Swiharhi—I Nyiko Leyi Humaka Eka Xikwembu

XANA u tshame u endzela entangeni wa swiharhi kumbe esorokisini? Xana u swi naverile ku khoma kumbe ku khumba xin’wana xa swiharhi swo saseka—kumbexana dyinghala kumbe dyiyingwe dya le Siberia? Swi nga ha endleka swi ku tsakisile ku vona muleteri wa swiharhi kumbe loyi a swi khathalelaka a swi khoma kumbe ku swi khumba. Mutsari wa Bibele eka malembe ya kwalomu ka 2 000 lama hundzeke u tshame a ku: “Rixaka rin’wana ni rin’wana ra xivandzana swin’we ni ra xinyenyana ni ra xilo lexi kokovaka ni ra xivumbiwa xa le lwandle ra lerhisiwa naswona ri thambhisiwile hi vanhu.”—Yakobo 3:7.

Swiharhi swa mixaka hinkwayo swi tsakela nkhathalelo wa rirhandzu ni ku khathaleriwa ka swilaveko swa swona. Swa tsakisa swinene ku swi vona swi tlanga ni vanhu lava swi khathalelaka lava va swi lerhiseke. Pliny, mutsari wa Murhoma, loyi a tsaleke hi nkarhi lowu lavaka ku fana ni lowu mutsari wa Bibele Yakobo a tsaleke ha wona, u vulavule hi ku lerhisa tindlopfu, tinghala, tiyingwe, magama, tingwenya, tinyoka hambi ku ri tinhlampfi.

Entiyisweni, ku lerhisa swiharhi leswaku swi va swifuwo swa le ndlwini swi sungule khale swinene. Enkarhini wo leha Yakobo na Pliny va nga si tsala, Vaegipta a va lerhisa swiharhi swa nhova kutani va swi hlayisa tanihi swifuwo swa le ndlwini. Namuntlha swiharhi swo tala leswi hlayisiwaka entangeni wa swiharhi swi nga ha tlhela swi kumeka emakaya ya vanhu tanihi swifuwo swa le ndlwini ematikweni man’wana.

Vuxaka Byo Sungula Ni Vanhu

Bibele, ku nga rhekhodo yo sungula ya matimu ya vanhu, yi vika leswaku munhu wo sungula ku nga Adamu, u thye swiharhi mavito. Bibele yi ri: “Vito leri a a ta ri thya moya-xiviri wun’wana ni wun’wana, a ri ta va vito ra wona. Hikokwalaho munhu a thya mavito hinkwawo ya swifuwo ni ya swivumbiwa leswi hahaka swa matilo ni ya xivandzana xin’wana ni xin’wana xa nhova.” (Genesa 2:19, 20) Swi vonaka onge Adamu u sungule hi ku swi tiva kahle swiharhi leswaku a ta kota ku swi thya mavito lama faneleke. Kambe a a nga lavi ku sirheleriwa—hambi ku ri eka leswo leva. A swi hanyisana na yena hi ku rhula, mawaku ndlela leyi a tiphineke ha yona hi ku va a ri munghana wa swona!

Xikwembu xi nyike Adamu ni nsati wakwe Evha vutihlamuleri byo khathalela swiharhi. Hi ku ya hi xikongomelo xa Xikwembu lexi vuriweke eBibeleni, vanhu a va fanele va “[fuma] tinhlampfi ta lwandle ni swivumbiwa leswi hahaka swa matilo ni swifuwo ni misava hinkwayo ni xiharhi xin’wana ni xin’wana lexi famba-fambaka ehenhla ka misava.”—Genesa 1:26.

Vuxaka Lebyikulu Lebyi Nga Heriki

Loko vanhu va fuma swiharhi hi ndlela leyi faneleke, vuyelo bya kona byi nga ha va lebyi tsakisaka swinene. Xiharhi lexi rhandzekaka xi nga ha langutiwa tanihi munghana wa nkoka, tanihi xirho xa ndyangu. Leswaku leswi a swi ri tano eka malembe ya magidi lama hundzeke swi vonaka eka mhaka ya Bibele leyi vulavulaka hi “xinyimpfana xin’we xa ntswele lexitsongo” xa wanuna la pfumalaka. Muprofeta Natani u byele Hosi Davhida hi xinyimpfana lexi, a vula leswi malunghana ni wanuna la pfumalaka: “[Xinyimpfana] a xi dya eka xiphemunyana xakwe, xi nwa eka xinwelo xakwe, a xi etlela exifuveni xakwe, a xi fana ni n’wana wa nhwanyana eka yena.”—2 Samuwele 12:1-3.

