Swilo Leswi Akaka Rihanyo Ra Wena—Leswi U Nga Swi Endlaka

KU HAMBANA ni mpunga kumbe filawa, rihanyo a ri nge phameriwi hi mutirhi wa ta mphalalo. A ri ti ri ri enkwameni hikuva a hi nchumu wo karhi kambe i xiyimo. WHO (Vandla ra ta Rihanyo ra Misava Hinkwayo), ya hlamusela: “Rihanyo, i xiyimo xa ku hanya loku hetisekeke ka miri, mianakanyo ni ntshamisano.” Kutani ke, i yini lexi kombaka mpimo wolowo wa ku va la hanyeke kahle?

Yindlu leyi nga durhiki yi nga akiwa hi ku tirhisa tibodo, swipikiri, ni mazenge, kambe swiphemu leswi leswi hambaneke, hakanyingi swi tiyisiwa hi mune wa tiphuphu ta le matlhelo. Hi ku fanana, rihanyo ra hina ri vumbiwa hi swilo swo hlayanyana, kambe hinkwaswo swi hlanganisiwa hi mune wa minkucetelo ya “le matlhelo.” Ku nga (1) ku tikhoma, (2) mbango, (3) nkhathalelo wa swa vutshunguri, ni (4) ndlela leyi munhu a vumbekeke ha yona. Tanihi leswi u nga tiyisaka yindlu ya wena hi ku antswisa tiphuphu ta wena, kutani ke, u nga antswisa rihanyo ra wena hi ku antswisa minkucetelo leyi. Xivutiso xi ri, Xana leswi swi nga endlisiwa ku yini, munhu a ri hava swa le mandleni?

Mahanyelo Ya Wena Ni Rihanyo Ra Wena

Eka swilo leswi swa mune, ku tikhoma ka wena hi kona loku u kotaka ku ku lawula swinene. Ku ku antswisa swi nga ku pfuna. Entiyisweni, vusweti byi hunguta leswi u nga swi endlaka ku cinca swakudya ni mikhuva ya wena, kambe hi ku tirhisa minhlawulo leyi nga kona, u nga hundzula swilo hi ndlela leyi xiyekaka. Xiya xikombiso lexi landzelaka.

Hakanyingi manana a nga hlawula leswaku u lava ku mamisa n’wana wakwe kumbe u lava ku n’wi nyika bodlhela. United Nations Children’s Fund yi ri ku mamisa i “nhlawulo lowunene swinene, hi tlhelo ra rihanyo ni ra mali.” Vativi va vula leswaku, mafi ya manana i “swakudya leswi nga ni rihanyo hi ku helela,” ma nyika n’wana “mpimo lowu faneleke wa tiphroteyini, mafurha, chukele, tivhitamini, timinerali ni swiaki swin’wana leswitsongo swinene leswi lavekaka leswaku a kula kahle.” Mafi nakambe ma fambisa tiphroteyini leti lwisanaka ni mavabyi, kumbe masocha ya miri, ti suka eka manana ti ya eka n’wana, ti nyika ricece masungulo lamanene yo lwisana ni mavabyi.

Ngopfu-ngopfu ematikweni ya le ka titropiki, laha mbhasiso wu nga nyawuriki, ku mamisa i nchumu lowunene ngopfu. Ku hambana ni masi ya bodlhela, mafi a ma nge cheriwi mati ku tlurisa, leswaku ku londzovotiwa mali, a ku nge endliwi swihoxo hi nkarhi wa ku endliwa ka wona, naswona minkarhi hinkwayo ya ta ya ri exibyeni lexi baseke. Ku hambana ni sweswo, “n’wana la an’wisiwaka bodlhela endhawini leyi nge vusiwaneni,” ku vula Synergy, papila ra mahungu leri humaka eka Vandla ra Rihanyo ra Canada ra Vanhu va Matiko Hinkwawo, “u le khombyeni ro fa hi makhamba ya kwalomu ka 15 hikwalaho ka vuvabyi bya nchuluko, naswona hi makhamba ya mune a nga ha dlayiwa hi nyumoniya ku tlula n’wana loyi a an’wisiwaka mafi ntsena.”

