Ku Hanya Emisaveni Ya Makwanga

“XANA ndzi nga hanyisa ku yini?” James Scott u tivutise xivutiso xexo loko a lahlekile eTintshaveni ta Himalaya, a nga ha ri na ntshembo. A a langutane ni khombo ro dlawa hi xirhami kumbe ndlala. U tsundzuke vanhu lava a va voneke emimphikizanweni ya karati “va heleriwa hi matimba hakatsongo-tsongo, ku himiwa kun’wana ni kun’wana ku va heta moya, kukondza . . . va hluriwa hilaha ku heleleke.” U te: “Yoleyo i ndlela leyi ndzi titweke ha yona loko ndzi petsa nkumba wa mina ivi hi ku hela matimba, ndzi dya gamboko. A ndzi vavisekile emoyeni naswona a ndzi nga ha naveli ku hanya. A ndzi si tshama ndzi hela matimba hi ndlela yoleyo.”—Lost in the Himalayas.

Vo tala namuntlha, va fana na yena hi ndlela yo karhi—va le xikarhi ka misava leyi taleriweke hi makwanga. U nga ha titwa onge u karhi wa tshikileriwa hakatsongo-tsongo ku fikela laha u hluriwaka. I vanhu vatsongo lava nga balekaka vuyelo lebyi kongomeke bya makwanga hi ku helela. Swiphiqo leswi u langutanaka na swona swa hambana swinene, swi ya hi laha u tshamaka kona—makwanga ma khumba vanhu va le matikweni lama ha hluvukaka hi ndlela leyi hambanaka swinene ni leyi ma khumbaka ha yona lava va le matikweni lama fuweke. Nilokoswiritano, ku nga khathariseki leswaku u nonon’hweriwa ku fikela kwihi, kumbexana u nga dyondza ku ya emahlweni u hanya enyameni, emintlhavekweni ni le moyeni kukondza mphalalo wu fika. Njhani? Hi ku landzela nkongomiso lowunene lowu nyikeriwaka hi vatshila lava swi koteke ku ya emahlweni va hanya.

Ku ni tinhla timbirhi leti xiyekaka eka xitsundzuxo xa vona. Yo sungula i ku papalata ku endla xiyimo lexi ana xi nonon’hwaka, xi ya xi nonon’hwa ngopfu. The Urban Survival Handbook yi ri: “Rhengu ra wena ri fanele ri va ku papalata makhombo lama nga fanelangiki . . . ni ku hunguta ku onhaka loku vangiwaka hi lama u nga swi kotiki ku ma papalata.” Ya vumbirhi—kumbexana ya nkoka swinene—yi khumba langutelo. The SAS Survival Handbook yi ri: “Ku ya emahlweni u hanya swi titshege hi langutelo ra mianakanyo, hilaha ku tiyisela ka miri ni vutivi swi nga hakona.”

Endla Leswi U Nga Swi Kotaka Ehansi Ka Swiyimo Sweswo

“Ku ni munhu la gevengiwaka eUnited States endzhaku ka timinete tin’wana ni tin’wana ta 22, un’wana u tekeriwa leswi nga swa yena eka tisekeni tin’wana ni tin’wana ta 47 ni ku vavisiwa swinene eka tisekeni tin’wana ni tin’wana ta 28,” ku vika Staying Alive—Your Crime Prevention Guide. Xana a wu ta endla yini eswiyin’weni leswo tano? Xa nkoka ngopfu, u nga ha ringeta ku papalata ku tiendla munhu la hlaselekaka kumbe loyi a phasekaka hi ku olova. Xalamuka naswona u tlhariha. Endla leswi u nga swi kotaka leswaku u sivela khombo.a

Hi xikombiso, u nga tikisi xiyimo xa wena hi ku va mapfumela-hinkwaswo. The New York Times yi vika leswaku 18 wa tiphesente ta vanhu va le Amerika va pfumela leswaku va tshame va kanganyisiwa—va tekeriwa magidi ya tidolara hi vanhu vo homboloka lava hlotaka vanhu lava hlaselekaka hi ku olova. Hakanyingi lava hlaseriwaka i vanhu lavakulu ku fana ni noni ya malembe ya 68 hi vukhale leyi tekeriweke $40 000 (R174 000). Ntokoto wa yona wu susumetele vateki va mahungu ku tsala va ku: “Loko U Base Nhloko, Tinsula-voya Ti Vona Rihlaza [leswi vulaka maphepha ya rihlaza, kumbe tidolara].”

