Timfanelo Ta Vanhu Ni Ku Honisiwa Ka Tona Namuntlha

MAGQWETA ya timfanelo ta vanhu ma endle ntirho wa risima ku nga ri khale. Xo sungula, ma hlanganise minhlangano yo tlula 1000 ematikweni ya 60 eka vandla leri vitaniwaka Tsima ra Matiko Hinkwawo ra ku Yirisa Swibuluki swo Fuhlekiwa (ICBL [International Campaign to Ban Landmines]). Kutani ma sindzise leswaku ku sayiniwa ntwanano wa matiko hinkwawo lowu yirisaka ku tirhisa matlhari lawa. Endzhaku ka sweswo, ICBL ni mukongomisi wa rona wa migingiriko, Jody Williams, Muamerika la hisekaka, u kume Sagwadi ra Ku Rhula ra Nobel hi 1997.

Hambiswiritano, ku humelela ko tano ku fambisana ni tinhlamuselo leti ntlhontlhaka mianakanyo. Hilaha Human Rights Watch World Report 1998 yi vulaka hakona, vukona bya timfanelo ta vanhu emisaveni hinkwayo bya ha ri “ehansi ka nhlaselo lowukulu.” A hi mfumo wa vambuyangwana lava fumaka hi tihanyi ntsena lowu faneleke ku voniwa nandzu. Xiviko lexi xi ri: “Mimfumo leyikulu yi ni mboyamelo wa ku honisa timfanelo ta vanhu loko swi tikomba onge ti kavanyeta ikhonomi kumbe swilaveko-nkulu—ku nga xiphiqo lexi tolovelekeke eYuropa ni le United States.”

Eka vanhu va timiliyoni lava nga emisaveni hinkwayo, ku onhiwa ka timfanelo ta vanhu i nchumu lowu va bohekaka ku langutana na wona. Siku na siku va khoma ku tika hikwalaho ka xihlawuhlawu, vusweti, nsiko, nxaniso, ku pfinyiwa, ku xanisiwa ka vana, vuhlonga ni ku dlayiwa hi tihanyi. Eka vahlaseriwa lava, swiyimo leswi tshembisaka leswi hlamuseriweke eka mintwanano yo tala ya timfanelo ta vanhu, swi fana ni ntsheketo. Entiyisweni, eka vanhu vo tala, hambi ku ri timfanelo ta xisekelo leti xaxametiweke eka milawu ya 30 ya Vumbiwa bya Misava Hinkwayo bya Timfanelo ta Vanhu swa ha ri switshembiso leswi nga hetisekangiki. Hi xikombiso, anakanya hi ndlela leyi timfanelo tin’wana ta risima leti hlamuseriweke eka Vumbiwa ti tirhaka ha yona evuton’wini bya siku na siku.

Xana Vanhu Hinkwavo Va Ringana?

Swivumbiwa hinkwaswo leswi nga vanhu swi velekiwe swi ri ni ntshunxeko naswona swi ni ntikelo ni timfanelo leti ringanaka.—Nawu wo sungula.

Nawu wo sungula wa Vumbiwa bya Misava Hinkwayo a wu ku: “Vanhu [men/homens] hinkwavo va . . . ringana.” Hambiswiritano, leswaku va tiyiseka leswaku xiga lexi xi nga twisisiwi onge hi loko xi bakanyela vavasati etlhelo, vavasati lava nga swirho swa khomixini yo tsala nawu va sindzise leswaku ku cinciwa xiga lexi. Va humelerile, kutani xiga lexi nge “vanhu [men/homens] hinkwavo . . . va ringana” xi cinciwa xi ku “swivumbiwa leswi nga vanhu [human beings/humanos] hinkwaswo swa . . . ringana.” (Xiitaliki i xerhu.) Kambe, xana ku cinciwa ka mavekelo ya xiga lexi ku cince xiyimo xa vavasati?