Kutani ku ni mpfuno hi tlhelo ra mali. Ematikweni lama hluvukaka, masi ya mapa ma durha swinene. Hi xikombiso, eBrazil, n’wana la an’wisiwaka bodlhela a nga ha teka n’we-xa-ntlhanu xa muholo wa n’hweti wa ndyangu lowu nge vuswetini. Mali leyi hlayisiwaka hi ku mamisa yi nga ha tirhiseriwa ku kumela ndyangu hinkwawo swakudya leswi nga ni rihanyo—ku katsa na manana.

Leswi ku mamisa ku nga ni vuyelo lebyi, u nga ha langutela leswaku ku tirhisiwa swinene. Kambe, vatirhi va ta rihanyo ePhilippines, va vika leswaku ku mamisa ku “le khombyeni ro herisiwa” kwalaho, naswona nkambisiso wa le Brazil wu kombisa leswaku xivangelo-nkulu xin’wana lexi vangaka ku fa ka vana hi mavabyi ya ku hefemula i “ku nga an’wisiwi.” Hambi swi ri tano, ricece ra wena ri nga ha pona khombo rolero. U nga tihlawulela.

Matshalatshala ya manana yo sirhelela rihanyo ra n’wana hakanyingi ma hetelela ma nga pfuni nchumu, hikwalaho ka mahanyelo lama nga tengakiki ya swirho leswin’wana swa ndyangu. Hi xikombiso, xiya manana un’wana wa le Nepal. U tshama ekamareni leri nga ni musi ni nuna wakwe swin’we ni xinhwanyetana xakwe xa malembe manharhu hi vukhale. Ku tsale magazini lowu nge Panoscope, xikamarana lexi, xi tele hi musi wa le xitikweni ni wa fole. N’wana u karhatiwa hi vuvabyi bya ku hefemula. “A ndzi swi koti ku tshikisa nuna wa mina ku dzaha,” manana loyi a hefemulela ehenhla. “Sweswi ndzi xavela nuna wa mina fole ndzi tlhela ndzi xavela n’wana wa mina mirhi.”

Lexi twisaka ku vava, hi leswaku xiphiqo xakwe xi ya xi andza swinene eka vanhu vo tala ngopfu va le matikweni lama hluvukaka lava tlangisaka muholo lowu kalaka swonghasi, hi ku sungula ku dzaha. Entiyisweni, eka mudzahi un’wana ni un’wana la tshikaka ku dzaha le Yuropa kumbe eUnited States, vanhu vambirhi va sungula ku dzaha eLatin Amerika kumbe eAfrika. Buku ya Xidutch leyi nge Roken Welbeschouwd, yi vula leswaku lexi faneriwaka ku soriwa ngopfu i vunavetisi lebyi kanganyisaka. Swiga swo kota leswi “Varsity: leswaku u titwa u hlutekile enhlokweni” na “Gold Leaf: mafole ya nkoka swinene ya vanhu va nkoka swinene” swi byela swisiwana leswaku ku dzaha ku fambisana ni ku humelela ni rifuwo. Kambe ntiyiso wa mhaka a wu vuli swona. Fole ri mbumburhela mali ya wena, ri hlakata ni rihanyo ra wena.

Xiya leswi. Nkarhi hinkwawo loko munhu a dzaha fole, u komisa vutomi byakwe hi khume ra timinete naswona u engetela khombo ra ku khomiwa hi mbilu ni ku oma swirho, xikan’we ni khensa ya mahahu, ya nkolo ni ya nomu ni mavabyi man’wana. Magazini lowu nge UN Chronicle wu ri: “Ku dzaha fole i xivangelo lexi sivelekaka xa rifu ni xa vugono lebyi nga fanelangiki emisaveni.” Hi kombela u xiya, wu ri, “i xivangelo lexi sivelekaka.” U nga swi kota ku ri timela makumu fole ra wena.

