“Ntirho Lowukulu Wu Herile”

EMALEMBENI ya 50 lama hundzeke, wansati un’wana la langutekaka a ri ni ntwela-vusiwana u vulavurile, kutani misava yi rhiya ndleve. Swi endleke eParis hi December 10, 1948. Huvo-nkulu ya Nhlangano wa Matiko a yi hlengeletane emuakweni wa Palais Chaillot lowu a wa ha ku akiwa loko wansati la nga mutshama-xitulu wa Khomixini ya Timfanelo ta Vanhu ya Nhlangano wa Matiko a suke a yima a nyikela nkulumo. Hi rito leri tiyeke, Eleanor Roosevelt, noni yo leha leyi a yi ri nsati wa khale ka Muungameri wa United States, Franklin D. Roosevelt, yi byele vanhu lava hlengeletaneke yi ku: “Namuntlha hi yime emasungulweni ya xiendlakalo lexikulu ematin’wini ya Nhlangano wa Matiko ni le vuton’wini bya vanhu, ku nga ku amukeriwa ka Vumbiwa bya Misava Hinkwayo bya Timfanelo ta Vanhu hi Huvo-nkulu.”

Endzhaku ka loko a hlaye swivulwa-nkulu swa xingheniso xa Vumbiwa ni milawu ya byona ya 30, Huvo-nkulu yi amukele tsalwa leri.a Kutani, leswaku swi fundzha vurhangeri lebyi hlamarisaka bya Manana Roosevelt, swirho swa Nhlangano wa Matiko swi teke nkarhi wo leha swi phokotelela “Nkosikazi ya Misava,” hilaha a a vitaniwa hakona hi lava n’wi rhandzaka. Eku heleni ka siku rero, wansati loyi u tsarile: “Ntirho lowukulu wu herile.”

Ku Tshika Mianakanyo Yo Tala Ku Namarheriwa Vumbiwa Byin’we

Emalembeni mambirhi emahlweni ka kwalaho, hi January 1947, endzhakunyana ka loko ntirho wa khomixini ya Nhlangano wa Matiko wu sungurile, swi ve erivaleni leswaku ku tsariwa ka tsalwa ra timfanelo ta vanhu leri nga ta amukeriwa hi swirho hinkwaswo swa Nhlangano wa Matiko a ku ta va ntirho wo tika. Ku sukela eku sunguleni, ku hambana lokukulu ka mianakanyo ku endle leswaku swirho swa 18 swa khomixini swi tshama swi ri eku holoveni. Muyimeri wa tiko ra China a a lava leswaku tsalwa leri ri katsa filosofi ya Confucius, xirho xa khomixini lexi nga Mukhatoliki a xi seketela tidyondzo ta Thomas Aquinas, United States a ri seketela Nawu wa Timfanelo ta Vanhu wa le Amerika, kasi vanhu va le Soviet a va lava leswaku ku nghenisiwa tidyondzo ta Karl Marx—leswi ko va swikombiso swi nga ri swingani swa mavonelo lama kandziyisiweke swinene!

Njhekanjhekisano lowu hambetaka wa swirho swa khomixini wu ringe ku lehisa mbilu ka Manana Roosevelt. Hi 1948, loko a ri eku dyondzeni le Paris, eSorbonne, u vule leswaku a hamba a anakanya leswaku ku kurisa ndyangu wakwe lowukulu ku ringe ku lehisa ka yena mbilu. Hambiswiritano, ku vikiwa leswaku manana loyi u vule leswaku “ku ungamela Khomixini ya Timfanelo ta Vanhu a swi lava ku lehisa mbilu swinene,” ku nga swona leswi tsakiseke vayingiseri vakwe.

Hambiswiritano, swi le rivaleni leswaku ntokoto wakwe tanihi manana wu n’wi pfunile. Hi nkarhi wolowo, muviki un’wana u tsale leswaku ndlela leyi Manana Roosevelt a lawuleke swirho swa khomixini ha yona yi n’wi tsundzuxe hi manana la “khathalelaka ndyangu lowukulu wa vafana lava tshamelaka ku vanga pongo, minkarhi yin’wana va nga lawuleki, kambe lava entiyisweni va nga ni timbilu letinene, lava nkarhi na nkarhi va lavaka ku tshinyiwa hi matimba.” (Eleanor Roosevelt—A Personal and Public Life) Hambiswiritano, hikwalaho ka leswi a ri ni nsovo hambiloko a tiyisa voko, a swi kota ku khorwisa van’wana handle ko endla leswaku vakaneti va yena va va valala vakwe.

