Xana Vana Va Hlayisekile Eka Mbyana Ya Wena?

HI MUYIMERI WA XALAMUKA! EAFRIKA DZONGA

SYDNEY wa malembe mambirhi hi vukhale a a tlangela ekusuhi swinene ni mbyana yo leva ya muxaka wa Rottweiler leyi a yi bohiwile. Mbyana leyi yi hlasele Sydney, yi n’wi pyemula nhlonge enhlokweni naswona a ku sele katsongo yi susa ndleve yakwe ya le ximatsini. Swi ta lava leswaku a veheriwa tinhlonge to hlayanyana to huma eka munhu un’wana.

Tanihi leswi vanhu vo tala va tirhisaka timbyana leswaku va tisirhelela, swiviko swa ku hlaseriwa ka vana hi timbyana swa andza. Timbyana tin’wana leti dumeke hi ku luma vana i ta muxaka wa Rottweiler, Doberman pinscher, bullmastiff, Alsatia (ti-German shepherd), ni ta muxaka wa bullterrier. Nkambisiso lowu endleriweke eAfrika Dzonga wu kombisa leswaku vana vo tala lava lumiweke va hlaseriwe hi timbyana leti va ti tivaka. Kwalomu ka hafu ya vona va hlaseriwe hi timbyana ta vaakelani naswona kotara va lumiwe hi timbyana ta ka vona. Timbyana timbe ti endle minhlaselo ya khume ra tiphesente ntsena. Hakanyingi muhlaseriwa, kumbexana handle ko swi xiya, u va a tlhontlhe mbyana hi ndlela yo karhi. Kambe, minhlaselo yo tala leyi endliwaka hi timbyana yi nga papalatiwa loko vini va timbyana ni vatswari vo teka magoza yo karhi yo yi sivela.

Letela N’wana

Valeteri vo tala va timbyana va vula leswaku vana lavatsongo a va fanelanga va siyiwa va ri voxe ni timbyana loko munhu lonkulu a nga ri kona. Vana a va swi tivi ku hanyisana ni swifuwo. Va fanele va dyondzisiwa. Xisweswo, vanhu vo tala va tirhisa nawu lowu nge, loko munhu lonkulu a nga ri kona, timbyana a ti tshame ti ri toxe, ti nga tshami ni vana lavatsongo. Muleteri Brian Kilcommons ebukwini yakwe leyi nge Childproofing Your Dog u ri: “Hi ku ya hi marungula lawa hi ma twaka, swiphiqo swo tala swi humelela loko munhu lonkulu a ha langute kun’wana.”

Hakanyingi, swifuwo swi lava nsirhelelo eka vana! Kilcommons u vitaniwile leswaku a ta pfuna loko mbyana ya ndyangu wun’wana yi vukule n’wana. Tatana la karhatekeke u vule leswaku n’wana wakwe wa malembe mambirhi ni hafu hi vukhale u tsutsumele eka mbyana leyi etleleke, kutani a yi raha swinene. Mbyana, hi ku twa ku vava, yi angule hi ku vukula n’wana. Eka mhaka leyi mbyana yi kombise ku tikhoma swinene hi ku ka yi nga n’wi lumi n’wana loyi. Muleteri loyi u tsundzuxe vatswari a ku: “Mi nga pfumeleli n’wana wa n’wina a endla nchumu wo karhi eka mbyana, lowu a mi nga ta pfumela leswaku a wu endla eka n’wana un’wana.”

Dyondzisa n’wana wa wena ndlela yo hanyisana kahle ni swifuwo. N’wi dyondzise leswaku a nga tshuki a karhata mbyana. Vatswari va fanele va xalamukela ku vona xiyimo xihi na xihi lexi nga vaka khombo loko vana va ri swin’we ni timbyana. Loko u vona mbyana yi ringeta ku baleka kumbe ku tumbelela n’wana, byela n’wana leswaku a nga yi landzeleli. Loko n’wana a yi landzelela kutani a yi sivelela, ndlela ya mbyana ya ku tisirhelela i ku vukula, ku bonga kumbe hambi ku ri ku luma. Vatswari va fanele ku hambeta va nyikela ndzayo, leswaku mbyana ni n’wana va ta swi tiva leswaku mutswari a nga vungunyi.

Mi nga khomi mbyana onge a yi rhandziwi. Loko mpatswa lowu tekaneke lowu nga ni mbyana wu kuma n’wana wa wona wo sungula, wu nga ha va ni mbyoyamelo wo honisa mbyana ivi wu yi hlongola leswaku yi ya tshama endzhaku ka yindlu. Hambiloko swi fanela ku teka magoza yo karhi, muleteri Richard Stubbs u ri: “Mbyana a yi fanelanga yi khomiwa onge a yi rhandziwi. Ematshan’weni ya sweswo, khomani mbyana hilaha a mi yi khoma hakona, hi ndlela leyi mi nga ha kotaka ha yona ivi mi tinyika nkarhi wa ku yi khathalela.”