Kambe a wu fanelanga u va muhlaseriwa la nga riki na vuxiyaxiya, la rindzeleke ku dyeleriwa handle ko tisirhelela. Staying Alive ya hi tsundzuxa: “Tivoneleni hlolwa leri ambaleke voya bya nyimpfu.” Kokwana un’wana wa xisati la nga ni malembe ya 70 hi vukhale u xi yingisile xitsundzuxo lexi. U tshembisiwe ndzindza-khombo wo hakela timhaka hinkwato ta vutshunguri ntsena loko a ta humesa $10 (R44) ntsena hi n’hweti. Xiviko xi ri: “Lexi Kokwana a fanele a endla xona ntsena, a ku ri ku nyika muxavisi loyi $2500 [R10 875] ku sungula.” A nga n’wi nyikanga. Loko a bela vanhu va ndzindza-khombo riqingho, u kume leswaku wanuna loyi a a n’wi kanganyisa. “Loko a ha rivata muxavisi loyi, maphorisa ma fikile ivi ma n’wi khoma.”

Ku endla leswi u nga swi kotaka leswaku u tisirhelela, i nchumu lowu nga erivaleni eka xitsundzuxo lexi kumekaka eBibeleni. “Muriv̌ali a pfumelela marito hikwawo, kambe l’a nga ni ku anakanya o šiya laha a kanḍiyaka kona.” (Swivuriso 14:15; 27:12) Vo tala va teka Bibele yi ri leyi hundzeriweke hi nkarhi naswona yi nga pfuni nchumu. Kambe xitsundzuxo xa yona lexi wupfeke xi nga ku pfuna leswaku u hlayiseka. Solomoni Hosi ya vutlhari u tsarile: “Munhu o le nḍutini wa v̌utlhari [ku fana ni lebyi nga eBibeleni], kukotisa loko a ri nḍutini wa mali; na kona ku tiv̌a ku sasekile hikuv̌a v̌utlhari byi hanyisa la’v̌a nga na byona.”—Eklesiasta 7:12.

Vahlayi vo tala va Xalamuka! va kume leswi swi ri ntiyiso. Hi xikombiso, van’wana va sirhelelekile hi ku huwelela swinene loko va xungetiwa hi ku pfinyiwa kumbe hi madzolonga man’wana, hi ku pfumelelana ni leswi boxiweke eka Deteronoma 22:23, 24. Van’wana va landzele xitsundzuxo xa Bibele xa ku papalata swilo swihi na swihi leswi “thyakisaka miri kumbe moya.” (2 Vakorinto 7:1, The Twentieth Century New Testament) Xisweswo va tisirheletile eka vaxavisi va fole ni swidzidzirisi, lava tifuwiseke hi ku onha rihanyo ra vanhu. Vahlayi vo tala va tlhele va papalata swirimbana swa vachumayeri va le ka TV lava tekelaka vanhu mali, ni van’watipolitiki lava lavaka ku fuma. (Vona bokisi, tluka 7.) Hlaya Bibele. U ta hlamarisiwa hi mpfuno lowu tirhaka lowu yi wu nyikelaka.