Vo tala namuntlha va swi twisisa leswaku xiharhi xi nga ha va munghana la rhandzekaka swinene, ku fana ni xirho xa ndyangu. Ehleketa hi ndyangu lowu tshamaka ekusuhi ni le Harare, ntsindza wa doroba ra Zimbabwe. Vatswari va xavele n’wana wa vona ha un’we mbyana leswaku yi ta va munghana wa yena. Loko un’wana wa swifanyetana leswi, loyi a a ri ni malembe ya nhungu hi nkarhi wolowo, a ri karhi a famba ni mbyana yakwe, nyoka leyikulu leyi nga ni vuxungu leyi vuriwaka mamba yi chike emurhini emahlweni kakwe. Mamba yi sungule ku hlasela, kambe hi ku hatlisa mbyana yi nghenelerile yi ponisa vutomi bya xifanyetana lexi. Mawaku ndlela leyi mbyana leyi a yi ri ya nkoka ha yona endyangwini wolowo!

Nchumu wun’wana lowu rhandziwaka ngopfu hi vanhu lava feke tindleve i timbyana leti ti leteriweke ku va pfuna. Wansati un’wana u ri: “Twinkie, loko a twa bele yi rila, wa ta a ta ndzi khwenuta enengeni kutani a rhanga ndlela a ya enyangweni. Hilaha ku fanaka, loko Twinkie a twa bele ya ovheni yi rila, u tsutsumela eka mina, kutani ndzi n’wi landzela. Loko ku tshuka ku va ni musi kumbe alamu ya ndzilo, Twinkie u leteriwele ku ndzi lemukisa hi ku etlela ehansi ku kombisa leswaku ku nga ha va ni khombo.”

Lexi xiyekaka swinene i vuxaka bya nkoka lebyi nga kona exikarhi ka vanhu lava nga voniki ni timbyana ta vona leti va kongomisaka. Michael Tucker, muleteri wa timbyana to kongomisa, la tsaleke buku leyi nge, The Eyes That Lead, u tshemba leswaku mbyana yo kongomisa yi nga cinca vutomi bya munhu la feke matihlo, yi endla leswaku a va ni “ntshunxeko, vutilawuri, a kota ku famba ni ku endzela vanghana.” Kunene, a hi ku tsakisa ka swona ku vona vuxaka byo tano exikarhi ka timbyana ni vini va tona!

Swi tano ni hi lava lamaleke hi tindlela tin’wana lava pfuniwaka hi timbyana. Mbyana ya wansati un’wana la tirhisaka xitulu xa lava lamaleke a yi dyondzisiwe ku n’wi tlakulela riqingho ni ku nantswela switempe swa mapapila! Mbyana yin’wana yi kota ku endla swilo leswi yi byeriwaka swona swa 120, swi katsa ni ku teka swikotela ni swilo swin’wana evuhirhini bya le switolo. N’wini wa yona u tirhisa rivoni leritsongo ku voninga nchumu lowu a wu hlawuleke, kutani mbyana yakwe yi n’wi tekela wona.

Swifuwo swa le ndlwini swi pfuna ni vanhu lava kuleke. Dokodela la nga ni vutivi hi mirhi ya swifuwo u vule leswaku swifuwo swa le ndlwini ku katsa ni timbyana “swi endla leswaku mudyuhari a hanya vutomi lebyi fuweke hi nkarhi lowu a tikumaka a ri swakwe.” The Toronto Star yi vikile: “Ku vuriwa leswaku swifuwo leswi vaka vanghana va vanhu swi endla leswaku va nga vi na ntshikilelo lowukulu, va nga tali ku ya eka dokodela naswona va pona endzhaku ka ku hlaseriwa hi vuvabyi bya mbilu.”

