Lexi Endlaka Vana Va Va Tinhenha Leti Humelelaka

XANA U DLAYILE? “E-e.”

XANA A WU RI NI XIBALESA? “Ina.”

XANA U KOMBETERILE HI XIBALESA? “Ina.”

XANA U DUVURILE HA XONA? “Ina.”

XANA KU HUMELELE YINI? “Va lo wa ehansi ntsena.”—World Press Review, January 1996.

BULO leri ri tsemaka nhlana exikarhi ka mukondleteri ni n’wana la nga socha eAfrika, ri paluxa ku pfilunganyeka emianakanyweni ya n’wana loyi a ringetaka ku twisisa leswi humeleleke.

Emalembeni ya sweswinyana, ematikweni ya 25, vana lava nga ehansi ka malembe ya 16 va joyine nyimpi. Hi 1988 ntsena, vana va kwalomu ka 200 000 a va hlanganyela etinyimpini. Hikwalaho ka leswi va tirhisiweke hi vanhu lavakulu, vana lava nga valwi va tinyimpi na vona i vahlaseriwa.

Nkoka Wa Vona Tanihi Masocha

Eminkarhini leyi hundzeke, loko mavuthu ma ha lwa hi mafumo ni masavula, n’wana a a nga tali ku pona enyimpini yo lwa ni munhu lonkulu la tirhisaka tlhari leri fanaka. Kambe leyi i nguva ya matlhari lama vevukaka. Namuntlha, n’wana la hlomeke hi xibalesa—AK-47 leyi endliweke eSoviet kumbe M16 leyi endliweke eAmerika—a nga langutana ni munhu lonkulu.

Matlhari lawa a ma vevuki ntsena kambe swi tlhela swi olova ku ma tirhisa ni ku ma hlayisa. AK-47 yi nga tlhantlhiwa yi tlhela yi hlanganisiwa hi n’wana wa khume ra malembe. Nakambe swibalesa leswi swi tele ngopfu. Ku xavisiwe kwalomu ka 55 wa timiliyoni ta ti-AK-47. Eka rin’wana ra matiko ya Afrika, va swi xavisa hi malinyana leyi nga vaka R26. Ni swibalesa swa M16 swi tele ngopfu naswona swi xavisiwa hi ntsengo wa le hansi.

Handle ka ku va va kota ku tirhisa swibalesa, vana va tekiwa va ri masocha ya risima hi swivangelo swin’wana. A va koxi miholo, naswona a va tali ku tshika ntirho wa vona. Ku tlula kwalaho, vana va navela ngopfu ku tsakisa lavakulu eka vona. Langutelo ra vona eka leswinene ni leswo biha ri lawuriwa hi ku navela ku amukeriwa hi ntlawa wihi ni wihi wo lwela ntshunxeko kumbe vuthu leri lwaka ni tiko ri va ri hundzuke “ndyangu wa” vona.

Nakambe vo tala va vona va va ni xivindzi. Mukambisisi wa mavuthu le Afrika Vupela-dyambu u te: “Tanihi leswi [vana] va tikombaka va nga twisisi rifu hilaha masocha lama kuleke ma ri twisisaka hakona, a swi talanga leswaku va tinyiketa loko swi vonaka leswaku va ta hluriwa.” Mufana wa le Liberia, loyi a thyiweke vito leri nge Captain Killing Machine u tinyungubyisile a ku: “Loko lavakulu va balekile, hina swifanyetana hi sale hi lwa.”

Lexi hlamarisaka, hambileswi vafana va vaka masocha lamanene, hakanyingi va tekiwa va ri switlhangu enyimpini. Eka nyimpi yin’wana ya le Middle East, mintlawa ya vana lava nga masocha hi yona yi rhangisiweke emahlweni endhawini leyi fuhlekiweke tibomo.

Ku Joyina Vusocha Ni Ku Leteriwa

Vana van’wana va joyina mavuthu kumbe mintlawa ya vaxandzuki hi ku va va lava ntirho. Nakambe, loko khombo ri xungeta ivi mindyangu yi hahluka, vuthu ri va endla va titwa va sirhelelekile naswona ri hundzuka xikhomela-ndhawu xa ndyangu. United Nations Children’s Fund yi ri: “Vana lava kuleleke ehansi ka madzolonga va ma teka ma ri ndlela ya vutomi. Loko va ri voxe, va nga ri na vatswari, va ri eku chaveni, va phirhekile ni ku hela matimba, hakanyingi eku heteleleni va hlawula ku lwa.”

Vana van’wana va joyina mavuthu hikwalaho ka leswi swi nga tikombaka ku nga ri na ndlela yin’wana yo antswa. Minkarhi yin’wana, loko swakudya swi kala naswona ku ri ni khombo leri xungetaka, ku joyina vuthu swi nga ha tikomba yi ri ndlela leyi nga yoxe yo tihanyisa.

Vana minkarhi yin’wana va nga ha tivona va ri valweri va vululami bya ntshamisano, vupfumeri bya vukhongeri kumbe ndhavuko wun’we. Hi xikombiso, le Peru, vana lava sindzisiweke ku joyina mavuthu lama lwisanaka ni tiko va dyondzisiwa tipolitiki nkarhi wo leha. Hambiswiritano, sweswo a hi minkarhi hinkwayo swi lavekaka. Brian Milne, mutivi wa ndhavuko wa vanhu loyi a kambisiseke vana lava nga masocha le Asia Dzonga-vuxa u te: “Vana a va na milawu kumbe vutivi. Va kuceteriwa hi ku olova hi ntlawa wo karhi ivi va tirhisiwa.”

