“Ku Lovisiwa Ka Ntumbuluko”

HI MUYIMERI WA XALAMUKA! LE IRELAND

MAKWANGA ma xungeta kaya ra wena. Ma lwisana ni vuswikoti bya misava byo humesa swakudya ni vutumbelo lebyi hinkwerhu ka hina hi byi lavaka leswaku hi hambeta hi hanya. A swi kanakanisi leswaku ana se wa yi xiya ndlela leyi makwanga ma onhaka misava ha yona, kambe hi leswi switsundzuxo swi nga ri swingani.

Ku Thyakisiwa Ka Pulanete

Le ndzhaku hi 1962, Rachel Carson, ebukwini yakwe leyi nge Silent Spring, u nyike xitsundzuxo mayelana ni ku thyakisiwa ka pulanete hi swidlaya-switsotswana ni thyaka leri nga ni chefu. Buku leyi nge The Naked Savage yi ri: “Vanhu a va ri karhi va thyakisa mbango wa vona ni kaya ra vona, leswi nga xikombiso xa ku lovisiwa ka swilo leswi hanyaka.” Hikwalaho ka makwanga, vanhu va hambeta va thyakisa pulanete. World Hunger: Twelve Myths yi ri: “Hi ku lava ku vuyeriwa swinene hi xinkarhana, varimi lavakulu va tirhisa misava ku tlula mpimo, mati ni manyorho ya tikhemikhali, va nga ri na mhaka na swona leswaku swi nga vanga ku khukhuriwa ka misava, ku hungutiwa ka mati ya le hansi ni ku thyakisa mbango.”

Ematshan’weni yo sirhelela swihlahla swa le tindhawini leti kumaka timpfula leswi nga swa nkoka emisaveni—leswi lavekaka leswaku misava yi tshama yi hlayisekile—vanhu va swi lovisa hi rivilo lerikulu ku tlula rini na rini. Vatsari va Far From Paradise—The Story of Man’s Impact on the Environment (1986), va ri: “Swihlahla leswinene swa le tindhawini to hisa swi ta va swi nyamalarile eka malembe ya makume-ntlhanu lama taka loko swi hambeta swi hlaseriwa hi mukhuva lowu.”

Vaphasi va tinhlampfi lava nga ni nsele va tirhisa swibuluki ni chefu ya tikhemikhali ku phasa tinhlampfi emahlalukweni yo saseka—leswi swi hlamuseriweke tanihi “vutomi bya le lwandle lebyi hlaseriwaka ku fana ni swihlahla swa le tindhawini to hisa” hikwalaho ka nhlayo leyikulu ya swivumbiwa leswi hanyaka leswi sirheleriwaka hi swihlahla leswi. Maphaselo lawa ya nsele ya tinhlampfi kun’we ni nthyakiso wa tikhemikhali lowu endliwaka hi vuhunguki swi xi “onhe swinene” xiphemu lexikulu xa swilo leswi hanyaka elwandle.—The Toronto Star.

“Hi Hina Hi Tidlayaka”

Sir Shridath Ramphal, loyi a a ri muungameri wa IUCN—The World Conservation Union ku sukela hi 1991 ku ya eka 1993, u hlamusela muxaka lowu wa ku tlanga hi rifuwo ra misava tanihi “ku lovisiwa ka ntumbuluko.” Xana xiyimo xa kona xi bihe ku fikela kwihi? Loko a nyikela xikombiso, Ramphal wa tsala: “Milambu yo tala ya le India yo va minkululo leyi pfulekeke leyi rhwalaka thyaka leri nga tengisiwangiki leri humaka emadorobeni ni le makaya yi ri yisa elwandle.” U gimeta hi ku yini ke? “Hi hina hi tidlayaka.”

Makwanga hi wona ma lawuleke matimu ya munhu hi malembe-xidzana yo tala, kambe nxungeto wa ku hlayiseka ka pulanete namuntlha wu engetelekile. Ha yini ke? Hikuva vuswikoti bya munhu byo lovisa swilo se i byikulu swinene. Far From Paradise yi ri: “Hi le ka malembe ya makume-ntlhanu lama hundzeke ntsena laha hi veke ni tindlela to tirhisa tikhemikhali kumbe michini yo lovisa swilo swin’wana leswi hanyaka epulaneteni ya hina hilaha ku humelelaka. . . . Homo sapiens [Xilatini, ntlhari] hilaha munhu a tivulaka hakona hi ku tikukumuxa lokukulu, u ni matimba lama heleleke naswona a nga lavi ku tikhoma.” Ku nga ri khale, vandla ra mbango ra Greenpeace ri endle xihehlo lexikulu, ri ku: “Munhu namuntlha u hundzule [misava leyi a yi ri] Paradeyisi yi va tala ro lahlela thyaka eka rona . . . naswona, ku fana ni ricece ro pfumala dzano . . . se u kusuhi ni ku . . . xi lovisa hilaha ku humelelaka xihlovo-mananga lexi xa vutomi.”

Kambe makwanga a ma xungeti ntsena ntshembo lowu veke kona khale hi pulanete. Ma xungeta ntsako ni vuhlayiseki lebyi khumbaka wena ni ndyangu wa wena. Hi ndlela yihi ke? Kambisisa xihloko lexi landzelaka.