The New Encyclopædia Britannica yi boxa mhaka leyi yo tsakisa: “Ku va ni swifuwo swa le kaya swa pfuna eku dyondziseni ka vana leswaku munhu u kuma ntshunxeko hi ku ya hi vutihlamuleri byakwe swin’we ni ku va dyondzisa swo karhi hi rimbewu. Ku nga ri kungani swi ta va swi hlangana hi tlhelo ra rimbewu, ivi ku landzela nkarhi wa ku tika khwiri ni swiphiqo leswi fambisanaka ni ku veleka swin’we ni ku khathalela vana.”

Ku Rhandza Swifuwo

Entiyisweni, ku tshembeka lokukulu ka swifuwo ku endla leswaku vanhu van’wana va swi rhandza ku tlula ni swirho swa ndyangu. Minkarhi yin’wana loko ku tengiwa timhaka ta ku dlayiwa ka vukati, mhaka ya leswaku xifuwo xa le ndlwini xi ya tshama na mani ya nghenisiwa eku aviweni ka nhundzu. Naswona vanhu va tsale leswaku swifuwo swa vona swa le ndlwini hi swona swi nga ta dya rifuwo ra vona loko va file.

A swi hlamarisi leswi swifuwo swa le ndlwini swi nga bindzu lerikulu namuntlha! Ku ni tibuku ni timagazini leti nyikelaka switsundzuxo emhakeni yin’wana ni yin’wana leyi khumbaka swifuwo swa le ndlwini. Van’wamabindzu va xavisa nchumu wun’wana ni wun’wana lowu vini van’wana va swifuwo swa le ndlwini va wu lavaka, hikuva va swi xiyile leswaku vini va swona va swi tetemisa swinene.

Hi xikombiso, un’wana a nga ha yisa xifuwo xakwe xa le ndlwini eka dokodela la nga ni vutshila ngopfu la tshungulaka mavabyi hinkwawo ya swona. Ku ni vativi va swa miehleketo ya swifuwo lava va nyikaka swifuwo leswi mirhi yo lwisana ni ntshikilelo. Tlhandlakambirhi, ku ni magqweta ya swifuwo swa le ndlwini ni lava xavisaka mindzindza-khombo ya swona ni tindhawu ta ku swi hlambisa ni ku swi ambarisa ni swikolo swo swi letela eka swona. Ku va ni minkosi yo lahla swifuwo. Naswona ku karhi ku endliwa matshalatshala ya ku tirhisa fambiselo ra xitekela ra xifuwo xin’wana ku endla xin’wana lexi fanaka na xona—kambe swi koxa mali yo tala ngopfu!

Swi le rivaleni leswaku swifuwo swa rhandziwa emisaveni hinkwayo. Ebukwini yakwe leyi nge The Animal Attraction, Dok. Jonica Newby u gimetisa xileswi: “Loko mbyana yi ta eka hina yi tsutsuma, yi ri karhi yi pulutela ncila naswona yi hi nantswetela onge ku vuya ka hina ekaya i nchumu lowukulu ku tlula hinkwaswo leswi humeleleke siku hinkwaro, swi vonaka swi fanerile ku yi vula ‘murhandziwa.’ ” Kunene swa twisiseka leswi vanhu vo tala lava nga ni swifuwo swa le kaya va lavaka ku swi kombisa “rirhandzu” ro tano.

Kambe, matshalatshala ya ku khoma xifuwo onge hiloko xi ri munhu ma nga ha va ni khombo. Phela, xifuwo a xi nge swi enerisi swilaveko swa hina hilaha vanhu va nga swi enerisaka hakona. Tlhandlakambirhi, ku yisa swifuwo leswi emadorobeni—swi vanga swiphiqo eka swona ni le ka vini va swona. Hi ta bula hi swiphiqo swa kona exihlokweni lexi landzelaka.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 11]

Ku lerhisiwa ka swiharhi ku sungule khale swinene

[Xihlovo Xa Kona]

A detail from The Great King of the Parthians Hunts With His Tame Panthers by Giovanni Stradanno: © Stapleton Collection/CORBIS

[Xifaniso lexi nga eka tluka 12]

Varisi va le Israyele a va khoma swinyimpfana hi nsovo

[Swifaniso leswi nga eka tluka 13]

Swifuwo swi nga ha pfuna lava lamaleke ni vadyuhari