Ha Yini Ku Hemba Swi Olova Swonghasi?

AKU na munhu loyi a swi rhandzaka ku hemberiwa. Kambe vanhu emisaveni hinkwayo va hembelana hi swivangelo swo hambana-hambana. Nkambisiso lowu humeleleke ebukwini leyi nge The Day America Told the Truth, leyi tsariweke hi James Patterson na Peter Kim, wu kombise leswaku vanhu va tiphesente ta 91 ta vaaki va Amerika va hemba nkarhi na nkarhi. Vatsari lava va ri: “Vo tala va hina swa hi nonon’hwela ku heta vhiki hi nga hembanga. Munhu un’we eka ntlhanu wa vona, siku a ri heli a nga hembanga—naswona hi vulavula hi ku hemba hi vomu, loku anakanyisisiweke ka ha ri emahlweni.”

Ku hemba i mukhuva lowu tolovelekeke eka timhaka to tala ta vutomi bya manguva lawa. Varhangeri va politiki va hembela vanhu va vona ni ku hembelana hi xivona. Nkarhi na nkarhi, va kombisiwe eka thelevhixini va ri karhi va kaneta ku khumbeka ka vona eka marhengu ya manyala lawa entiyisweni va katsekeke swinene eka wona. Sissela Bok, ebukwini ya yena leyi nge Lying—Moral Choice in Public and Private Life, u ri: “Eka nawu ni le ku tsaleni ka maphepha-hungu, eka hulumendhe ni le ka tisayense leti fambisanaka ni ntshamisano wa vanhu, vukanganyisi a byi tekiwi byi ri nchumu loko byi vonaka byi balekeka eka lava va vulavulaka mavunwa ni lava va talaka ku endla milawu.”

Malunghana ni ku hemba hi tlhelo ra politiki le United States, Common Cause Magazine wa May/June 1989 wu te: “Nyimpi ya Watergate na Vietnam entiyisweni a yi vangiwa hi ku seketeriwa ka vaxandzuki va Iran malunghana ni vukanganyisi bya hulumendhe ni ku nga tshembiwi hi vanhu. Kutani i yini lexi endleke leswaku malembe lawa Reagan a fumeke ha wona ma ve ni ku avana konghasi? Vo tala va hembile, kambe a hi vangani lava tisoleke.” Kutani vanhu lava tolovelekeke va ni xivangelo lexinene xa ku ka va nga va tshembi varhangeri va vona va politiki.

Malunghana ni vuxaka bya matiko hinkwawo, varhangeri vo tano va swi kuma swi nonon’hwa ku tshembana. Plato, mutivi wa filosofi wa Mugriki u te: “Vafumi va Tiko . . . va nga tshikiwa va hemba leswaku ku pfuneka Tiko.” Malunghana ni vuxaka bya matiko hinkwawo, mhaka yi hi laha Bibele yi vhumbhaka ha kona eka Daniyele 11:27 leyi nge: “E tafuleni ri ri riṅwe, v̌a ta v̌ulav̌ula ŝiṅwe hi mav̌uṅwa.”

Ebindzwini, ku hemba loko ku tiwa eka nhundzu ni mintirho leyi endliwaka i mukhuva lowu tolovelekeke. Vaxavi va boheka ku nghenela mintwanano leyi tiyisiweke hi vuxiyaxiya, va tiyiseka leswaku leswi va swi hlayaka hi swona. Matiko man’wana ma ni tindzawulo ta milawu eka hulumendhe leti sirhelelaka vanhu eka vunavetisi bya mavunwa, eka bindzu leri nga ni khombo leri hlamuseriwaka tanihi leri vuyerisaka ni leri nga riki na khombo, ni le ka vukanganyisi. Ku nga khathariseki matshalatshala lawa hinkwawo, vanhu va hambeta va hlangana ni swiphiqo swa timali hikwalaho ka van’wamabindzu lava hembaka.

Eka vanhu van’wana, ku hemba swi olova swinene lerova swi hundzuke hanyelo ra vona. Van’wana hi ntolovelo va vulavula ntiyiso, kambe loko va ri ekhombyeni va hemba. I vatsongo lava alaka ku hemba ku nga khathariseki leswaku va le hansi ka xiyimo xihi.