Papalata Ku Tluleriwa Hi Makwanga

Kavula, ku ni khombo rin’wana leri vangiwaka hi makwanga—u nga va ni makwanga wena hi wexe. Leswi swi nga endla leswaku u nga ha vi na tona timfanelo letinene leti ku hambanisaka ni swiharhi. Loko a hlamusela bindzu leri eka rona van’wamabindzu vahi ni vahi va lwelaka ku kuma xin’wana ni xin’wana ku nga khathariseki leswaku va xi kumisa ku yini, mukambisisi un’wana u tshahiwe a ku: “Swigwili a swi ri karhi swi nusa mali. Xiyimo xa makwanga . . . a xi nga lawuleki.” Tinguluve a ti nga ta swi endla leswi kambe van’wamabindzu va swi endlile! Va vonaka va honisa xitsundzuxo lexinene xa Yesu Kreste lexi nge: “Tlharihani mi tivonela eka makwanga wahi ni wahi.”—Luka 12:15.

Yesu Kreste u nyikele xitsundzuxo xexo hikuva a a yi tiva ndlela leyi u nga tivavisaka ha yona loko wo va ni makwanga. Ku navela swilo leswi vonakaka—ina, ni ku navela rifuwo kumbe rimbewu—ku nga lawula vutomi bya wena, ku ku tekela nkarhi wihi na wihi kumbe mboyamelo lowu u nga ha vaka u ri na wona wa ku khathalela vanhu van’wana kumbe mimpimanyeto ya moya. Anthony Sampson ebukwini yakwe leyi nge The Midas Touch, u ri: “Mali yi ni timfanelo to tala ta vukhongeri.” Hi ndlela yihi? Mali yi hundzuka xikwembu. Xilo xin’wana ni xin’wana xi yisiwa ealitarini ya makwanga ni ku pindzula. Xivangelo-nkulu i mpindzulo. Loko mpindzulo wu ri lowukulu, hi swona swi lavekaka. Kahle-kahle, ku nga khathariseki leswaku u tirhisa nkarhi wo tanihi kwihi, munhu la nga ni makwanga yo lava swilo leswi vonakaka a nge pfuki a enerisekile. Eklesiasta 5:10 yi ri: “L’a ranḍaka mali, a nga ka a nga kolwi hi mali; l’a ranḍaka ku hanya hi nḍalo, na yena, a nga ka a nga kuli ha yona.” Hi ku fanana, “l’a ranḍaka” matimba, rifuwo kumbe rimbewu a nga ka a nga eneriseki, hambi o kuma swo tala.

U Nga Heleriwi Hi Ntshembo Wo Phalariwa

Xilotlelo xin’wana xa nkoka xo hambeta u hanya i ku va ni langutelo lerinene ni ntshembo. Minkarhi yin’wana a xi kona lexi u nga xi endlaka leswaku u papalata swiendlo swa vanhu lava nga ni makwanga. Hi xikombiso, vanhu lava sikaka, hakanyingi i switsongo leswi va nga swi endlaka leswaku va balekela xiyimo xo tika lexi va nga eka xona. Hambiswiritano, u nga heli mbilu; u nga lan’wi. The SAS Survival Handbook yi ri: “Swa olova leswaku u hela mbilu, u hela matimba ni ku tshamela ku titshandza” loko u tikuma u ri endhawini leyi nga riki yinene ni leyi nga ni khombo. U nga pfumeleli ku va ni mianakanyo ni mintlhaveko yo biha. U nga ha hlamala ku vona ndlela leyi u nga kotaka ku tiyisela ha yona. “Vavanuna ni vavasati va kombisile leswaku va nga swi kota ku hanya ehansi ka swiyimo leswi nonon’hwaka swinene,” ku vula xibukwana lexi fanaka. Xana va swi endlise ku yini? Va swi kotile ku hanya “hikuva a va tiyimisele ku hanya,” ku vula xibukwana lexi fanaka. Tiyimisele ku ka u nga hluriwi hi fambiselo leri leri nga ni makwanga.

