Xana Mindzhumba Ya Vantima Ya Vulavula Hakunene?

Hi muyimeri wa Xalamuka! eNigeria

ERIENDZWENI ra yena loko a ri karhi a rhelela hi Nambu wa Congo hi 1876-77, muvalangi Henry Stanley a nga vanga na wona nkarhi wo anakanyisisa hi leswi mindzhumba leyi a yi chayiwa eka ndhawu leyi a yi vula swona. Eka yena ni lava a a famba na vona, rungula ra mindzhumba leyi hi ntolovelo a ri katsakanyiwa hi rito rin’we: nyimpi. Mpfumawulo lowu wa le hansi eka wona a wu vula leswaku va le kusuhi ni ku hlaseriwa hi tinhenha ta tihanyi leti hlomeke hi mafumu.

Stanley u swi tive endzhakunyana eminkarhini leyi se a ku ri ni ku rhula leswaku mindzhumba yi nga ha vula swin’wana handle ka ku ba hungwe yo ya enyimpini. Loko a vulavula hi rixaka rin’wana ra vanhu leri a ri tshama etlhelo ka nambu wa Congo, Stanley u tsarile a ku: “[A va] si va na yona ndlela leyi hluvukeke yo vulavurisana, kambe, va ni ndlela yo vulavurisana leyi humelelaka swinene. Mindzhumba ya vona leyikulu leyi chayiwaka etindhawini to hambana-hambana yi vulavula ririmi leri twisisekaka ku fana ni marito ya mbulavulo eka lava nga ni vutshila bya mindzhumba.” Stanley u swi xiyile leswaku vachayi va mindzhumba a va nga chayi mpfumawulo lowu rhambaka mavuthu ya nyimpi kumbe wa nyandayeye ntsena; mindzhumba yi nga ha rhumela marungula yo karhi.

Marungula yo tano ma nga suka eka ximutana xin’wana ma ya eka xin’wana. Mindzhumba yin’wana a yi twiwa endhawini leyi nga empfhukeni wa tikhilomitara ta 8 ku ya eka 11 hi vukule, ngopfu-ngopfu loko yi chayiwa nivusiku yi ri eka xikwekwetsu lexi nga ematini kumbe enhlohlorhini ya xitsunga. Vachayi va mindzhumba lava nga endhawini ya le kule a va yingisela marungula ya kona, ivi va ma hundzisela eka van’wana loko va ma twisisile. A. B. Lloyd, muvalangi wa Munghezi, hi 1899 u tsarile a ku: “Ndzi byeriwe leswaku ku suka eka ximutana xin’wana ku ya eka xin’wana lexi nga empfhukeni lowu tlulaka 100 wa timayele [160 km], rungula ri nga rhumeriwa hi nkarhi lowu nga ehansi ka tiawara timbirhi, naswona ndza pfumela hakunene leswaku swa koteka ku ri rhumela hi nkarhi lowu nga wutsongo swinene.”

Ni le ka lembe-xidzana leri ra vu-20, mindzhumba yi ye emahlweni yi va ni xiphemu xa nkoka eku rhumeleni ka rungula. Buku leyi nge Musical Instruments of Africa, leyi kandziyisiweke hi 1965, yi vule leswi: “Mindzhumba leyi vulavulaka yi tirhisiwa tanihi tiqingho ni tithelegrafu. Tinxaka hinkwato ta marungula ta rhumeriwa—leswaku ku tivisiwa ku velekiwa ka vana, mafu ni minkhuvo ya vukati; mintlango, mincino, minkhuvo yo tlangela ngoma; marungula ya hulumendhe ni nyimpi. Minkarhi yin’wana mindzhumba yi hundzisa rihlevo kumbe mafenya.”

Kambe, xana mindzhumba leyi a yi vulavurisa ku yini? Le Yuropa ni le tindhawini tin’wana, marungula a ma rhumeriwa hi matimba ya gezi lama fambisiwaka hi ku tirhisa tithelegrafu. Letere rin’wana ni rin’wana a ri ri ni mfungho wa rona leswaku ku tsariwa marito ni swivulwa hi maletere lawa a ma huma ha rin’we-rin’we. Hambiswiritano, ririmi ra vanhu va le Afrika Xikarhi a ri nga tsariwi, xisweswo mindzhumba leyi a yi nga peleti marito. Vachayi va mindzhumba eAfrika a va tirhisa fambiselo leri hambaneke.