Hikwalaho, endzhaku ka malembe mambirhi va ri karhi va khoma minhlangano, va endla madzana ya mindzulamiso, va tsala magidi ya tindzimana, ni ku endla tivhoti ta 1400, va vhotela rito rin’wana ni rin’wana ni xivulwa xin’wana ni xin’wana, khomixini yi humese tsalwa leri nga ni nxaxamelo wa timfanelo ta vanhu leri yi anakanyeke leswaku vavanuna ni vavasati hinkwavo, emisaveni hinkwayo va nyikiwe tona. Ri thyiwe Vumbiwa bya Misava Hinkwayo bya Timfanelo ta Vanhu. Xisweswo ku hetiwe ntirho lowu minkarhi yin’wana a wu tikomba swi nga koteki ku wu endla.

Ku Langutela Lokukulu

Ina, a ku nga languteriwanga swona leswaku maxangu ya vanhu ma hela hi ku tsopeta ka tihlo. Hambiswiritano, ku amukeriwa ka Vumbiwa bya Misava Hinkwayo ku vange leswaku ku languteriwa swilo leswikulu. Muungameri wa Huvo-nkulu ya Nhlangano wa Matiko hi nkarhi wolowo, Dok. Herbert V. Evatt wa le Australia, u vhumbhe leswaku “timiliyoni ta vavanuna, vavasati ni vana emisaveni hinkwayo, lava tshamaka ekule swinene na Paris na New York, va ta lava mpfuno, nkongomiso ni ku tiyisiwa nhlana hi tsalwa leri.”

Ku hundze malembe ya 50 Dok. Evatt a vule marito wolawo. Hi nkarhi wolowo, entiyisweni vanhu vo tala va yise nyingiso wa vona eka Vumbiwa byebyo leswaku va kuma nkongomiso naswona va byi tirhise tanihi mpimanyeto wa ku xixima timfanelo ta vanhu emisaveni hinkwayo. Leswi va endleke tano, xana va kume yini? Xana matiko lawa ma nga swirho swa Nhlangano wa Matiko ma wu landzelela mpimanyeto lowu? Xana hi xihi xiyimo xa timfanelo ta vanhu emisaveni namuntlha?

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Box on page 4]

I Yini Timfanelo Ta Vanhu?

Nhlangano wa Matiko wu hlamusela timfanelo ta vanhu tanihi “timfanelo leti hi tswariweke na tona naswona handle ka tona a hi nge hanyi tanihi vanhu.” Nakambe timfanelo ta vanhu ti hlamuseriwe tanihi “ririmi ra vanhu leri tolovelekeke”—naswona swi vuriwe hi xivangelo lexi twalaka. Tanihi leswi vuswikoti bya ku dyondza ku vulavula ku nga mfanelo leyi hi tswariweke na yona leyi endlaka leswaku hi va vanhu, ku ni swilaveko ni timfanelo tin’wana leti hi tswariweke na tona leti endlaka leswaku hi nga fani ni swivumbiwa swin’wana leswi nga kona emisaveni. Hi xikombiso, vanhu va ni xilaveko xa ku kuma vutivi, vutshila bya ku vulavula ni xilaveko xa swilo swa moya. Munhu la nga swi kotiki ku enerisa swilaveko leswi swa xisekelo u boheka ku hanya vutomi lebyi nga faneriki ku hanyiwa hi munhu. Ku sirheleta vanhu eka xiyimo xo tano, gqweta ra timfanelo ta vanhu ri vula leswaku, “hi tirhisa xiga lexi nge ‘timfanelo ta vanhu’ ematshan’weni ya ‘swilaveko swa vanhu’ hikuva hi ku ya hi nawu, rito ‘xilaveko’ a ri na ntikelo ku fana ni rito ‘mfanelo.’ Hi ku tirhisa rito ‘mfanelo’ hi bumabumela ku enerisiwa ka swilaveko swa vanhu swi va nchumu lowu munhu un’wana ni un’wana hi mfanelo ni hi nawu swi n’wi fanelaka ku va na wona.”

[Box/Picture on page 5]

Vumbiwa Bya Misava Hinkwayo Bya Timfanelo Ta Vanhu

Mutsari la tshameke a wina Sagwadi ra Nobel, Aleksandr Solzhenitsyn, u vitane Vumbiwa bya Misava Hinkwayo tanihi “tsalwa lerinene” eka hinkwawo lama tshameke ma tsariwa hi Nhlangano wa Matiko. Ku kambisisa leswi nga endzeni ka rona ku kombisa xivangelo lexi endlaka leswaku vo tala va pfumela leswaku swi tano.