Ku hemba swi hlamuseriwa tanihi “1. nhlamuselo kumbe xiendlo lexi nga riki ntiyiso, ngopfu-ngopfu lexi endliweke hi xikongomelo xo kanganyisa . . . 2. nchumu wihi ni wihi lowu nyikaka kumbe lowu endleriwaka ku nyikela mianakanyo ya mavunwa.” Xikongomelo xa kona i ku endla leswaku van’wana va kholwa nchumu wo karhi lowu muhembi a swi tivaka leswaku a hi ntiyiso. Hi ku tirhisa mavunwa kumbe mintiyiso leyi nga helelangiki, u tikarhatela ku kanganyisa lava ku vuriwaka leswaku va tiva ntiyiso.

Swivangelo Swa Ku Hemba

Ku ni swivangelo swo tala leswi endlaka vanhu va hemba. Van’wana va anakanya leswaku va boheka ku hemba malunghana ni vuswikoti bya vona, leswaku va ta humelela emisaveni leyi yi phikizanaka. Van’wana va ringeta ku fihla swihoxo kumbe nandzu hi ku tirhisa mavunwa. Van’wana vona va nyikela swiviko swa mavunwa leswaku van’wana va ta anakanya leswaku va wu endlile ntirho, kasi a va wu endlanga. Kutani ku ni lava va hembaka leswaku va onha vito ra un’wana lerinene, leswaku va nga khomisiwi tingana, leswaku va yimelela mavunwa lama va tshameke va ma vula, kumbe leswaku va kuma mali ya vanhu hi vukanganyisi.

Hakanyingi lexi endlaka leswaku ku yimeleriwa mavunwa i ku sirhelela munhu un’wana. Van’wana va xiya leswi tanihi mavunwa lamanene hikuva va anakanya leswaku a ma vavisi munhu. Kambe xana leswi swi vuriwaka mavunwa lamanene hakunene a swi vi ni vuyelo byo biha ke?

Xiya Vuyelo Bya Kona

Mavunwa lamanene ma nga veka xisekelo xa mukhuva wa ku hemba loku nga katsaka timhaka letikulu swinene. Sissela Bok u ri: “Mavunwa hinkwawo lama lweriwaka tanihi ‘lamanene’ a ma rivaleki hi ku olova. Xo sungula, leswaku mavunwa a ma onhi nchumu, a hi ntiyiso. Leswi muhembi a swi vonaka tanihi leswi nga onhiki nchumu kumbe a vonaka swi pfuna, swi nga ha va swi nga ri tano eka lava xisiwaka.”

Mavunwa, ku nga khathariseki leswaku ma vonaka ma nga onhi nchumu ku fikela kwihi, ma onha vuxaka bya vanhu. Muhembi a nga ha tshembiwi, naswona swi nga endleka leswaku a nga tshembiwi evuton’wini bya yena hinkwabyo. Ralph Waldo Emerson, mutsari la tivekaka swinene wa switsalwana u tsale a ku: “Mavunwa hinkwawo a mo dlaya muhembi ntsena, kambe ma tlhela ma onha rihanyo ra vanhu van’wana.”

Muhembi swa n’wi olovela ku vula mavunwa hi munhu un’wana. Hambi loko a nga nyikeli vumbhoni bya leswi a swi vulaka, xikongomelo xa yena i ku endla leswaku munhu loyi a vulavulaka ha yena a nga tshembiwi, naswona vo tala va n’wi kholwa handle ko kambisisa marito yakwe. Xisweswo vito lerinene ra munhu loyi a nga riki na nandzu ra onhiwa, naswona leswi swi nyika muhehliwa, ndzhwalo wo lwela ku kombisa leswaku a nga na nandzu. Hikwalaho swa vavisa loko vanhu va kholwa muhembi ematshan’wini yo tshemba munhu loyi a nga riki na nandzu, naswona swi onha vuxaka exikarhi ka munhu loyi a nga riki na nandzu ni muhembi.