Ririmi Ra Ndzhumba

Xilotlelo xo twisisa mavulavulelo ya ndzhumba xi titshege hi ku tiva tindzimi ta Vantima. Vunyingi bya tindzimi ta le Afrika Xikarhi ni ta le Afrika Vupela-dyambu, hakanyingi ti na mimpfumawulo ya marito leyi yelanaka—peletwana rin’wana ni rin’wana ra rito rin’wana ni rin’wana leri vuriwaka ri ni mpfumawulo wun’we kumbe yimbirhi leyi fanaka, wa le ehenhla kumbe wa le hansi. Ku cinca ka mpfumawulo ku cinca ni rito. Hi xikombiso, xiya rito leri nge lisaka, leri humaka eka ririmi ra Xikele ra le Zaire. Loko mapeletwana lamanharhu hinkwawo ma vuriwa hi mpfumawulo wa le hansi, rito leri ri vula “ndzhope kumbe nhlangasi”; loko ri vuriwa hi mpfumawulo wa le hansi-hansi-henhla ri vula “xitshembiso”; mpfumawulo wa rona wa le hansi-henhla-henhla wu vula “chefu.”

Mindzhumba leyitsongo ya Vantima leyi tirhisiwaka ku rhumela marungula na yona yi ni mimpfumawulo yimbirhi, wa le henhla ni wa le hansi. Hilaha ku fanaka, loko mindzhumba leyi vambiweke dzovo ehenhla yi rhumela rungula, yi tirhisiwa yi ri yimbirhi, ndzhumba lowun’wana wu ri ni mpfumawulo wa le henhla lowun’wana wu ri ni mpfumawulo wa le hansi. Xisweswo, muchayi wa ndzhumba la nga ni vutshila u chaya hi ku encenyeta ntila wa mpfumawulo wa marito ya ririmi leri vulavuriwaka. Buku leyi nge Talking Drums of Africa yi ri: “Nchumu lowu wu vuriwaka ririmi ra ndzhumba, kahle-kahle wu fana ni ririmi leri vulavuriwaka hi rixaka ro karhi ra vanhu.”

Kavula, ririmi leri nga ni mimpfumawulo leyi yelanaka hi ntolovelo ri ni marito yo tala lama nga ni mimpfumawulo ni mapeletwana lama fanaka. Hi xikombiso, eka ririmi ra Xikele, maviti ya kwalomu ka 130 ma ni ntila wa mpfumawulo (henhla-henhla) lowu fanaka ni riviti sango (tatana). Ku tlula 200 wa wona ma ni ntila (hansi-henhla) lowu fanaka ni wa riviti nyango (manana). Leswaku va nga vangi ku pfilunganyeka, vachayi va mindzhumba va nyika mongo wa marito yo tano, va ma katsakanya hi xivulwa xo koma lexi tiviwaka swinene lexi nga ni mpfumawulo lowu hambanisiweke kahle leswaku va pfuna muyingiseri a kota ku twisisa leswi vuriwaka.

Ku Vulavula Hi Mindzhumba Leyitsongo

Muxaka wun’wana wa ndzhumba lowu vulavulaka i ndzhumba lowutsongo lowu endliweke hi ntsandza. (Vona xifaniso eka tluka 25.) Mindzhumba yo tanihi lowu yi endliwa hi ku kovotla ntsandza wa murhi. A ku na dzovo eka tlhelo lerin’wana ra ndzhumba. Hambileswi ndzhumba lowu nga laha xifanisweni wu nga ni timbhovo timbirhi, yo tala yi ni wun’we lowo leha. Ku ba tlhelo rin’we ra ndzhumba lowutsongo ku humesa mpfumawulo wa le henhla; ku ba tlhelo lerin’wana ku humesa mpfumawulo wa le hansi. Mindzhumba leyi leyitsongo hi ntolovelo yi lehe kwalomu ka mitara yin’we, hambileswi yin’wana yi komeke ku fika eka hafu ya mitara kumbe yi leheke ku fika eka timitara timbirhi. Vuanamo bya wona byi nga sungula eka 20 wa tisentimitara ku ya kwalomu ka mitara yin’we.

Mindzhumba leyitsongo a yi nga tirhiseriwi ku rhumela rungula ku suka eka ximutana xin’wana ku ya eka xin’wana ntsena. Francis Bebey, mutsari wa tibuku wa le Cameroon, u hlamusele ntirho wa mindzhumba leyi eka mimphikizano ya ku lwa. Loko mintlawa yimbirhi leyi lwaka yi lunghekele ku hlangana entsendzeleni wa ximutana, tinghwazi a ti chachula hi ku landza mpfumawulo wa mindzhumba leyitsongo loko hi nkarhi lowu fanaka yi ri karhi yi yimbelela swidzuniso. Ndzhumba lowu nga eka tlhelo lerin’wana wu nga ha vula leswi: “Nghwazi, xana u tshama u hlangana ni loyi a nga ta lwa na wena? I mani la nga lwaka na wena, hi byeli leswaku i mani? Vambuyangwana lava . . . va anakanya leswaku va nga ku hlula hi ku tirhisa [mbuyangwana] loyi va n’wi vitanaka nghwazi . . . , kambe ku hava ni un’we la nga ta ku hlula.” Swiyimbeleri swa govela lerin’wana a swi wu twisisa ndzhukano lowu lowu rhumeriwaka hi vutshila ivi swi chaya ndzhumba swi rhumela nhlamulo hi xihatla hi ku tirhisa xivuriso: “Nkawunyana leyi . . . nkawunyana leyi . . . yi lava ku khandziya murhi kambe un’wana ni un’wana wa swi vona leswaku yi ta wa. Kambe nkawunyana leyi yi ni nkani, a yi nge wi emurhini, yi ta khandziya kukondza yi fika emaninginingini, nkawunyana leyi.” Mindzhumba leyi a yi hambeta yi nyanyula vanhu kukondza nyimpi yi hela.