Ku ni vana van’wana lava sindzisiwaka ku joyina vusocha. Etinyimpini tin’wana ta Afrika, mintlawa leyi lwaka yi hlasela miti leswaku yi ta khoma vana, lava endzhaku va hoxaka xandla eku xaniseni ni le ku dlayeni ka mindyangu ya ka vona. Minkarhi yin’wana va sindzisiwa ku balesela kumbe ku tsema minkolo ya vatswari va vona. Loko se va chavisiwile, vafana lava na vona va hlohloteriwa ku chavisa van’wana. Vana lava va xanisiweke hakanyingi va endla swilo swa tihanyi leswi hambi ku ri masocha lama tlanyaleke a ma nga ta swi endla.

Ku Tlhelela eVuton’wini Lebyi Tolovelekeke

A swi olovi eka vana vo tano leswaku va tolovela vutomi lebyi nga hava madzolonga. Mufambisi wa ndhawu ya vana etikweni rin’wana ra Afrika Vupela-dyambu u te: “Vana lava hi tshameke hi va khathalela, hinkwavo va ni xiphiqo xo karhi xa mahanyelo hi ku hambana ka vona. Va pfinyile, va dlayile ni ku xanisa. Vunyingi bya vona a va nyikiwa swakunwa swa xihoko kumbe swidzidzirisi, hakanyingi mbangi, kambe minkarhi yin’wana a va nyikiwa heroyini. . . . Wa nga vona ndlela leyi swilo swo tano swi khumbaka mianakanyo ya vana hi ndlela yo biha ha yona, van’wana va vona i vana lava nga ni malembe ya nhungu kumbe kaye.”

Xiyimo xa fana ni lexi nga eLiberia leri va akelaneke na rona, laha makume ya magidi ya vana va kuleke va ri karhi va xanisa tiko-xikaya ra ka vona. A swi olovi eka tindhuna-nkulu ni varhangeri va mavuthu va malembe ya kondlo-a-ndzi-dyi ku va va tshika swikhundla ni vulawuri lebyi va nyikiweke byona hi ku tirhisa AK-47. Muaka-tiko wa le Somalia u te: “Loko u ri ni xibalesa, u ni ndlela yo tihanyisa. Loko u nga ri na xibalesa, a wu na vutomi.”

Hakanyingi, vana lava lwaka tinyimpi a va tlheleli ekaya hikwalaho ko chava ku rihiseriwa kumbe ku lan’wiwa hi mindyangu ya ka vona. Muleteri wa vana le Liberia u te: “Vamanana va hi byela va ku, ‘Tshamani na yena. A hi n’wi lavi malokotswani loyi endlwini ya hina.’”

Hambileswi vana vo tala va swi koteke ku tlhela va hanya vutomi byo rhula, ku endla tano swi lava leswaku vanhu lava tshamaka na vona va va kombisa rirhandzu lerikulu, va va seketela ni ku va twisisa. A swi olovi eka vana lava kumbe mindyangu ya ka vona. Mukondleteri un’wana wa le Mozambhiki wa hlamusela: “Teka xiyimo xa ku hanya hi ku teka xin’wana ni xin’wana lexi u xi lavaka, ku lerisa van’wana, u xi ringanisa ni xiyimo xa loko se u vuyile ekaya. Ngopfu-ngopfu loko u ri ni malembe ya 17 hi vukhale, u nga koti ku hlaya naswona u nga ri na vutshila bya ntirho. Wa phirheka evuton’wini. Swa tika swinene ku boheka ku tlhela u lerisiwa hi vanhu van’wana ni ku sungula xikolo ehansi.”

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 5]

Anwar la nga ni malembe ya 13 u tshama le Afghanistan. Loko a kombise vuswikoti eka tinyimpi ta tsevu, u sungule ku dlaya eka nyimpi ya vunkombo. U balesele masocha mambirhi lama a a ri ekusuhi na wona kutani a dlokonya mintsumbu ya wona hi xikhomo xa xibalesa leswaku a tiyiseka leswaku ma file. Loko Anwar a vutisiwe malunghana ni ndlela leyi a titweke ha yona hi xiendlakalo lexi, u tikombe a hlamarisiwa hi xivutiso xa kona. U te: “A ndzi tsakile hikuva ndzi va dlayile.”

Enyimpini leyi fanaka, masocha lama tirhaka na Anwar ma khome mune wa masocha lama nga valala. Eku heteleleni va bohiwa lava, va tsimbiwile, va pfariwe mahlo ivi va baleseriwa. Xana Anwar u titwe njhani hi sweswo? Xisochana lexi xi honole mahlo ivi xi hlamula hi ku nonoka naswona hi ku tiyimisela, onge hi loko xi hlamula dodomedzi. “A ndzi tsakile.”

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 6]

Mukhotsiwa loyi a ri ekusuhi ni ku ntshunxiwa eAfrika Vupela-dyambu, a bohiwile hi tinsimbi, kambe murhangeri wa mosocha a a lahlekeriwe hi swilotlelo. Murhangeri loyi u tlhantlhe xiphiqo lexi hi ku lerisa mufana la nga socha leswaku a tsema mavoko ya mukhotsiwa. Mufana loyi u ri: “Emilorhweni ya mina ndza ha wu twa nkalanga lowu biweke hi wanuna luyani. Nkarhi na nkarhi ndzi anakanya ha yena, ndza tisola.”