Muhembi a nga tolovela mukhuva wa ku hemba hi ku olova. Vunwa byin’we hakanyingi byi vanga vunwa byin’wana. Thomas Jefferson, holobye wa khale wa Amerika, u te: “Ku hava swilo swo homboloka, swo khomisa tingana ni leswi nyenyetsaka ku fana na byona; naswona loyi a ti pfumelelaka ku vula vunwa kan’we swa n’wi olovela ku byi vula ra vumbirhi ni ra vunharhu, ku kondza loko hi ku famba ka nkarhi ku va mukhuva wa yena.” Leswi swi vanga ku hohloka ka mahanyelo.

Lexi Endlaka Ku Hemba Swi Olova

Ku hemba ku sungule loko ntsumi leyi xandzukeke yi hembele wansati wo sungula, yi n’wi byela leswaku a a nga ta fa hi ku ka a nga yingisi Muvumbi wakwe. Sweswo swi vange xiphiqo lexikulu eka rixaka hinkwaro ra vanhu, swi vanga ku nga hetiseki, vuvabyi ni ku fa eka vanhu hinkwavo.—Genesa 3:1-4; Varhoma 5:12.

Ku sukela enkarhini wa Adamu na Evha lava nga yingisangiki, nhlohlotelo wa vukanganyisi wa tatana loyi wa mavunwa wu vumbe xiyimo lexi vangaka vunwa exikarhi ka vanhu. (Yohane 8:44) I vanhu lava boleke, lava eka vona ntiyiso wu ngo va mhaka ya xiwelo. The Saturday Evening Post ya September 1986 yi kombisa leswaku xiphiqo xa ku hemba “xi khumba bindzu, hulumendhe, dyondzo, ku tihungasa ni vuxaka lebyinene bya siku na siku exikarhi ka vaaka-tiko ni vaakelani. . . . Hi amukele mianakanyo ya leswaku vanhu hi vona va avanyisaka leswaku ntiyiso hi wihi, ku nga vunwa lebyikulu lebyi vulaka leswaku ku hava lexi vuriwaka mintiyiso leyi heleleke.”

Rero i langutelo ra vanhu lava toloveleke ku hemba, lava nga hava ntwela-vusiwana eka vanhu lava va va xisaka. Ku hemba swi va tela hi ku olova. I mahanyelo ya vona. Kambe van’wana lava ku hemba ku nga riki mukhuva wa vona, va nga hemba hi xikongomelo hikwalaho ko chava—ku chava ku paluxiwa, ku chava ku xupuriwa ni swin’wana. I ku tsana loku nyama leyi nga hetisekangiki yi nga na kona. Xana mboyamelo lowu wu nga siviwa njhani hi ku tiyimisela ku vulavula ntiyiso?

Ha Yini Hi Vulavula Ntiyiso?

Ntiyiso i mpimanyeto lowu Muvumbi wa hina lonkulu a wu vekeleke vanhu hinkwavo. Rito ra yena leri tsariweke, ku nga Bibele, eka Vaheveru 6:18 ri vula leswaku ‘a swi endleki leswaku Xikwembu xi kumeka xi ri muhembi.’ Yesu Kreste, N’wana wa Xikwembu, loyi a a ri muyimeri wa xona hi xiviri emisaveni u wu lwerile mpimanyeto lowu fanaka. Yesu u byele varhangeri va vukhongeri va Vayuda lava a va lava ku n’wi dlaya a ku: “Sweswi mi lava ku ndzi dlaya, mina loyi ndzi nga mi byela ntiyiso lowu ndzi wu tweke eka Xikwembu! . . . Loko ndzi nga vula leswaku a ndzi [xi] tivi, ndzi ta va muhembi ku fana na n’wina.” (Yohane 8:40, 55) U hi vekele xikombiso hikuva “a nga dyohanga nchumu, a nga vulanga swo kanganyisa van’wana.”—1 Petro 2:21, 22.