Xiyisisani ndlela leyi n’wana wa n’wina a ti khomaka ha yona timbyana timbe. Loko o vona munhu wumbe a famba ni mbyana exitarateni, xana u ta endlisa ku yini? Xana u ta tsutsuma a ya bambatela mbyana leyi? N’wi dyondziseni leswaku a nga swi endli sweswo. U fanele a rhanga a kombela mpfumelelo eka n’wini wa yona. Kutani, loko n’wini wa yona a pfumela, a nga tshinelela mbyana kahle hi ku nonoka, leswaku a nga yi chavisi. U fanele a titivisa eka yona hi ku yimelanyana ekule kutani a vulavurisa mbyana hi ku rhula. Mbyana leyi nga ni vunghana yi ta ta eka n’wana wa wena. Timbyana leti fambaka exitarateni ti nga ri na munhu, a ti tshineleriwi.—Vona bokisi leri nge “Ku Vulavula Ka Miri Wa Mbyana,” tluka 14.

Letela Mbyana

Minkarhi hinkwayo ndhundhuzela mbyana ya wena naswona u va ni langutelo lerinene. Nxupulo ni ku holova a swi endli leswaku yi hatla yi dyondza kambe swi endla leswaku yi nonoka. I swinene leswaku mbyana yi dyondza ku ta loko yi vitaniwa ni ku yingisa swileriso swa nkoka swo tanihi lexi nge “tshama ehansi!” Hi ndlela yoleyo mbyana yi dyondza ku titsongahata eka n’wini wa yona, naswona leswi swi endla n’wini wa yona a kota ku yi lawula loko swiyimo swi tika. Marito ni swiga swo olova swa tirha hi ndlela leyi humelelaka. Tirhisa muxaka wun’we wa marito minkarhi hinkwayo. Loko mbyana ya wena yi endla leswi u yi byelaka swona, yi hakele hi nkarhi wolowo hi ku yi ndhundhuzela, ku yi bambatela kumbe ku yi nyika swakudya leswi yi swi rhandzaka. Leswaku u kuma vuyelo lebyinene, yi nyiki hakelo ya yona hi nkarhi wolowo endzhaku ka loko yi endle nchumu wa kona. Mhaka yin’wana ya nkoka i ku phindha-phindha nchumu lowu ku kondza wu nghena swinene eka yona.

Loko u kuma mbyana, leyitsongo kumbe leyi kuleke, yi nga ha lava ku pfuniwa leswaku yi tolovela vana. Vana va angula hi tindlela leti hambaneke ni ta vanhu lavakulu. Va ni pongo naswona va nyanyuka swinene, hakanyingi va tala ku tsutsumela eka mbyana, leswi swi nga ha yi chuhisaka. I swinene ku endla mbyana ya wena yi tolovela hanyelo ro tano leri nga tolovelekangiki. Loko vana va nga ri kona, endla mbyana yi tolovela pongo ra xitshuketa. Endla vuleteri lebyi hi xivumbeko xa ntlango. Lerisa mbyana hi ku huwelela kutani u tsutsumela eka yona. Kutani nyika mbyana ya wena hakelo ya yona hi ku hatlisa. Endla leswaku pongo ra wena ri ya ri va lerikulu. Minkarhi hinkwayo hetelela hi ku yi ndhundhuzela ni ku yi bambatela kahle. Hi ku hatlisa yi ta wu tsakela ntlango lowu.

Vana lavatsongo va swi rhandza ku angarha timbyana, kambe va fanele va byeriwa leswaku va nga swi endli sweswo, tanihi leswi timbyana tin’wana ti titwaka ti xungetiwa loko ti tshineleriwa. Swi nga ha endleka leswaku vana va wena va vukarha mbyana, hikwalaho u nga ha yi letela leswaku yi swi amukela. Angarha mbyana ya wena swa xinkarhana, kutani u yi nyika swakudya swo karhi leswi yi swi rhandzaka ni ku yi ndhundhuzela. Hi ku famba ka nkarhi yi angarhe nkarhinyana wo leha. Loko mbyana ya wena yi bonga kombela mpfuno eka muleteri la swi thwaseleke.

Mbyana Yo Leva

Timbyana tin’wana ta leva hi ntumbuluko naswona ti nga ha va ni khombo eka swirho swa ndyangu. Timbyana ta xinuna ti tala ku leva.