James Scott, la boxiweke eku sunguleni, u hetelele a ponisiwile endhawini leyi a yi ta va yi hundzuke sirha rakwe le Himalaya. U vule leswaku ku tikarhatela ka yena ku pona swi n’wi dyondzise dyondzo yin’we ya nkoka. Hi yihi dyondzo ya kona? U te: “Ku hava xiphiqo laha vuton’wini lexi nga ololoxekiki.” Tim Macartney-Snape, mukhandziyi wa tintshava la nga ni ntokoto la hlamarisiweke hileswi James Scott a koteke ku pona kukondza a kumiwa a ha hanya, na yena u kume dyondzo. U te: “Loko ntshembonyana wa ha ri kona, u nga tshuki u hela mbilu.” Hikwalaho, hambiloko swilo swi vonaka swi nga fambi kahle, u to swi nyanyisa loko wo hela mbilu. U nga tshuki u heleriwa hi ntshembo wo phalariwa.

Kambe xana “ntshembonyana,” wu kona, ntshembo wa xiviri wa ku hanya emisaveni leyi leyi taleriweke hi makwanga? Xana va ta kala va susiwa vanhu lava onhaka pulanete leyi ni lava nghenisaka vutomi bya magidi ya timiliyoni ekhombyeni? Kunene, mphalalo wona wu kona. Xiya nhlamulo ya Bibele exihlokweni lexi landzelaka.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 7]

Switsundzuxo Swa Bibele Leswi Nga Enkarhini

Swivuriso 20:23 “Maribye Mambirhi Ya Ku Pima La’ma Hambaneke I Manyala E Ka Yehova, Ni Šikalo Ša Ku Dyelela A Hi Šilo Le’šo Lulama.”

Yeremiya 5:26, 28 “La’v̌o biha v̌a kona e ka tiko ra mina; v̌a nyanimela kukotisa loko ku khunkhusela v̌aphasi v̌a ŝinyanyana; v̌a riya rimba, kutani v̌a phasa v̌anhu. V̌a nonile, v̌a torile, na ŝona, v̌a tlurisa hi ku biha lo’ku nga v̌uriwiki; e ku tengisiweni ka v̌aav̌anyisi, a v̌a av̌anyiseri šisiwana, kambe v̌a kateka; kutani a v̌a hitekeri ku mangala ka šisiwana e ku av̌anyiseni.”

Vaefesa 4:17-19 “Hikokwalaho, ndzi vula leswi ni ku swi tiyisa hi vito ra Hosi, ndzi ri: Mi nga ha hanyi ku fana ni leswi vamatiko va hanyisaka xiswona, hi miehleketo ya vona leyi nga pfuniki nchumu. Mianakanyo ya vona yi le munyameni; a va na ku averiwa evutomini bya Xikwembu, hikuva eka vona vutivi ku hava, na swona timbilu ta vona ti tlanyarile, kutani a va ha ri na tingana; va tinyiketile emikhuveni ya manyala, va endla swa thyaka hinkwaswo, va nga koti ku tikhoma.”

Vakolosa 3:5 “Loko swi ri tano, dlayani leswi swi nga swa misava eka n’wina, hileswaku vuoswi, ni swa thyaka, ni ku hisekela swa tingana, ni ku navela loko biha, ni makwanga, ku nga ku gandzela swikwembu swa hava.”

2 Timotiya 3:1-5 “Tiva leswaku emasikwini ya makumu, ku ta fika minkarhi yo nonon’hwa. Hikuva vanhu va ta va lava tirhandzaka, va ta va lava rhandzaka mali ngopfu, ni ku tikurisa, ni ku titiva, ni ku rhukana; va ta va lava nga yingisiki vatswari va vona, lava nga riki na ku nkhensa, lava nga khongeriki; va ta va vanhu va tihanyi, lava nga riki na ku tsetselela, valumbeti, lava nga tikotiki, lavo leva, lava vengaka leswo lulama, va ta va timbabva, vanhu va futa, lava nga ni manyunyu, lava rhandzaka ku tiphina ku tlula ku rhandza Xikwembu. Va ta tiendla wonge hi loko va ri ni vukhongeri, kambe va ta ala matimba ya byona. Fambela kule ni vanhu lavo tano.”

2 Petro 2:3 “Hikwalaho ka makwanga ya vona, va ta mi dyelela hi marito ya vona ya vuxisi. Ku sukela khale, ku avanyisiwa ka vona a ku yimanga, ni ku lova ka vona a ku etlelanga.”