Ina, ku ni minhlawulo yin’wana ya ku tikhoma leyi lawulaka rihanyo ra wena. Bokisi leri nga eka tluka 11 ra xihloko lexi ri longoloxe tibuku tin’wana leti u nga ti hlayaka elayiburari ya Holo ya Mfumo ya Timbhoni ta Yehovha. I ntiyiso, ku tidyondzisa swi lava matshalatshala. Hambi swi ri tano, mutirheli wa WHO u ri: “Vanhu va nga ka va nga vi na rihanyo lerinene handle ka ku nghenelela ka vanhu lava nga ni vutivi lava leteriweke naswona va dyondzisiweke hi xiyimo xa rihanyo ra vona.” Kutani landzela goza leri ra mahala ro antswisa rihanyo: Tidyondzise.

Mbango Wa Rihanyo Ni Wa Le Kaya

Buku leyi nge The Poor Die Young, yi ri mbango lowu lawulaka rihanyo ra wena swinene, i kaya ra wena ni ndhawu leyi u tshamaka ka yona. Mbango wa wena wu nga vanga khombo eka rihanyo hikwalaho ka mati. Mavabyi lama tlulelaka, mavabyi ya nhlonge, nchuluko, kholera, nchuluko wa ngati, thayifodi ni mavabyi man’wana ma vangiwa hi ku kayivela ka mati ni mati lama nga tengangiki.

Loko ku nga laveki swo tala ku hlamba mavoko handle ka ku pfulela pompi, swi nga ha ku nonon’hwela ku anakanya nkarhi lowu vanhu lava nga riki na mati emakaya ya vona va wu hetaka va ri eku keni ka mati siku na siku. Hakanyingi ku tlula 500 wa vanhu va tirhisa pompi yin’we. Sweswo swi vula leswaku u fanele u rindza. Buku leyi nge Environmental Problems in Third World Cities, yi ri kambe vanhu lava holaka swimalana va tirha tiawara to tala, kutani ku rindza ka vona “ku va tekela nkarhi lowu a va ta wu tirhisela ku kuma muholo.” Kutani ke a swi hlamarisi leswi ku endlela ku hlayisa nkarhi, ndyangu wa vanhu va tsevu wu nga ta rhwala mabaketi lama nga fikiki eka 30 ya mati lama lavekaka hi siku eka ndyangu wa mpimo wolowo. Kutani va va ni swimatana switsongo leswi nga kona swo hlantswa swakudya, swibye, ni swiambalo ni swa nsivela-mavabyi wa munhu hi yexe. Leswi swi vanga swiyimo leswi vangaka tinhwala ni tinhongana, leswi vekaka vutomi bya mindyangu ekhombyeni.

Anakanya hi mhaka leyi. Loko u tshembele eka xikanyakanya leswaku u ya entirhweni wa wena lowu nge kule, xana u nga swi teka swi ri ku hungasa ku heta nkarhinyana vhiki na vhiki u chela oyili enketanini, u lunghisa tibiriki, kumbe u hoxa swipoko swin’wana? Doo, hikuva wa swi tiva leswaku hambi loko u ta kuma tiawara ti nga ri tingani leti engetelekeke sweswi hi ku honisa ku xi khathalela, u nga ha lahlekeriwa hi siku hinkwaro ra ntirho enkarhini lowu taka loko xikanyakanya xa wena xi tshoveka. Hi ku fanana, u nga ha kuma tiawara ti nga ri tingani ni malinyana leyi engetelekeke vhiki na vhiki loko u nga ki mati lama ringaneke leswaku u hlayisa rihanyo ra wena, kambe enkarhini lowu taka u nga ha lahlekeriwa hi masiku ni mali yo tala loko, hikwalaho ka nkhathalelo lowu nga nyawuriki, rihanyo ra wena ri tsana.

Ku ka mati lama ringaneleke swi nga endliwa kungu ra ndyangu. Hambi leswi ndhavuko wa ndhawu ya ka n’wina wu nga ha lavaka leswaku manana ni vana va tirha tanihi vaki va mati, tatana la khathalelaka a nge balekeli ku tirhisa matimba yakwe a ya ka mati hi yexe.