Mbyana yo leva a yi swi lavi ku khomiwa, ngopfu-ngopfu etindhawini to fana ni xikandza ni nhamu. Kambe, hi minkarhi yin’wana, mbyana yi nga ha ta eka wena, yi ku khumba kumbe yi veka milenge ya yona emindzhumbyini ya wena, “yi kombela” leswaku u tlanga na yona. Yi nga ha rindza tindhawu to karhi emutini, yi nga pfumeleli hambi ku ri swirho swa ndyangu leswaku swi ya eka tona. Hakanyingi yi tala ku ala ni swilo swo tanihi switlangisi naswona yi nga ha bonga kumbe yi tshika ku dya xitlangisi lexi loko yo tshineleriwa ya ha ri eku tlangeni hi swona.

Leswaku ti kombisa vurhenha bya tona, timbyana to tano ti nga ha honisa swileriso swo karhi leswi ti swi tivaka, hi vomu. Ti nga ha dlidlimbeta vana kumbe ti lava ku nghena enyangweni ku sungula. Naswona ti nga ha va ti tolovele ku khandziya vanhu. Brian Kilcommons u vula leswaku lexi i “xiendlo xo kombisa vurhenha” naswona “a hi xa ku lava rimbewu.” U tsundzuxa leswaku leyi “minkarhi hinkwayo i ndlela yo kombisa leswaku mbyana leyi yi anakanya leswaku hi yona yi lawulaka. Leswi handle ko kanakana swi vula khombo.” Mbyana nakambe yi nga ha sungula mukhuva wo teka voko ra n’wini wa yona yi ri nghenisa enon’wini wa yona leswaku yi koka nyingiso wakwe.

Swikombiso leswi swa ku leva a swi fanelanga swi honisiwa. Ku leva loku a ku nge tinyamalaleli; swi nga ha endleka ku engeteleka, naswona vana ekaya va nga ha va ekhombyeni. Valeteri vo tala va ringanyeta leswaku mbyana yo tano yi fanele yi tsheniwa, ku nga khathariseki leswaku i ya xinuna kumbe i ya xisati, tanihi leswi leswi swi pfunaka leswaku yi hunguta ku leva ka yona.

A swi fanelanga ku lwa ni mbyana yo leva hi ku ringeta ku yi komba leswaku i mani la lawulaka mani. Ku yi karihela ni ku yi ba, kahle-kahle swi nga ha va ni khombo. Mbyana yi nga ha kombisiwa hi tindlela to tala ta vutlharhi leswaku i mani la lawulaka.

Nkarhi wun’wana ni wun’wana loko mbyana yo leva yi ta eka wena yi lava nyingiso wa wena kutani u yi nyika, u yi endla yi swi vona hakunene leswaku ku lawula yona. Kutani ke, loko mbyana yo tano yi lava nyingiso, endla onge a wu yi voni. Ndyangu hinkwawo wu fanele wu khomisana emhakeni leyi. Mbyana yi nga ha hlamala eku sunguleni naswona yi nga ha vukula ni ku ku honolela mahlo, kambe u nga tshuki u yi nyika nyingiso. Loko se yi sukile naswona kumbexana se yi ye yi ya etlela endhawini ya yona, kutani hi wona nkarhi wa ku yi nyikanyana nyingiso. Hi ndlela leyi mbyana ya wena yi ta dyondza leswaku hi wena u lawulaka naswona hi wena u tivaka nkarhi lowu yi faneleke yi nyikiwa nyingiso ha wona.

Mintlango yo kokelana ntambu ni ku susumetana yi nga ha endla mbyana yi va ni mboyamelo wa ku lawula naswona mintlango leyi yi fanele yi papalatiwa. Ematshan’weni ya sweswo, tlangani mintlango leyi nga katsiki ku lwa.

I swinene leswaku mbyana yi nga etleli ekamareni leri mi etlelaka eka rona. Kamara ra ku etlela ka rona i ndhawu leyi xiximekaka, naswona loko mbyana yo etlela kona swi nga ha endla yi tivona yi tlakukile eka vana va laha kaya. Ematshan’weni ya sweswo, vekani mubedo wa mbyana ekhixini kumbe ehandle exiyindlwanini xa yona. Hakanyingi vini va mbyana yo leva va lumiwa ro sungula hi yona, emakamareni ya vona ya ku etlela eka wona.