Mindzhumba Leyi Vulavulaka Ku Antswa Ku Tlula Hinkwayo

Mindzhumba ya moya yi ni leswi engetelekeke. Ndzhumba lowu u wu vonaka exifanisweni lexi nga exineneni wu vuriwa dundun; i ndzhumba wo vulavula lowu dumeke wa vanhu va le Yoruba, lowu humaka le Nigeria. Leswi wu nga ni xivumbeko lexi fanaka ni xa nghilazi yo pima nkarhi, ndzhumba lowu wu ni xifunengeto hala ni hala lexi endliweke hi dzovo ro lala leri tlhuvutsiweke ra mbuti. Swifunengeto leswi swi hlanganisiwa hi ku tirhisa tinghole ta swikhumba. Loko tinghole leti ti kokiwa, swifunengeto leswi swa vambeka lerova swi ta humesa nxaxamelo wa tinoto ta nhungu kumbe ku tlula. Hi ku tirhisa tinhonga leti vatliweke to chaya mindzhumba ni ku cinca ka mpfumawulo ni machayelo ya kona, muchayi wa ndzhumba la nga ni vutshila u kota ku encenyeta ku tlakuka ni ku ya ehansi ka rito ra munhu. Xisweswo vachayi va mindzhumba va nga ha dya “mabulo” ni vachayi van’wana va mindzhumba lava swi kotaka ku twisisa ni ku chaya ririmi ra ndzhumba.

Hi May 1976, vuswikoti lebyi hlamarisaka bya vachayi va mindzhumba byo vulavula hi ku tirhisa mindzhumba byi kombisiwe hi swiyimbeleri swa le hubyeni ya hosi ya Yoruba. Van’wana lava a va ri exikarhi ka ntshungu hi ku tirhandzela va nyike muchayi wa mindzhumba la nga ni vutshila nxaxamelo wa swiletelo hi ku hlevetela kunene, kutani yena a hundzisela swileriso leswi eka xiyimbeleri lexin’wana lexi a xi ri ekule ni le hubyeni hi ku chaya ndzhumba. Loko xi angula swiletelo leswi hundzisiweke hi ku chaya ndzhumba, xiyimbeleri xi suke endhawini yin’wana xi ya eka yin’wana naswona xi endle nchumu wun’wana ni wun’wana lowu xi komberiweke ku wu endla.

A swi olovi ku dyondza ku rhumela rungula hi ku chaya ndzhumba. Mutsari I. Laoye, u te: “Ku chaya mindzhumba hi Xiyoruba i vutshila byo rharhangana lebyi nga oloviki naswona byi lavaka malembe yo tala ku byi dyondza. Muchayi wa mindzhumba a nga languteriwi ku va ni vutshila lebyikulu bya mintirho ya mavoko ni machayelo lama fambelanaka ntsena, kambe ni ku va ni minkhumbulo leyinene ya switlhokovetselo ni ku tiva matimu ya doroba leri a chayaka a ri eka rona.”

Eka malembe-xikhume ya sweswinyana mindzhumba ya Vantima a ya ha vulavuli ngopfu hilaha a yi endla hakona khale, hambileswi ya ha tirhisiwaka swinene eka vuyimbeleri. Buku leyi nge Musical Instruments of Africa yi ri: “Ku dyondza ku rhumela marungula hi mindzhumba swa tika swinene; hikwalaho, vutshila lebyi byi nyamalala hi xihatla eAfrika.” Robert Nicholls, mutshila wa vuhaxi bya mahungu u ya emahlweni a ku: “Mindzhumba leyikulu ya minkarhi ya khale, leyi mimpfumawulo ya yona a yi famba timayele to tala naswona xikongomelo-nkulu xa yona a ku ri ku hundzisa marungula, yi langutane ni ku nyamalala hi ku helela.” Vanhu vo tala masiku lawa va vona swi antswa swinene ku tirhisa riqingho.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 25]

Ndzhumba lowutsongo

[Xifaniso lexi nga eka tluka 25]

Ndzhumba wo vulavula wa le Yoruba