Vuvatli—Vutshila Bya khale Bya Vantima

Hi Muyimeri Wa Xalamuka! Le Nigeria

VAVATLI i khale va khomekile le Dorobeni-nkulu ra Benin, leri nga laha sweswi ku nga Nigeria dzonga. Eka 400 wa malembe lama hundzeke, Doroba-nkulu ra Benin a ri ri ntsindza wa mfumo wa matimba ni lowu hlelekeke lowu nga exikarhi ka khwati. Vaendzi lava humaka eYuropa a va hlamarisiwa hi ku anama ka doroba, switarata leswi nga lo thwixi, tiyindlu ta rona leti akiweke hi nxaxamelo ni vanhu va rona lava xiximekaka ni ku yingisa nawu. Eka malembe-xidzana yo tala, Doroba-nkulu ra Benin a ri nyuka tanihi yin’wana ya tindhawu ta risima swinene to fambisa mabindzu ni swilo swa ndhavuko ta Afrika vupela-dyambu.

Mfumo wa Benin a wu lawuriwa hi tihosi leti a ti fuma hi ku landzelelana leti a ti vuriwa ti-oba. Ti-oba a ti khutaza ngopfu ntivo-vuxongi. Xigodlho xa tona a xi khavisiwe hi tinhloko leti vatliweke, swin’wetsin’wetsi swo hlawuleka swa le khumbini leswi namekiweke eka bronze ni swilo swo xonga leswi vatliweke kahle hi timhondzo ta tindlopfu. Hambileswi swilo swo vatliwa swa khale swi nga kotangiki ku pona swihinga swa nkarhi wolowo ni muhlwa, swi le rivaleni leswaku vavatli a va nga tshamanga hi mavoko emfun’weni wolowo. Martins Akanbiemu, khale ka mulanguteri wa National Museum le Lagos, wa tsala: “Ntlawa wa vavatli . . . swi tikomba ku ri wona wo sungula ku tirhela Oba.”

Hi 1897, mavuthu ya Britain ma phange Doroba-nkulu ra Benin ivi ma teka swilo swa rona swa vuvatli swa risima swinene ma swi yisa le Yuropa—ku tlula 2000 wa swona. Namuntlha, vunyingi bya swilo swa vuvatli bya minkarhi ya khale bya Benin a byi kombisiwi le Nigeria, kambe etimuziyamu ta le London ni le Berlin.

Vuvatli Bya Namuntlha

Namuntlha Doroba-nkulu ra Benin i doroba leri hluvukaka tanihi man’wana yo tala lama nga eNigeria. Kambe swikombiso swa ndhuma ya rona ya khale swa ha ri kona. Xigodlho xi tlhele xi akiwa, hikwalaho oba leyi fumaka sweswi yi tshama kona. U nga vona vumbhoni bya mugerho wo enta lowu a wu rhendzele doroba leri ra khale; naswona loko wo yingisela hi vukheta, u nga ha twa mpfumawulo wa le hansi lowu nge khe-khe-khe, wa chizele leyi nga eku vatleni.

Wanuna la vitaniwaka Johnson, se u ni malembe ya 20 a ri karhi a vatla swifaniso hi mintsandze eDoroba-nkulu ra Benin. Eka malembe-xidzana lama hundzeke, tinhloko leti endliweke hi ntsandze ni burasi a ti endla leswaku ku tshama ku ri karhi ku tsundzukiwa lava feke; a ti khavisa magandzelo lawa a ku phahliwa vakokwana eka wona. Kambe tinhloko leti vatliwaka hi Johnson a ti fani na tona leti khale a ti tirhiseriwa swa vukhongeri. Ta yena i ta ku sasekisa ntsena.

Johnson u tirhisa ntoma, ku nga ntsandze lowu tiyeke, wo olova, lowu vatlekaka. Hakanyingi u tirhisa mbilu ya murhi. Mbilu ya ntoma wa le Nigeria, hakanyingi i ya ntima dzwii, hambileswi mirhi yin’wana yi nga ni mbilu leyi nga ni tilayini kumbe ya muvala wo kwalala ku ya eka wa ntima. Loko a vatla u tirhisa ni riphantsu ra mbilu; kutani ku va ni muhlovo wo tshwuka wo saseka lowu fambisanaka ni wa ntima. Mintoma yo tshwuka ni ya ntima yi sala yi vangama swinene loko yi hatimisiwile.

Mintoma yi tele ngopfu le Nigeria. Loko murhi wa ntoma wu tsemiwile, hakanyingi wu tshikiwa ekhwatini tin’hweti ti nga ri tingani leswaku wu oma. Niloko ntsandze wa ntoma wu fikile laha a tirhelaka kona, Johnson u wu tshika wu oma tin’hweti to hlayanyana emahlweni ko va a wu tirhisa. Leswi i swa nkoka, tanihi leswi ntsandze lowu nga omangiki wu nga ha govekaka ni ku pandzekela.

Loko a lunghekele ku vatla, Johnson u tsema ntsandze wa kwalomu ka 38 wa tisentimitara hi ku leha hi saha. Endzhaku ka loko a wu tshike vhiki rin’we leswaku a tiyiseka leswaku ntsandze a wu nge pandzekeli, Johnson u fungha ntsandze wa kona hi choko ku kombisa leswi nhloko leyi a lavaka ku yi vatla yi nga ta yimisa swona, kutani a sungula ntirho wakwe.