Loko mbyana ya ka n’wina yi nga pfuniwi hi matshalatshala ya n’wina, kumbe loko mi titwa mi xungetiwa loko ma ha yi letela, kumbe hi nkarhi wihi na wihi wun’wana, kumani mpfuno eka valeteri va timbyana lava nga ni ntokoto. Dokodela wa swifuwo endhawini ya ka n’wina a nga swi kota ku mi kumela yena. Rhangani mi vulavula na yena malunghana ni ndlela leyi a letelaka ha yona, mi tiyiseka leswaku ma byi tsakela vuswikoti byakwe mi nga si n’wi thola. Richard Stubbs la nga muleteri u ri: “Hambiloko mbyana yo leva yo n’wi yingisa muleteri la thwaseke, sweswo a swi vuli swona leswaku yi ta n’wi yingisa n’wini wa yona.” N’wini wa mbyana u fanele a tiyiseka leswaku a nga yi lawula mbyana yakwe eka swiyimo swo tika.

Timbyana tin’wana ti nga tama ti leva hambiloko se ti kume ndzetelo lowunene, naswona ku ti hlayisa swi nga veka ndyangu ekhombyeni. Loko se u ringete hinkwaswo, u nga ha vona swi antswa ku fambisa mbyana leyi ematshan’weni ya ku tiveka ekhombyeni. I swinene ku vonana ni dokodela wa swifuwo kumbe muleteri wa swifuwo leswaku a ku nyika nkongomiso. U nga swi kota ku kumela mbyana ya wena kaya rin’wana, kambe u ni mfanelo yo byela n’wini wa mbyana lontshwa hi ta swiphiqo leswi u veke na swona ha yona.

Muleteri Peter Neville u ri: “Timbyana to leva ti fanele ti khomiwa hi ku landza minkongomiso ya kona naswona hi ku xiyisisa leswaku i mani a nga ta tama a va ekhombyeni, ni mpimo wa khombo ra kona. Loko munhu loyi a nga ekhombyeni swinene endyangwini swi nga ta koteka leswaku a hlayiseka, swa antswa mbyana yi kumeriwa kaya lerintshwa leri nga ni n’wini lontshwa la hlawuriweke hi vukheta, kumbe yi dlayiwa.”

Vana va nga dyondza ni ku vuyeriwa emintlhavekweni hi ku va ni timbyana ekaya. Hi ku langutela swilo kahle, vatswari va nga ha pfuna hi ku tiyiseka leswaku minkhumbulo ya vana va vona eka swifuwo swa vona yi va leyi tsakisaka.

[Box on page 22]

Ku Vulavula Ka Miri Wa Mbyana

Mikhuva ya mbyana yo kariha yi paluxa maendlelo lama nga kombisiki xinghana. Hi ku dyondzisa n’wana wa wena ku xiya mavulavulelo lawa ya mbyana, u nga n’wi pfuna leswaku a papalata swiyimo leswi nga ni khombo.

● Mbyana yo kariha yi ringeta ku tikurisa. Yi nga ha pfuxa ntshiva lowu nga enhlaneni wa yona. Mbyana leyi yi nga ha bonga kumbe yi vukula yi ri karhi yi yimisela ncila wa yona ehenhla. Loko yi puluta ncila hi matimba, yi wu yisa hala ni hala hi matimba swinene, a yi kombisi xinghana. Mbyana yo tano a yi lavi ku tshineleriwa.

● Mbyana ya toya yi nga ha korhamisa nhloko ni tindleve ta yona yi ti langutisisa ehansi ni ku yisa ncila wa yona ehansi kumbe yi wu khondla hi ku wu nghenisa exikarhi ka milenge. Loko mbyana leyi yo tshineleriwa, yi nga ha kariha hikwalaho ko chava. U nga tshineli eka yona.

● Nhloko ya mbyana yo rhula a yi tshami yi tlakukele ehenhla ngopfu kumbe ehansi, nomu wu va wu pfulekile, naswona ncila wa yona wu va wu ri ehansinyana ka xisuti, kambe wu va wu nga langutanga ehansi. Ku puluta ka yona ncila i xikombiso xa vunghana. Hi ntolovelo a swi na khombo ku endla xinghana ni mbyana leyi.

(Ri huma eka buku leyi nge Childproofing Your Dog, ya Brian Kilcommons na Sarah Wilson.)

[Box/Pictures on page 15]

Vuhlayiseki Bya Mbyana

1. Langutela vana va wena swin’we ni timbyana ta wena.

2. Dyondzisa n’wana wa wena leswaku a nga tshuki a tlanga hi mbyana.

3. Kombela mpfumelelo wa n’wini wa mbyana yimbe u nga si yi bambatela.

4. Letela mbyana ya wena leswaku yi yingisa swileriso swa nkoka.

5. Toloveta mbyana ya wena ku angarhiwa.

6. Papalata ku tlanga hi ku lwa.