naswona ya tirhisiwa. Tihulumendhe leti a ti nga tivi nchumu hi timfanelo ta vanhu eka makume ya malembe lama hundzeke sweswi ti vulavula hi tona. Xa vumbirhi, sweswi hi ni nxaxamelo wa milawu ya matiko hinkwawo kumbe buku ya milawu, leyi nga ni mintwanano yo tala leyi tsariweke, leyi hlamuselaka tihulumendhe ni vutihlamuleri lebyi ti nga na byona eka vafumiwa va tona. [Vona bokisi leri nge “Nawu wa Timfanelo ta Vanhu wa Matiko Hinkwawo,” eka tluka 7.] Ku dzukiwe nyuku malembe yo tala eku endliweni ka milawu leyi. Hi tinyungubyisa ngopfu hikwalaho ka yona. Xikombiso xa vunharhu hi leswaku, namuntlha vanhu vo tala ku tlula eku sunguleni va tihlanganisa ni mavandla ya timfanelo ta vanhu naswona va swi kota ku tiphofula handle ko tilumaluma malunghana ni timhaka ta timfanelo ta vanhu.

Xiv. Hi swihi swiphiqo leswi nga kona?

Nhl. Endzhaku ka loko ndzi tirhe 17 wa malembe eka mintirho ya timfanelo ta vanhu ya Nhlangano wa Matiko, entiyisweni ndza swi vona leswaku hi langutane ni swiphiqo leswi hetaka matimba. Hakanyingi xiphiqo lexikulu xi vangiwa hileswi tihulumendhe ti tekaka timfanelo ta vanhu tanihi mhaka ya tipolitiki ematshan’wini ya ku ti teka tanihi timfanelo ta vanhu. Ti nga ha sihalala eku sayineni ka mintwanano ya timfanelo ta vanhu hikwalaho ka leswi ti vonaka onge ta xungetiwa hi tlhelo ra tipolitiki. Eka swiyimo swo tano, mintwanano ya timfanelo ta vanhu yi hundzuka swa hava. Xiphiqo xin’wana i ku tsandzeka ka Nhlangano wa Matiko ku sivela ku onhiwa lokukulu ka timfanelo ta vanhu etindhawini to tanihi le khale ka Yugoslavia, Rwanda ni loku endlekeke sweswinyana le Algeria. Ku tsandzeka ka Nhlangano wa Matiko ku sivela ku dlayeteriwa ka vanhu loku endlekeke ematikweni lawa, a ku ri ku tsandzeka loku xumbadzaka. Milawu ya timfanelo ta vanhu se yi kona, kambe swa laveka leswaku munhu a yi tirhisa. Ku ta va mani munhu yoloye? Loko matiko lama nga sirheletaka vanhu ma nga lahlekeriwi hi nchumu, hakanyingi a ma tiyimiseli ku teka goza ro sivela ku onhiwa ka timfanelo ta vanhu.

Xiv. U vona onge ku ta endleka yini enkarhini lowu taka?

Nhl. Ndzi vona khombo ni ntshembo egondzweni leri yisaka eka timfanelo ta vanhu hinkwavo. Ndzi vilerisiwa hi xiphiqo lexi nga ha vangiwaka hi ku simekiwa ka ikhonomi ya misava hinkwayo, leswi endlaka leswaku tikhampani letikulu ta bindzu ti rhurhela ematikweni lawa ti vuyeriwaka eka wona ntsena. Namuntlha, loko swi fanerile, hi nga sola tihulumendhe hikwalaho ka ku onhiwa ka timfanelo ta vanhu hi tlhela hi ti komba xa ncila wa bulubulu. Kambe hi ta ku i mani loyi a onhaka timfanelo ta vanhu loko mintwanano ya matiko ya mabindzu yi hambeta yi susa vulawuri bya swa timali eka tihulumendhe yi byi hundzisela eka minhlangano ya swa timali ya misava hinkwayo? Leswi hi nga swi kotiki ku lawula minhlangano leyi ya swa timali, swi tsanisa xiyimo xa mavandla lama hlanganisaka tihulumendhe, yo tanihi Nhlangano wa Matiko. Malunghana ni timfanelo ta vanhu, endlelo leri ri ni khombo. Sweswi i swa nkoka ku endla leswaku van’wamabindzu lava tilawulaka va seketela timfanelo ta vanhu.

Xiv. Kutani hi wihi ntshembo lowu nga kona?