Muvumbi wa hina, loyi vito ra yena a nga Yehovha, u venga ku hemba, hi laha Swivuriso 6:16-19 yi swi vekaka ha kona erivaleni loko yi ku: “Ku ni ŝilo ŝa ntlhanu na šiṅwe le’ŝi v̌engiwaka [hi] Yehova, nḍi ri ntlhanu na ŝimbiri la’ma nga manyala e ka yena: I mahlo yo tikukumuša, ni ririmi ra v̌unwa, ni mav̌oko la’ma halataka ngati le’yi nga riki na nanḍu; i mbilu le’yi kanelaka ŝo biha, ni milenge ya maṭambu le’yi ṭuṭumelaka ku biheni. I mboni ya v̌unwa le’yi v̌ulaka mav̌unwa, ni l’a pfušaka timholov̌o e šikari ka v̌amakwav̌o.”

Xikwembu lexi xa ntiyiso xi lava leswaku hi hanya hi mimpimanyeto ya xona leswaku xi ta hi amukela. Rito ra xona leri huhuteriweke ra hi lerisa ri ku: “Mi nga hembelani, leswi mi hluvuleke hanyelo ra n’wina ra khale ni mintirho ya rona.” (Vakolosa 3:9) Vanhu lava alaka ku tshika mukhuva wa ku hemba a va amukeleki eka xona; va nge yi kumi nyiko ya xona ya vutomi. Entiyisweni, Pisalema 5:6 yi vula hi ku kongoma leswaku Xikwembu xi “[ta] herisa la’v̌a v̌ulav̌ulaka hi v̌unwa.” Nhlavutelo 21:8 yi ya emahlweni yi vula leswaku hakelo ya “vahembi hinkwavo” i “rifu ra vumbirhi,” leri ku nga ku heriseriwa makumu. Kutani ku amukela ka hina langutelo ra Xikwembu hi ku hemba swi hi nyika xivangelo lexi tiyeke xo vulavula ntiyiso.

Kambe xana ku fanele ku endliwa yini exiyin’weni lexi ntiyiso wu nga vumbaka xiyimo lexi khomisaka tingana kumbe ntlhaveko lowu nga tsakisiki? Ku hemba a hi ntlhantlho nikatsongo, kambe ku miyela minkarhi yin’wana i ntlhantlho. Ha yini u vulavula mavunwa lama nga ta ku endla leswaku u nga ha tshembiwi, ma endla leswaku u nga amukeleki eka Xikwembu?

Hikwalaho ka ku chava ni ku tsana ka hina, munhu a nga ha ringiwa leswaku a tisirhelela hi vunwa. Rero i goza ro olova swinene ku ri teka kumbe ku tirhisiwa ko biha ka tintswalo. Muapostola Petro u hluriwe hi ndzingo wo tano loko a landzula ka nharhu leswaku a a n’wi tiva Yesu Kreste. Endzhaku u khomiwe hi gome hikwalaho ko hemba. (Luka 22:54-62) Ku hundzuka ka yena ka xiviri swi endle leswaku a rivaleriwa hi Xikwembu, hi laha swi vonakaka ha kona hi leswi endzhakunyana a katekisiweke hi malunghelo yo tala ya ntirho. Ku hundzuka hi xiboho lexi tiyeke xo tshika ku hemba i goza leri endlaka leswaku u rivaleriwa hi Xikwembu eka xiendlo xa leswi xi swi vengaka.

Kambe ematshan’wini yo titoloveta ku hemba ivi u kombela ku rivaleriwa, hlayisa vuxaka lebyinene ni Muvumbi wa wena, kutani u tshama u tshembekile eka van’wana hi ku vulavula ntiyiso. Tsundzuka leswi Pisalema 15:1, 2 yi swi vulaka: “Oho Yehova! ṅeni wa wena o ta v̌a mani e nṭongeni wa wena? O ta v̌a mani l’a nga ta aka e nṭhav̌eni ya wena le’yo kwetsima šana? Hi l’a hanyaka e ku lulameni, a endla le’ŝi lulameke, kutani a v̌ula le’ŝi tiyeke hi laha ŝi nga kona e mbilwini ya yena.”