Hi December 10, 1997, ku nga Siku ra Timfanelo ta Vanhu, Hillary Clinton, Nkosikazi ya United States, u byele Nhlangano wa Matiko leswaku misava ya ha hambeta yi “khoma vavasati tanihi vaaki va xiyimo xa le hansi.” U nyikele swikombiso swi nga ri swingani: Eka swisiwana leswi nga kona emisaveni, 70 wa tiphesente i vavasati. Mbirhi-xa-nharhu xa vana va 130 wa timiliyoni lava nga ngheniki xikolo i vanhwanyana. Mbirhi-xa-nharhu xa vanhu va 96 wa timiliyoni lava nga swi kotiki ku hlaya ni ku tsala emisaveni hinkwayo i vavasati. Vavasati va vona maxangu hikwalaho ka madzolonga ya le mindyangwini naswona va xanisiwa hi tlhelo ra rimbewu, ku nga xiendlo lexi hi ku ya hi Manana Clinton, ku nga “xin’wana xa swiendlakalo leswi nga vikiwiki ngopfu naswona lexi hangalakeke ngopfu xa ku onhiwa ka timfanelo ta vanhu emisaveni.”

Vanhu van’wana va xisati va hlaseriwa ni ku velekiwa va nga si velekiwa. Ngopfu-ngopfu ematikweni man’wana ya le Asia, vamanana van’wana va xixa tinyimba ta vana va vona va vanhwanyana hikwalaho ka leswi va rhandzaka vana va vafana ku tlula vana va vanhwanyana. Ematikweni man’wana ku rhandziwa ka vana va vafana ku endle leswaku ku hlawula rimbewu ra n’wana hi ku tirhisa switekela ku va bindzu leri humelelaka swinene. Tliliniki yin’wana ya ku kambela rimbewu yi navetise mpfuno wa yona hi ku vula leswaku swa antswa ku tirhisa R228 sweswi leswaku u susa n’wana wa xisati la nga siki velekiwaka ku tlula ku tirhisa R22 800 ya ndzhaka yakwe leyi a nga ta famba na yona evukatini. Swinavetisi swo tano swa tirha. Nkambisiso lowu endliweke exibedlhele xin’wana lexikulu le Asia wu kume leswaku 95,5 wa tiphesente ta vana lava ku kumiweke leswaku i vana va xisati, va dlayiwe va nga si velekiwa. Ku rhandziwa ka n’wana wa mufana ku kona ni le matikweni man’wana. Loko khale ka ngwenya leyi nga mubi wa xibakele ya le United States yi vutisiwe leswaku yi ni vana vangani, yi hlamule yi ku: “Ndzi ni n’wana un’we wa mufana ni vampheheleni va nkombo.” Buku ya Nhlangano wa Matiko leyi nge Women and Violence yi vula leswaku “ku cinca langutelo ni mianakanyo ya vanhu ehenhleni ka vavasati swa ha ta teka nkarhi wo leha—van’wana va anakanya leswaku endzhaku ka xitukulwana xo karhi kumbe ku tlula kwalaho.”

Vana Lava Kuleleke eMaxangwini

Ku hava ni un’we la faneleke ku va evuhlongeni kumbe ku tsoniwa ntshunxeko; vuhlonga ni ku xavisiwa ka mahlonga ku fanele ku yirisiwa hi ku helela.—Nawu wa vumune.

Hi ku ya hi nawu, vuhlonga a bya ha ri kona. Tihulumendhe ti sayine mintwanano yo tala leyi yi yirisaka vuhlonga. Hambiswiritano, hi ku ya hi Vandla leri Lwisanaka ni Vuhlonga ra le Britain, ku nga nhlangano lowu tiviwaka wu ri wa khale swinene wa timfanelo ta vanhu, “ku ni mahlonga yo tala namuntlha ku tlula khale.” Vuhlonga bya manguva lawa byi katsa ku onhiwa ka timfanelo ta vanhu hi tindlela to hambana-hambana. Ku vuriwa leswaku ku tirhisiwa ka vana hi nsindziso i vuhlonga byin’wana bya manguva-lawa.

Derivan, mufana wa le Amerika Dzonga, i xikombiso xin’wana lexi hlomulaka mbilu. ‘Swandla swakwe leswitsongo swi gwanyile hi ku rhwala matluka yo gwanya ya swikwenga, ku nga ximilana lexi byevu bya xona byi tirhisiwaka ku endla matirasi. Ntirho wakwe i ku rhwala matluka endlwini ya vuhlayiselo a ma yisa emuchinini lowu nga kwalomu ka 300 wa tifiti [90 wa timitara] hi vukule. Endzhaku ko tirha 12 wa tiawara siku rin’wana ni rin’wana, u va a rhwalele thani ya matluka. Derivan u sungule ku tirha a ri ni malembe ya ntlhanu. Sweswi u ni malembe ya 11 hi vukhale.’—World Press Review.