Hambi swi ri tano, loko mati ma fika ekaya, ku na xiphiqo xa vumbirhi lexi humelelaka—ndlela yo ma hlayisa ya basile. Vativi va ta rihanyo va tsundzuxa: U nga veki mati yo nwa ekusuhi ni mati lama tirhiseriwaka leswin’wana. Minkarhi hinkwayo pfala xibye hi xipfalo lexi pfalaka kahle. Tshika mati ya tshamanyana leswaku swilavi swi dzikela etshakwini. U nga peti tintiho ta wena ematini loko u ka, kambe tirhisa bikiri leri baseke leri nga ni xikhomo xo leha. Hlantswa swikhomelo swa mati nkarhi na nkarhi hi mati lama nga ni xisibi, naswona endzhaku ka sweswo swi basise hi mati layo tenga. Mati ya mpfula wona ke? Phela ma pfuna (ntsendze loko yi na!), naswona ma nga va lamanene loko ku nga ri na thyaka leri khulukaka xikan’we ni mati ya mpfula ri nghena ethangeni ro hlayisela mati ni loko thanga ri sirheletiwile eka switsotso ni makondlo ni swihadyana swin’wana.

Loko u kanakana leswaku mati ma tengile, WHO yi kunguhata leswaku u chela murhi lowu nga ni tlorayini, tanihi Sodium hypochlorite kumbe calcium hypochlorite. Swa tirha, naswona a swi durhi. Hi xikombiso, ePeru, endlelo leri eka ndyangu lowu ringaneleke ri dya mali leyi nga ehansi ka tirhadi ta nkombo hi lembe.

Rihanyo Ni Nkhathalelo Wa Rihanyo

Hakanyingi swisiwana swo tiva tinxaka timbirhi ntsena ta nkhathalelo wa rihanyo: (1) lowu nga kona kambe lowu nga fikelelekiki ni (2) lowu fikelelekaka kambe lowu nga riki kona. Dona Maria, un’wana wa vaaki va 650 000 va le swidakanini swa le São Paulo, u hlamusela hi muxaka wo sungula: “Eka hina, nkhathalelo lowunene wa rihanyo wu fana ni nchumu lowu kombisiweke efasitereni eswitolo leswi xavisaka swilo swa vulovolovo. Hi nga wu languta, kambe a hi swi koti ku wu kuma.” (Magazini lowu nge Vandaar) I ntiyiso, Dona Maria u tshama edoroba-nkulu leri swibedlhele swa kona swi endlaka vuhandzuri bya mbilu bya ku xeka nyama kun’wana va ya siva kun’wana embilwini, ku simekiwa ka swirho, xivona-ndzeni xa CAT, ni mirhi yin’wana ya thekinoloji ya le henhla. Hambi swi ri tano, eka yena, swilo leswi a swi fikeleleki.

Loko nkhathalelo wa rihanyo lowu nga fikelelekiki wu fana ni nchumu wa vulovolovo lowu nga exitolo, kutani nkhathalelo wa rihanyo lowu fikelelekaka wu fana ni nchumu wa nxavo wa le hansi lowu madzana ya vaxavi va susumetelanaka ku wu xava hi nkarhi wun’we. Etikweni ra le Amerika Dzonga xiviko xa mahungu xa ha ku vula leswi: ‘Lava vabyaka va yima enxaxamelweni masiku mambirhi leswaku va ta kamberiwa hi n’anga. A ka ha ri na mibedo. Swibedlhele swa mani na mani a swi na mali, ku katsa ni mirhi ni swakudya. Fambiselo ra nkhathalelo wa rihanyo ri dyisa mbitsi.’