Xo sungula u tirhisa chizele ya xiphepherhele, endzhaku a tirhisa chizele yo goveka, kutani eku heteleleni a tirhisa chizele yo loteka swinene. Endzhaku ka sweswo, wa wu feyila. Mbatlo wu tirhisiwa ngopfu eku kovotleni. Loko Johnson a ri karhi a tirha, mianakanyo ya yena hinkwayo yi va yi ri entsandzeni. Ku pfumala vukheta ku nga endla leswaku xifaniso lexi vatliweke xi va ni n’wayitelo lowu nga tolovelekangiki kumbe tihlo leri languteke etlhelweni leri nga fanelangiki.

Loko Johnson a hete ku vatla, swichudeni swakwe swi hutha xifaniso hi maphepha yo hutha lama tirhisiwaka hi ku ya hi ku rhetela ka wona. Eku heteleleni, va tota polichi ya fenichara kumbe ya tintangu ivi va yi chukucha hi bulachi ya tintangu leswaku yi vangama. Swi teka masiku mambirhi ku vatla nhloko yo fana ni leyi nga laha swifanisweni. Swi teka masiku man’wana manharhu ku yi hutha ni ku yi policha.

Loko ntirho wo vatla wu herile, Johnson u yi veka etlhelo ku ringana tin’hweti to hlayanyana, ku tiyiseka leswaku a ku vi ni ku pandzekela ko karhi. Loko ntsandze wu ome kahle wu nga si vatliwa, a wu nge pandzekeli. Leswi swi tano hi ntolovelo. Loko xilo lexi vatliweke xo pandzekela, xi tlheriseriwa endhawini leyi ku tirheriwaka eka yona leswaku xi pfariwa mukhandlu, xi huthiwa ivi xi tlhela xi pholichiwa.

Ku Dyondza Vutshila Bya Muvatli

Johnson u ni swichudeni swa tsevu, leswi nga ni malembe ya 10 ku ya eka 18 hi vukhale. Swi dyondza ntirho wa muvatli hi ku wu endla swi tlhelela endzhaku, swi sungula hi ntirho wo hetelela ku ya eka wo sungula. Hi ku ya hi tirhelo leri, nchumu wo sungula lowu xichudeni xi wu dyondzaka i ku policha. Endzhaku xi dyondza ku hutha. Kutani, xi kombiwa ndlela yo tirhisa feyila yo khwaxa. Eku heteleleni, siku rin’wana xi teka chizele ya xiphepherhele leswaku xi sungula ku kovotla ntsandze lowuntshwa.

Johnson u ri: “A hi munhu un’wana ni un’wana la nga vaka muvatli. Xo sungula, u fanele u va ni nyiko swin’we ni vuswikoti byo lawula mianakanyo. Nakambe u fanele u dyondza ku lehisa mbilu loko u ri karhi u endla nhluvuko, u dyondza ni ndlela yo langutana ni ku tsandzeka ka wena ha yona. U fanele u kota ku tiyisela, hikuva swi teka kwalomu ka malembe manharhu leswaku u va muvatli lonene. Kambe wolawo a hi wona makumu—ku dyondza a ku heli. Loko u titoloveta, u ya u antswisa nkarhi hinkwawo.”

[Box/Picture on page 16]

Muhlwa Ni Muvatli

Van’wana va vula leswaku Vantima va pfuniwe hi muhlwa leswaku va va ni vutshila byo vatla. Muvatli u vatla xifaniso, kutani muhlwa (hi ku pfuniwanyana hi maxelo yo hisa) wu xi onha, minkarhi yin’wana ku nga si hela masiku yo tala! Eka malembe-xidzana yo tala muhlwa wu endle muvatli a tshama a khomekile. A ku ri endlelo leri nga riki na makumu kambe leri akaka: Muhlwa wu onha, kutani muvatli a sungula hi vuntshwa a ri ni tindlela letintshwa to antswisa vutshila bya yena ni ku sungula ku anakanya maendlelo lamantshwa.

Buku leyi nge African Kingdoms yi ri: “Nkurhe ni muhlwa lowu gingiritekaka entiyisweni swi endle leswaku vavatli va nga swi koti ku tirhisa mavatlelo yo sungula. Hikwalaho, ku tlhandlekela eka xilaveko xa nkarhi na nkarhi xo endla swifaniso leswintshwa, ku ve ni nkarhi lowunene wo endla swifaniso swa swivumbeko swo hambana-hambana; a va nga kopeli ngopfu eka leswo sungula, naswona swo tala a swi titshege hi vutshila bya munhu hi xiyexe ni ku tirhisa mianakanyo.”

Van’wana va vula leswaku vuxaka lebyi bya muhlwa ni muvatli byi pfuna ku hlamusela ku humelela lokukulu evuvatlini loku endleke leswaku vutshila lebyi bya Vantima byi va lebyi dumeke swinene. Ebukwini ya yena leyi nge Nigerian Images, xidyondzi William Fagg u ri: “A hi . . . bumabumeleni muhlwa, lowu hambileswi mintirho ya wona yo tala yi nyenyiwaka hi munhu, wu pfuneke muvatli wa le ndhawini yo hisa ku hambeta a endla swilo swo tala hi malembe-xidzana ni hi magidi ya malembe.”

[Picture Credit Line 16]

Courtesy of Dr. Richard Bagine

[Swifaniso leswi nga eka tluka 15]

Ku vatla:

1. ku hlawula ntsandze lowunene,

2. ku fungha nhloko leyi lavaka ku vatliwa,

3. ku tirhisa chizele, 4. ku hutha, 5. ku pholicha