Leswi Ku Hemba Swi Vulaka Swona
“MUHEMBI ndziwena!” Xana u tshame u tlhaviwa hi marito wolawo yo vavisa? Loko swi ri tano, handle ko kanakana wa byi xiya vuyelo bya mintlhaveko lebyi ma nga na byona.
Tanihi leswi bodlhela ra swiluva leri rhandziwaka ri nga fayekaka loko ri wela ehansi, swi tano ni hi vuxaka bya risima, byi nga onhiwa hi ku hemba. Entiyisweni, hi ku famba ka nkarhi, u nga ha swi kota ku lunghisa laha ku onhakeke kona, kambe vuxaka a byi nge he fani ni byo sungula.
Buku leyi nge Lying—Moral Choice in Public and Private Life, yi ri, “Lava kumaka leswaku va hemberiwile va xalamukela matshalatshala ya muhembi yo pfuxeta vunghana. Naswona mavunwa lama tshuburiweke ma va endla va tlhela va anakanyisisa hi leswi a va swi pfumela, kun’we ni magoza lawa va ma tekeke.” Endzhaku ka loko vuxisi byi ta va byi paluxiwile, vuxaka lebyi tshameke byi va ni ku vulavurisana hi ku ntshunxeka ni ku tshembana byi nga ha kamanyetiwa hi mavondzo ni nkanakano.
Malunghana ni mintlhaveko hinkwayo leyi nga tsakisiki leyi fambisanaka ni ku hemba, hi fanele hi vutisa, ‘Xana xiendlo xo tano xo homboloka xi sungurise ku yini?’
Vunwa Byo Sungula
Loko Yehovha Xikwembu a vumbe mpatswa wo sungula wa vanhu, Adamu na Evha, u va veke ekaya ra ntanga wo saseka. Kaya ra vona a ri nga ri na muxaka wihi na wihi wa vuxisi kumbe vukanganyisi. A ri ri paradeyisi hakunene!
Hambiswiritano, endzhakunyana ka ku vumbiwa ka Evha, Sathana Diyavulosi u ye eka yena a ri ni nyiko leyi navetaka. Evha u byeriwe leswaku loko a dya “mihanḍu ya muri,” leyi Xikwembu xi yi yiriseke, a nge fi hilaha Xikwembu xi vuleke hakona. Ematshan’weni ya sweswo, a a ta “kotisa Šikwembu, [a] tiv̌a ŝo saseka ni ŝo biha.” (Genesa 2:17; 3:1-5) Evha u tshembe Sathana. U teke mbhandzu, a wu dya, ivi a teka wun’wana a nyika nuna wa yena. Kambe ematshan’weni ya ku fana ni Xikwembu hilaha Sathana a tshembise hakona, Adamu na Evha va ve vadyohi lava nga yingisiki, mahlonga ya leswo bola. (2 Petro 2:19) Naswona hi ku vulavula vunwa byolebyo byo sungula, Sathana u ve “tata wa mavunwa hinkwawo.” (Yohane 8:44, Today’s English Version) Hi ku famba ka nkarhi, vadyohi lavanharhu va xiye leswaku a ku na lava vuyeriwaka loko un’wana a hemba kumbe a tshemba vunwa.
Vuyelo Lebyi Dlayaka
Yehovha a a lava leswaku ntumbuluko wa yena hinkwawo—etilweni ni le misaveni—wu tiva leswaku ku nga yingisi hi vomu ku ta vanga nxupulo. U teke goza hi xihatla hi ku avanyisa xivumbiwa lexi xandzukeke xa moya leswaku xi hanya vutomi bya xona hinkwabyo ehandle ka nhlengeletano leyi kwetsimaka ya Xikwembu. Ku tlula kwalaho, Yehovha Xikwembu eku heteleleni u ta tiyiseka leswaku Sathana u lovisiwa hilaha ku heleleke. Leswi swi ta endleka loko ‘mbewu’ leyi Xikwembu xi tshembiseke ku yi nyikela yi vanga mbanga leyi dlayaka ya le nhlokweni.—Genesa 3:14, 15; Vagalatiya 3:16.
Adamu na Evha va hlongoriwile entangeni wa Edeni. Xikwembu xi gweve Adamu, xi ku: “U ta dya v̌uŝa hi nyuku wa mombo wa wena, u ko u tlhelela misav̌eni, hikuv̌a u humesiwile ka yona. Hikuv̌a u nṭhuri, u ta tlhelela e nṭhurini.” Hi ku famba ka nkarhi, yena na Evha va file, hilaha Xikwembu xi vhumbheke hakona.—Genesa 3:19.
Leswi ndyangu wa vanhu wu nga vatukulu va Adamu, hinkwawo wu “xavisiwile ku va hlonga ra ku dyoha.” Vanhu hinkwavo va kume ndzhaka ya ku nga hetiseki leyi yisaka eku feni. (Varhoma 5:12; 6:23; 7:14) Wa nga vona ndlela leyi vuyelo bya vunwa byolebyo byo sungula byi nyangatsaka ha yona!—Varhoma 8:22.