Leswaku ku antswisiwa nkhathalelo wolowo wa rihanyo lowu dyisaka mbitsi wa mintshungu, hakantsongo-ntsongo WHO yi hundzule ntirho wa yona wu suka eka vulawuri bya mavabyi wu ya eka ku antswisa rihanyo hi ku dyondzisa vanhu ku sivela ni ku lawula mavabyi. Minongonoko leyi dyondzisaka masungulo ya nkhathalelo wa rihanyo, tanihi swakudya leswi faneleke, mati yo tenga ni mbhasiso lowu tolovelekeke, ku tsala UN Chronicle, yi vange “ku antswisiwa lokukulu ka rihanyo emisaveni.” Xana minongonoko leyi ya ku pfuna? Yin’wana ya yona yi nga ha va yi ku pfunile. Hi wihi? EPI (Nongonoko Lowu Ndlandlamuxiweke Wa Nsawutiso).

“Mutlhaveri u sive muheleketi wa poso tanihi muendzi la toloveriweke emitini ni le swimitanini,” ku vula xiviko lexi vulavulaka hi EPI. Eka malembe ya khume lama hundzeke, mintlhavelo ya nayiti yi endliwile ku sukela eAmazon ku ya eHimalayas, naswona hi 1990, WHO yi vike 80 wa tiphesente ta tincece emisaveni hinkwayo leti tlhaveriweke mpondzo eka mavabyi ya tsevu lama dlayaka.a Hi lembe EPI yi ponisa vutomi bya vana vo tlula miliyoni. Van’wana va 450 000 lava a va ta va va lamatiwile va kota ku famba, va tsutsuma ni ku tlanga. Xisweswo, ku sivela mavabyi, vatswari vo tala va tiendlela xiboho xa leswaku vana va vona va tlhaveriwa mpondzo.

Minkarhi yin’wana u nge swi koti ku sivela vuvabyi, kambe u nga ha swi kota ku byi lawula. Magazini lowu nge World Health wu ri: “Ku ringanyetiwe leswaku kwalomu ka hafu ya nkhathalelo hinkwawo wa rihanyo, i ku titshungula kumbe ku tshunguriwa hi vandyangu.” Ndlela yin’wana ya ku titshungula koloko i mpfangano wo olova, lowu nga durhiki lowu vitaniwaka oral rehydration solution (ORS) wa munyu, chukele ni mati yo tenga.

Vativi vo tala va rihanyo va xiya oral rehydration therapy, ku katsa ni ku tirhisa ORS, tanihi vutshunguri lebyi tirhaka swinene bya ku heleriwa hi mati emirini hikwalaho ka nchuluko. Loko byi tirhisiwa emisaveni hinkwayo ku lawula nchuluko lowu khomaka 1,5 wa gidi ra timiliyoni hi lembe ematikweni lama hluvukaka, xiputsa xitsongo xa mimunyu ya ORS lexi nga 10 wa tisente ntsena xi nga ponisa vutomi bya vana vo tala va 3,2 wa timiliyoni lava dlayiwaka hi mavabyi ya nchuluko lembe na lembe.

Xi nga va ponisa, kambe ku tirhisiwa ka swidzidzirisi swo sivela nchuluko ematikweni man’wana, hi ku vula ka Essential Drugs Monitor, papila ra mahungu ra WHO “ku toloveleke ngopfu ku tlula ku tirhisiwa ka ORS.” Hi xikombiso ematikweni man’wana lama hluvukaka, ku tirhisiwa swidzidzirisi ku tshungula nchuluko hi makhamba manharhu ku tlula ORS. “Ku tirhisiwa loku ka swidzidzirisi loku nga bohiki ka durha swinene,” ku vula papila ra mahungu. Mindyangu ya swisiwana yi nga ha boheka ku xavisa swakudya hikwalaho ka swona. Ku tlula kwalaho, ra tsundzuxa, swidzidzirisi swa ku sivela nchuluko a swi tikombanga swi tirha ngopfu, naswona swin’wana swa swona swi ni khombo. “Madokodela a ma fanelanga ku rhumela vanhu eka swidzidzirisi swoleswo, . . . naswona mindyangu a yi fanelanga yi swi xava.”