Mongo wa Vumbiwa lebyi wu andlariwe eka Nawu wo sungula: “Vanhu hinkwavo va ni ntshunxeko lowu va tswariweke na wona naswona va ni ntikelo ni timfanelo leti ringanaka. Va nyikiwe mianakanyo ni ripfalo naswona va fanele va hanyisana tanihi vamakwavo.”

Hi ku tirhisa xisekelo lexi, vatsari va Vumbiwa va hlele mintlawa mimbirhi ya timfanelo ta vanhu. Ntlawa wo sungula wu hlamuseriwe eka Nawu wa vunharhu: “Munhu un’wana ni un’wana u ni mfanelo ya ku hanya, ya ntshunxeko ni nsirhelelo.” Nawu lowu i xisekelo xa timfanelo ta munhu ta vuaka-tiko ni ta tipolitiki leti xaxametiweke eka Nawu wa vumune ku ya eka wa vu-21. Ntlawa wa vumbirhi wu sekeriwe eka Nawu wa vu-22, lowu xiyenge xa wona xi vulaka leswaku munhu un’wana ni un’wana u fanele a tiva timfanelo “leti lavekaka leswaku a va ni xindzhuti swin’we ni ntshunxeko wa ku antswisa vumunhu byakwe.” Wu seketela Milawu ya vu-23 ku ya eka 27, leyi hlamuselaka timfanelo ta munhu ta swa timali, ntshamisano ni ndhavuko. Vumbiwa bya Misava Hinkwayo a ku ri byona tsalwa ro sungula emisaveni hinkwayo ku amukela ntlawa lowu wa vumbirhi wa timfanelo ta vanhu wu ri lowu katsiweke eka timfanelo ta vanhu ta xisekelo. Nakambe hi rona tsalwa ro sungula emisaveni hinkwayo ku tirhisa xiga lexi nge “timfanelo ta vanhu.”

Mutivi wa ntshamisano, Ruth Rocha, wa le Brazil, u hlamusela khwatsi leswi Vumbiwa bya Misava Hinkwayo byi hi byelaka swona: “A swi na mhaka leswaku i munhu wa rixaka rihi. A swi na mhaka leswaku u wanuna kumbe u wansati. A swi na mhaka leswaku u vulavula ririmi rihi, u wa vukhongeri byihi, u seketela mianakanyo yihi ya tipolitiki, u ta hi le tikweni rihi kumbe u huma eka ndyangu wihi. A swi na mhaka leswaku u xigwili kumbe u xisiwana. A swi na mhaka leswaku u huma etlhelweni rihi ra misava; hambi tiko ra ka n’wina ri fumiwa hi hosi kumbe muungameri. Timfanelo leti swin’we ni ntshunxeko lowu, swi fanele ku kumiwa hi munhu un’wana ni un’wana.”

Ku sukela loko byi amukeriwile, Vumbiwa bya Misava Hinkwayo byi hundzuluxeriwe hi tindzimi to tlula 200 naswona byi nghenisiwe ni le milawini ya matiko yo tala. Hambiswiritano, namuntlha varhangeri van’wana va anakanya leswaku Vumbiwa lebyi byi fanele ku tlhela byi tsariwa hi vuntshwa. Kambe Matsalana-nkulu wa Nhlangano wa Matiko, Kofi Annan, a nga lavi ku twa nchumu. Un’wana wa vatirheli va Nhlangano wa Matiko, u tshaha marito yakwe: “Tanihi leswi ku nga riki na xilaveko xa ku tsala Bibele kumbe Korani hi vuntshwa, a ku na xilaveko xa ku antswisa Vumbiwa. Lexi lavaka ku antswisiwa a hi tsalwa ra Vumbiwa bya Misava Hinkwayo, kambe i mahanyelo ya lava byi va fumaka.”

[Xifaniso lexi nga eka tluka 5]

Kofi Annan, Matsalana-nkulu wa Nhlangano wa Matiko

[Credit Line]

UN/DPI photo by Evan Schneider (Feb97)

[Xifaniso lexi nga eka tluka 3]

Manana Roosevelt a khome Vumbiwa bya Timfanelo ta Vanhu bya Misava Hinkwayo

[Credit Line]

Mrs. Roosevelt and symbol on pages 3, 5, and 7: UN photo