Mukhuva Lowu Dzikeke Swinene
Tanihi leswi Sathana ni tintsumi leti hlanganyeleke na yena eku xandzukeleni ka Xikwembu va nga si herisiwaka, a hi fanelanga hi hlamala leswi va susumetelaka vanhu ku va “vahembi.” (1 Timotiya 4:1-3) Hikwalaho, ku hemba ku dzikile evanhwini. Los Angeles Times, yi te: “Ku hemba ku dzikile evanhwini lerova sweswi ku va tlanyatile.” Vo tala namuntlha va hlanganisa tipolitiki ni van’watipolitiki ni ku hemba, kambe xana a wu swi tiva leswaku varhangeri va vukhongeri hi van’wana va vahembi lava dumeke?
Vakaneti va vukhongeri va Yesu va haxe mavunwa malunghana na yena hi nkarhi wa vutirheli bya yena bya laha misaveni. (Yohane 8:48, 54, 55) U va sorile erivaleni, a ku: “N’wina mi huma eka tata wa n’wina, a nga Diyavulosi, kutani mi tsakela ku endla ku navela ka tata wa n’wina. . . . Loko a vulavula mavunwa, ú tikomba lexi a nga xona, hikuva i muhembi, ni tata wa mavunwa.”—Yohane 8:44.
Xana wa byi tsundzuka vunwa lebyi hangalasiweke loko sirha ra Yesu ri kumiwe ri nga ri na nchumu endzhaku ka ku pfuxiwa ka yena? Bibele yi vula leswaku vaprista lavakulu va “nyika masocha mali leyo tala, va ku: ‘Mi nge: “Vadyondzisiwa va yena va tile ni vusiku, va ta n’wi yiva, hina hi etlele.”’” Vunwa lebyi byi hangalasiwile swinene, naswona vo tala va xisiwile hi byona. Wa nga vona ndlela leyi varhangeri va vukhongeri a va homboloke ha yona!—Matewu 28:11-15.
Mavunwa Ya Vukhongeri Namuntlha
Xana i vunwa byihi lebyikulu lebyi vuriwaka hi varhangeri va vukhongeri namuntlha? Bya fana ni lebyi Sathana a byi byeleke Evha a ku: “Loko ku ri ku fa, mi nga ka mi nga fi.” (Genesa 3:4, xiitaliki i xerhu.) Kambe Evha u file, naswona u tlhelele emisaveni, entshurini lowu a endliweke ha wona.
Hambiswiritano, xana u vonake a file kasi entiyisweni a ya emahlweni a hanya hi xivumbeko xin’wana? Xana rifu ro va nyangwa wo ya evuton’wini byin’wana? Bibele a yi kombisi leswaku xiphemu xo karhi xa Evha a xi hanya. Moya-xiviri wa yena a wu ponanga. U dyohile hi ku nga yingisi Xikwembu, naswona Bibele yi ri: “Moya lo’wu dyohaka, hi wona lo’wu nga ta fa!” (Ezekiyele 18:4) Ku fana ni nuna wa yena, Evha u vumbiwe a va moya-xiviri lowu hanyaka, naswona vutomi bya yena tanihi moya-xiviri lowu hanyaka byi herile. (Genesa 2:7) Malunghana ni xiyimo xa vafi, Bibele yi ri: “V̌afi a v̌a tiv̌i ntšhumu.” (Eklesiasta 9:5) Kambe, xana tikereke hi ntolovelo ti dyondzisa yini?
Hakanyingi tikereke ti dyondzisa leswaku vanhu va ni moya-xiviri lowu nga fiki ni leswaku rifu ra wu ntshunxa leswaku wu ya hanya vutomi byin’wana—byi nga ha va byo tsakisa kumbe bya ku xanisiwa. Hi xikombiso, The Catholic Encyclopedia, yi ri: “Kereke yi ku dyondzisa erivaleni ku nga heli ka swivavi swa le tiheleni tanihi ntiyiso wa tidyondzo leti ku nga riki na loyi a nga ti landzulaka kumbe a ti kanakana handle ka vugwinehi lebyi nga erivaleni.”—Vholumo 7, tluka 209, nkandziyiso wa 1913.
Wa nga vona ndlela leyi dyondzo yoleyo yi hambaneke ha yona eka leswi Bibele yi swi vulaka erivaleni! Bibele yi dyondzisa leswaku loko munhu a fa, “[u] tlhelela e nṭhurini; kutani hi siku rolero makungu ya [yena] ma ta hela.” (Pisalema 146:4) Kutani, hi ku ya hi Bibele, vafi a va nge twi ku vava, hikuva a va twi nchumu hambi wu ri wihi na wihi. Hikwalaho, Bibele ya khutaza: “Hikwaŝo leŝi v̌oko ra wena ri nga ŝi kumaka ku tira, ŝi tire hi matimba ya wena, hikuv̌a šiv̌andleni ša v̌afi [sirha ra munhu leri tolovelekeke] laha u yaka kona, a ka ha ri na ntiro, hambi makungu, ni ku tiv̌a, hambi v̌utlhari.”—Eklesiasta 9:10.