Ematshan’wini yo ringanyeta swidzidzirisi, WHO sweswi yi nyikela ntlhanu wa milawu yo tshungula nchuluko. (1) Sivela ku hela ka mati hi ku nyika n’wana mati yo tala, tanihi mati lawa mpunga wu swekiweke ha wona kumbe tiya. (2) Loko n’wana a ya emahlweni a heleriwa hi mati, vonana ni mutirhi wa ta rihanyo leswaku a n’wi kambela, ivi u tshungula n’wana hi ORS. (3) Dyisa n’wana hi ndlela leyi tolovelekeke hi nkarhi wa nchuluko ni le ndzhaku ka wona. (4) Loko n’wana a heleriwe hi mati ku tlurisa, u fanele a nwisiwa mati lama engetelekeke hi misiha.b

Loko u nga koti ku kuma swiputsa swa ORS leswi ana se swi lunghiseleriweke, landzelela maendlelo lawa yo olova hi vukheta: Pfanganyisa xilepulana xin’we xa munyu lexi ringaneleke, nhungu wa swilepulana leswi ringaneleke swa chukele, ni litara yin’we (ntlhanu wa tikhapu ta 200 wa timililitara ha yin’we) ya mati yo tenga. N’wi nwise khapu yin’we endzhaku ka nchuluko, vana lavatsongo va nyike hafu ya yona. Vona bokisi eka tlula 10 leswaku u kuma rungula leri engetelekeke mayelana ni mhaka leyi.

Kutani ke, ku vuriwa yini hi mhaka ya vumune, ndlela leyi hi vumbiweke ha yona? Xana yi nga va ni nkucetelo wihi? Xihloko lexi landzelaka xi ta bula hi xivutiso xexo.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 8, 9]

MASUNGULO YA NKHATHALELO WA RIHANYO—XANA YA ENDLISIWA KU YINI?

Leswaku u kuma nhlamulo ya xivutiso lexi, Xalamuka! yi vulavule na Dok. Michael O’Carroll, muyimeri wa WHO eAmerika Dzonga. Mintshaho yin’wana ya landzela.

‘SE SWI le ngatini leswaku fambiselo ra nkhathalelo wa rihanyo ri sekeriwe eka maendlelo ya swa mirhi. Loko u vabya, u ya eka dokodela. Wa yi rivala mhaka ya leswaku u nwe mabodlhela mambirhi ya wiski. Wa rivala leswaku a wu si tshama u endla vutiolori. Wena u tiyela eka dokodela ivi u ku: “Dokodela ndzi tshungule.” Ivi dokodela a ku dyisa swin’wana, a ku tlhava xin’wana evokweni, a ku tsema xin’wana a xi susa, kumbe a ku nghenisa nchumu wo karhi. Sweswi, ndzi vulavula hi ku kongoma, hi laha mi swi vonaka ha kona, leswaku mi ta twisisa, kambe ndlela leyi ya swa mirhi se yi tele ngopfu. Hi teke swiphiqo swa vanhu hi swi endla leswi faneriwaka hi vutshunguri. Ku tisunga, nsiko ni ku tirhisa swidzidzirisi hi ndlela leyi hoxeke swi hundzuke swiphiqo swa ta mirhi. Kambe a hi swona. Kahle-kahle ni ku va swiphiqo swa rihanyo a ko va swona. I swiphiqo swa ntshamisano leswi hlaselaka rihanyo ni ku vanga mavabyi.

‘Kutani, eka malembe ya 20 lama hundzeke, vanhu va te, “Yimaninyana, a hi swi kambisiseni nakambe. Ha hoxisa. Hi fanele ku xiya leswi rihanyo ri nga swona hakunene.” Minsinya yin’wana ya nawu ya xisekelo leyi nga masungulo ya nkhathalelo wa rihanyo yi simekiwile, ku kota leyi:

‘Swi kombisa vumunhu naswona hi ku famba ka nkarhi swa vuyerisa hi tlhelo ra mali ku sivela vuvabyi ku ri na ku byi tshungula. Hi xikombiso, swi lwisana ni nsinya wa nawu lowu, ku aka tliliniki leswaku yi endla vuhandzuri bya mbilu, kasi a mi endli nchumu hi swivangelo swa kona. Leswi a swi vuli leswaku mi nga tshunguli mavabyi loko ya va kona. Entiyisweni mi fanerile. Loko ku ri ni goji exitarateni leri vangaka timhangu siku na siku, mi ta tshungula mbuyangwana la nga wela ivi a tshoveka milenge, kambe nchumu lowu kombisaka vumunhu naswona wu hlayisaka mali i: Ku seletela goji.