Hofisi ya Mintirho ya Matiko Hinkwawo yi ringanyeta leswaku vana va 250 wa timiliyoni lava nga exikarhi ka malembe ya ntlhanu na 14, hi vona lava tirhisiwaka namuntlha—ku nga vuthu ra vamambuxu lava nga switirhi, lava hi vunyingi va nga ringanaka ni nhlayo ya vaaka-tiko va Brazil na Mexico ma hlanganile! Vunyingi bya vana lava va kuleleke emaxangwini va tirha mintirho yo tika emigodini, va koka mathini lama nga lo ntlwii, hi malahla; va yingayingeka endzhopeni va tshovela swibyariwa; kumbe va nkhinsama ekusuhi ni michini yo endla mimete. Hambi ku ri vamambuxu—lava nga ni malembe manharhu, mune ku ya eka ntlhanu hi vukhale—va aviwe hi mintlawa va lerisiwa ku rima, va byala va tlhela va khwaja emasin’wini hi mahlamba-ndlopfu kukondza ku va mpimavayeni. N’wamapurasi un’wana wa le tikweni rin’wana eAsia u ri: “Swi vuyerisa ngopfu ku tirhisa vana ku tlula teretere ni tihavi.”

Ku Tihlawulela Swin’we Ni Ku Cinca Vukhongeri Bya Wena

Munhu un’wana ni un’wana u ni lunghelo ra ku tirhisa ntshunxeko wa mianakanyo, ripfalo ni vukhongeri byakwe; lunghelo leri ri katsa ntshunxeko wa ku cinca vukhongeri byakwe.—Nawu wa vu-18.

Hi October 16, 1997, Huvo-nkulu ya Nhlangano wa Matiko yi kume “xiviko xa ku herisiwa ka xihlawuhlawu hinkwaxo ehenhleni ka vukhongeri.” Xiviko lexi, lexi endliweke hi Muendli wa Swiviko wa Khomixini ya Timfanelo ta Vanhu, Abdelfattah Amor, xi xaxameta ku onhiwa loku hambetaka ka Nawu wa vu-18. Loko xi vulavula hi matiko yo hambana-hambana, xiviko lexi xi tshaha swiendlakalo swo hlayanyana swa ‘ku karhatiwa ka vanhu, ku chavisiwa, ku xanisa, ku khomiwa, ku pfaleriwa, ku nyamalala ni ku dlayeteriwa ka vanhu.’

Hilaha ku fanaka, 1997 Human Rights Reports, leyi hleriweke hi Huvo ya Xidemokrati, Timfanelo ta Vanhu ni Timhaka ta Mintirho ya le United States, yi vula leswaku hambi ku ri matiko lawa ku nga khale ma ri ya xidemokrati “ma ringete ku tekela mintlawa leyitsongo ya vukhongeri ntshunxeko wa yona, ma yi teka tanihi ‘mimpambukwa.’” A ku dyiwi byi rhelela hikwalaho ka mukhuva wo tano. Willy Fautré, muungameri wa nhlengeletano ya Timfanelo ta Vanhu leyi nga Riki na Mindzilakano leyi nga eBrussels, u ri: “Ntshunxeko wa vukhongeri hi xin’wana xa swikombiso leswinene swa xiyimo lexi tolovelekeke xa ntshunxeko wa vanhu etikweni rin’wana ni rin’wana.”

Ku Tirhisiwa Bya Mbhongolo

Mani na mani la tirhaka u ni mfanelo ya ku kuma muholo lowu faneleke leswaku a tihanyisa swin’we ni ndyangu wakwe hi ndlela leyi xiximekaka.—Nawu wa vu-23.

Vatsemeleri va mimova eKharibiya va nga holeriwa R18 hi siku, kambe mali ya rhente ni switirho yi endla leswaku va tshama va ri exikweletini eka vini va purasi. Ku engetela kwalaho, a va holeriwi mali hi ku kongoma, kambe va holeriwa hi ticheke ta swilo leswi u swi kolotaka. Nakambe hikwalaho ka leswi xitolo xa khampani lexi nga epurasini leri xi nga xona ntsena lexi vatsemeleri va mimova va kotaka ku fika eka xona, va boheka ku xava mafurha yo sweka ha wona, mpunga ni tinyawa eka xona. Hambiswiritano, xitolo lexi xi susa ntsengo wa tiphesente ta 10 ku ya eka 20 ta mali ya cheke tanihi mali ya ku hakelela ku cinceriwa ka vatirhi ticheke ta vona. Bill O’Neill, xandla xa mukongomisi wa Komiti ya Magqweta ya Timfanelo ta Vanhu, u vule rungula leri eka vuhaxi bya xiya-ni-moya xa Nhlangano wa Matiko: “Eku heleni ka nguva ya ntshovelo, va pfumala ni peni ya ntima yo komba yona, endzhaku ka loko va hete mavhiki ni tin’hweti va tirha bya mbhongolo. Va hava ni peni leyi va tivekeleke yona, naswona a va dya rikoko ra xilondza eka nguva yoleyo hinkwayo.”