Ku Laveka Leswaku U Tivonela
Tanihi leswi vo tala va xisiweke hi mavunwa ya vaprista esikwini ra Yesu, kutani ku ni khombo ro kanganyisiwa hi tidyondzo ta mavunwa ta varhangeri va vukhongeri namuntlha. Vanhu lava va “tshikile ntiyiso wa Xikwembu, va landza mavunwa,” naswona va hlohlotela tidyondzo ta mavunwa to tanihi ku nga fi ka moya-xiviri wa munhu ni dyondzo ya leswaku mimoya-xiviri ya vanhu yi ta xanisiwa endzilweni wa tihele.—Varhoma 1:25.
Ku engetela kwalaho, vukhongeri bya namuntlha hi ntolovelo byi teka ndhavuko wa munhu ni filosofi byi wu ringanisa ni ntiyiso wa Bibele. (Vakolosa 2:8) Xisweswo, milawu ya Xikwembu malunghana ni mahanyelo lamanene—ku katsa ni milawu malunghana ni ku tshembeka ni ku tikhoma hi tlhelo ra rimbewu—yi langutiwa tanihi leyi hikiweke hayi leyi heleleke. Vuyelo bya kona byi hilaha byi hlamuseriweke hakona eka magazini wa Time: “Vunwa byi tinyika matimba loko vanhu va nga ha tshembani kumbe va nga ha pfumelelani ni milawu leyi lawulaka mahanyelo ya vona eka munhu un’wana.”—Ringanisa Esaya 59:14, 15; Yeremiya 9:5.
Ku hanya endhawini leyi ntiyiso wu nga xiximiwiki swi endla swi nonon’hwa ku yingisa xitsundzuxo xa Xikwembu xa ku tshika ku hemba. Xana i yini lexi nga hi pfunaka nkarhi hinkwawo leswaku hi vulavula ntiyiso?
Ku Yimela Ntiyiso U Tiyile
Ku navela ka hina ko dzunisa Muvumbi ku hi nyika nsusumeto wa matimba swinene wo hlakulela ku vulavula ntiyiso. Xa nkoka ngopfu, Bibele yi n’wi vitana “Šikwembu ša [ntiyiso].” (Pisalema 31:5) Kutani, loko hi navela ku tsakisa Muvumbi wa hina, loyi a vengaka “ririmi ra v̌unwa,” hi ta susumeteleka ku n’wi tekelela. (Swivuriso 6:17) Xana hi nga swi endlisa ku yini leswi?
Ku dyondza Rito ra Xikwembu hi mbilu hinkwayo swi nga hi nyika leswi lavekaka eka ku ‘va un’wana ni un’wana a vulavula ntiyiso ni muakelani wa yena.’ (Vaefesa 4:25) Hambiswiritano, ku tiva ntsena leswi Xikwembu xi swi lavaka eka hina a swi ringananga. Loko hi nga tolovelanga ku vulavula ntiyiso minkarhi hinkwayo, ku fana ni vo tala emisaveni namuntlha, hi ta boheka ku endla matshalatshala ya xiviri yo endla tano. Hi nga ha boheka ku landzela xikombiso xa muapostola Pawulo xa leswaku hi titshinya. Pawulo u tsarile: “Ndzi xanisa miri wa mina, ndzi wu endla hlonga.”—1 Vakorinto 9:27.
Mpfuno lowu engetelekeke enyimpini yo vulavula ntiyiso minkarhi hinkwayo i xikhongelo. Hi ku kombela Yehovha leswaku a hi pfuna, hi nga va ni “matimba lamakulu . . . , lama tlulaka hinkwaswo.” (2 Vakorinto 4:7) Hakunene, ku va ni “nomu lowu v̌ulaka ntiyiso” ni ku tshika “ririmi ra v̌unwa” ku nga ha va nyimpi ya xiviri. (Swivuriso 12:19) Kambe hi mpfuno wa Yehovha swi nga koteka.—Vafilipiya 4:13.
Minkarhi hinkwayo tsundzuka leswaku i Sathana Diyavulosi la endlaka swi vonaka onge ku hemba i nchumu wutsongo. U kanganyise wansati wo sungula, Evha, hi vuxisi a n’wi hembela. Hambiswiritano, hi byi xiya kahle vuyelo lebyi nga ni khombo bya tindlela ta Sathana to hemba. Ndyangu wa vanhu wu vangeriwe ku xaniseka lokukulu hikwalaho ka vunwa bya vutianakanyi bya vanhu vanharhu va vutianakanyi—Adamu, Evha na Sathana.
Ina, ku hemba ku fanisiwa ni chefu leyi dlayaka. Kambe, lexi tsakisaka hileswaku hi nga endla xin’wana malunghana na kona. Hi nga tshika mukhuva wo hemba ivi hi tiphina hi ku amukeriwa hi Yehovha hilaha ku nga heriki, Xikwembu “le’ši teleke tintŝalo ni ku ṭhembeka.”—Eksoda 34:6.
[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 19]
Ku hemba ku fanisiwa ni chefu leyi dlayaka
[Xifaniso lexi nga eka tluka 17]
Vuyelo bya ku hemba byi fana ni ku fayeka ka bodlhela ra swiluva