Nhl. I ku simekiwa ka dyondzo ya timfanelo ta vanhu emisaveni hinkwayo. Hi marito man’wana ndzi vula leswaku hi ku tirhisa dyondzo hi fanele hi endla leswaku vanhu va ti tiva kahle timfanelo ta vanhu. Ina, lowu i ntlhontlho lowukulu hikuva swi katsa ku cinca mianakanyo ya vanhu. Hikokwalaho, emalembeni ya khume lama hundzeke, Nhlangano wa Matiko wu sungule tsima ra ku hangalasa rungula eka mani na mani emisaveni hinkwayo leswaku ku dyondzisiwa vanhu timfanelo ta vona ni ku dyondzisa matiko vutihlamuleri bya wona. Ku engetela kwalaho, Nhlangano wa Matiko wu hlawule malembe ya 1995 ku ya eka 2004 tanihi “Lembe-xikhume ra Dyondzo ya Timfanelo ta Vanhu.” Ndza tshemba leswaku dyondzo yi nga ha hundzula mianakanyo ni timbilu ta vanhu. Leswi swi nga twala onge i Evhangeli, kambe loko swi ta emhakeni ya dyondzo ya timfanelo ta vanhu, ndzi ni ntshembo lowu tiyeke. Ndzi ni ntshembo wa leswaku misava hinkwayo yi ta amukela dyondzo ya timfanelo ta vanhu tanihi ntila wa yona eka lembe-xidzana leri taka.

[Bokisi leri nga eka tluka 7]

NAWU WA TIMFANELO TA VANHU WA MATIKO HINKWAWO

Handle ka Vumbiwa bya Misava Hinkwayo bya Timfanelo ta Vanhu, nakambe ku ni Nawu wa Timfanelo ta Vanhu wa Matiko Hinkwawo. Xana swi yelana njhani?

A hi nge u fanisa Nawu wa Timfanelo ta Vanhu wa Matiko Hinkwawo ni buku leyi nga ni tindzima ta ntlhanu, Vumbiwa bya Misava Hinkwayo byi nga fanisiwa ni ndzima yo sungula. Ndzima ya vumbirhi ni ya vunharhu i Ntwanano wa Matiko Hinkwawo wa Timfanelo ta Vuaka-tiko ni ta Tipolitiki ni Ntwanano wa Matiko Hinkwawo wa Timfanelo ta swa Timali, Ntshamisano ni Ndhavuko. Ndzima ya vumune ni ya vuntlhanu, ha yin’we yi ni Nawu wa ku Tihlawulela.

Hambileswi Vumbiwa bya Misava Hinkwayo ku anakanyiwaka leswaku byi ni mimpimanyeto ya mahanyelo, byi byela matiko leswi ma faneleke ku swi endla, matsalwa laman’wana ya mune swa boha leswaku ma landzeriwa, ma hlamusela leswi matiko ma bohekaka ku swi endla. Hambileswi ku tsariwa ka matsalwa lawa ku sunguriweke hi 1949, ku hele makume ya malembe ma nga si sungula ku tirhisiwa. Namuntlha, matsalwa lawa ya mune swin’we ni Vumbiwa bya Misava Hinkwayo, ma endla Nawu wa Timfanelo ta Vanhu wa Matiko Hinkwawo.

Handle ka Nawu lowu wa Matiko Hinkwawo, Nhlangano wa Matiko wu sayine mintwanano yin’wana ya timfanelo ta vanhu yo tlula 80. Mutivi un’wana wa timfanelo ta vanhu u ri: “Hikwalaho i xihoxo ku anakanya leswaku mintwanano ya timfanelo ta vanhu leyi nga eka Nawu wa Matiko Hinkwawo hi yona yi nga ya nkoka swinene. Hi xikombiso, Ntwanano wa Timfanelo ta N’wana wa 1990, i tsalwa ra Nhlangano wa Matiko leri tirhisiwaka hi vanhu vo tala emisaveni hinkwayo, kambe a hi xiphemu xa Nawu wa Matiko Hinkwawo. Xiga lexi nge ‘Nawu wa Matiko Hinkwawo wa Timfanelo ta Vanhu’ xi endleriwe ngopfu ndhuma ku tlula ku va vito ntsena. Hikwalaho, u nga ha pfumela leswaku i xiga lexi kokaka nyingiso.”a

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 6]

Elsa Stamatopoulou

[Xihlovo Xa Kona]

UN/DPI photo by J. Isaac