‘Nsinya wun’wana wa nawu i ku yi tirhisa hi ndlela leyi vuyerisaka mimpfuno leyi antswisaka rihanyo ra wena. Ku rhumela munhu etliliniki hikwalaho ka xiphiqo lexi nga lulamisiwaka ekaya swi lwisana ni nsinya lowu wa nawu. Ku rhumela munhu exibedlhele xa manyunyu leswaku a ya tshunguriwa xiphiqo lexi xi nga tshunguriwaka etliliniki. Kumbe ku vitana dokodela, loyi a nga leteriwa khume ra malembe eyunivhesiti, leswaku a ya tlhavela kasi un’wana loyi a nga leteriwa tsevu wa tinh’weti a nga endla ntirho lowu fanaka. Dokodela loyi a faneleke a endla ntirho lowu a leteleriweke wona, u fanele ku va kona loko a laveka. Leswi hi leswi masungulo ya nkhathalelo wa rihanyo ma hi byelaka swona: Dyondzisani vanhu, sivelani mavabyi, naswona tirhisani mimpfuno leyi antswisaka rihanyo ra n’wina hi vutlhari.’

[Bokisi leri nga eka tluka 10]

ORS YIN’WANA YA KHOLERA

Sweswi WHO yi bumabumela leswaku ku tshungula vavabyi va kholera ku tirhisiwa ORS (oral rehydration solution) ya mati lama mpunga wu swekiweke ha wona, ematshan’wini ya ORS leyi tolovelekeke ya chukele. Minkambisiso yi kombisa leswaku vavabyi va kholera lava tshunguriweke hi ORS ya mpunga a va va ni nchuluko lowu nga 33 wa tiphesente naswona minkarhi ya vona ya nchuluko yi komile ku tlula vavabyi va kholera lava nyikiwaka ORS leyi tolovelekeke. Litara yin’we ya ORS ya mpunga yi endliwa hi ku siva 20 wa tigireme ta chukele hi 50 ku ya ka 80 wa tigireme ta mapa ya mpunga lowu swekiweke.—Essential Drugs Monitor.

[Bokisi leri nga eka tluka 11]

SWIN’WANA LESWI U NGA SWI HLAYAKA MAYELANA NI . . .

Mahanyelo: “Rihanyo Lerinene—Xana U Nga Ri Kumisa Ku Yini?” (Awake!, December 8, 1989) “Fole Ni Rihanyo Ra Wena—Xana Entiyisweni Swa Hlangana?” (Awake!, July 8, 1989) “Ku Pfuna Vana Va Hanya!” (Awake!, September 22, 1988) “Leswi Xihoko Xi Swi Endlaka Emirini Wa Wena”—Awake!, March 8, 1980.

Mbango: “Ku Hlangavetana Ni Ntlhontlho Wa Ku Basa” (Awake!, September 22, 1988) “Tshama U Basile, Tshama U Ri Ni Rihanyo!”—Awake!, September 22, 1977.

Nkhathalelo Wa Rihanyo: “Maendlelo Man’wana Yo Ponisa Vutomi” (Awake!, September 22, 1988) “Mati Yo Dzunga Lama Ponisaka Vutomi!”—Awake!, September 22, 1985.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

Ku ka mati i ntirho naswona swi lava ku rindza

[Xihlovo Xa Kona]

Mark Peters/​Sipa Press

[Xifaniso lexi nga eka tluka 9]

Mati lama ringaneleke yo tenga—ya boha leswaku u kuma rihanyo lerinene

[Xihlovo Xa Kona]

Mark Peters/​Sipa Press