Vutshunguri Bya Vanhu Hinkwavo?

Munhu un’wana ni un’wana u ni mfanelo ya ku kuma swilo swa xisekelo evuton’wini leswi fambisanaka ni rihanyo ni vuhlayiseki byakwe ni ndyangu wakwe, ku katsa ni swakudya, swiambalo, yindlu ni vutshunguri.—Nawu wa vu-25.

‘Ricardo na Justina i varimi lava nga swisiwana va le Latin Amerika lava tshamaka endhawini leyi nga eka 50 wa timayele [tikhilomitara ta kwalomu ka 80] hi vukule ku suka edorobeni ra le kusuhi. Loko Gemma, xihlangi xa vona xa nhwanyana xi sungule ku vabya, va xi yise eka tliliniki leyi nga riki ya hulumendhe, kambe vatirhi va va tlherisile hikwalaho ka leswi a swi ri erivaleni leswaku Ricardo a nge swi koti ku hakela mali leyi lavekaka. Hi siku leri tlhandlamaka, Justina u lombe mali eka vaakelani leswaku a ta hakela xofamba xa mani xa mani ivi a teka riendzo ro leha ra ku ya edorobeni. Loko eku heteleleni, Justina ni xihlangi xakwe va fike exibedlhele lexitsongo xa hulumendhe lexi nga edorobeni, Justina u byeriwe leswaku ku hava mibedo kutani u fanele a tlhelela exibedlhele mixo lowu landzelaka. Tanihi leswi a nga ri na maxaka edorobeni naswona a nga ri ni mali yo hakela ndhawu ya byetlelo, u hete vusiku hinkwabyo a tshame etafuleni emakete ya mani na mani. Justina u vukarhe xihlangi leswaku a xi khongotela ni ku xi kufumeta, kambe a swi pfunanga nchumu. Evusikwini byebyo xihlangi lexi Gemma, xi file.’—Human Rights and Social Work.

Emisaveni hinkwayo, munhu un’we eka vanhu va mune va tihanyisa hi tsevu wa tirhandi hi siku. Va langutana ni xiphiqo lexi nga madyisa-mbitsi tanihi Ricardo na Justina: Swibedlhele leswi nga riki swa hulumendhe swi kona kambe swi durha ngopfu, hi hala tlhelo swibedlhele swa mani na mani leswi nga durhiki a swi kona. Lexi vavisaka, hambileswi swisiwana leswi tlulaka gidi ra timiliyoni emisaveni hinkwayo swi nga ni ‘mfanelo ya ku kuma vutshunguri,’ swa tsandzeka ku kuma vutshunguri lebyi lavekaka.

Nxaxamelo lowu tsemaka nhlana wa ku onhiwa ka timfanelo ta vanhu a wu heli. Swiendlakalo swo tanihi leswi vikiweke laha henhla swi tele swinene. Ku nga khathariseki matshalatshala lamakulu ya tinhlengeletano ta timfanelo ta vanhu, naswona ku nga khathariseki ku tinyiketela ka vanhu va magidi lava hisekaka lava hi xiviri va nghenisaka vutomi bya vona ekhombyeni leswaku va antswisa xiyimo xa vavanuna, vavasati ni vana emisaveni hinkwayo, timfanelo ta vanhu hinkwavo ka ha ri norho. Xana ti ta kala ti xiximiwa? Entiyisweni swi ta va tano, kambe ku fanele ku rhanga ku va ni ku cinca ko hlayanyana. Xihloko lexi landzelaka xi ta hlamusela hi ku cinca kumbirhi ntsena.

[Picture Credit Line on page 8]

Courtesy MgM Stiftung Menschen gegen Minen (www.mgm.org)

[Picture Credit Line on page 9]

WHO photo/PAHO by J. Vizcarra

UN PHOTO 148051/J. P. Laffont—SYGMA