Pongo—Xiphiqo Xa Manguva Lawa
HI MUYIMERI WA XALAMUKA! EBRITAIN
“I xivangelo-nkulu xa ntshikilelo wa mianakanyo evuton’wini.”—Makis Tsapogas, mutsundzuxi eka World Health Organization.
“Ri hangalake swinene eAmerika.”—The Boston Sunday Globe, U.S.A.
“I xirhalanganya lexikulu ku tlula hinkwaswo enkarhini wa hina.”—Daily Express, London, Nghilandhi.
A WU nge swi koti ku ri vona, ku ri nun’hwela, ku ri nantswa kumbe ku ri khoma. PONGO, ndzhukano wa vutomi bya le madorobeni ya manguva lawa, sweswi ra kavanyeta ni le tindhawini ta le makaya.
Mutivi wa swilo swa ntumbuluko wa le Amerika la heteke malembe ya 16 a ri karhi a rhekhoda mimpfumawulo ya ntumbuluko u vula leswaku ntirho wa yena wu ya wu tika swinene. Hi 1984 u kambisise tindhawu ta 21 le Washington, eU.S.A., leti a ti ri hava pongo nkarhi wo ringana 15 wa timinete kumbe ku tlula. Endzhaku ka malembe ya ntlhanu, a ku lo sala tindhawu tinharhu ntsena.
Eka vaaki vo tala emisaveni, ku kuma tindhawu tinharhu to pfumala pongo swa tika. Le Japani, xiviko xa tiko hinkwaro xa 1991 xi vule leswaku pongo hi rona a ri vanga swivilelo ku tlula muxaka wihi ni wihi wun’wana wa nthyakiso. Ina, The Times ya le London hilaha ku faneleke yi hlamusela pongo tanihi “ntungu lowukulu wa vutomi bya manguva lawa.” Ri nga ha va ku vukula ka mbyana loku hambetaka, xichayachayani xa muakelani kumbe pongo leri nga yimiki ra xiciyoti xa movha kumbe xi-ya-ni-moya xa movha, pongo se i nchumu wa siku na siku. Kambe, pongo a hi ra namuntlha. I ra khale swinene.
A Hi Xiphiqo Lexintshwa
Leswaku a papalata ku tala ka swofamba epatwini, Julius Caesar u yirise swofamba leswi nga ni mavhilwa leswaku swi nga fambi ninhlikanhi exikarhi ka muti wa Rhoma. Lexi vavisaka, nawu lowu wu endle leswaku ku va ni pongo lerikulu nivusiku, ri tinga yena ni Varhoma-kulobye “hikuva mavhilwa lama endliweke hi ntsandze kumbe ya tinsimbi a ma ba pongo loko ma famba ehenhla ka maribye lama andlariweke epatwini.” (The City in History, hi Lewis Mumford) Endzhakunyana ka lembe-xidzana, mutlhokovetseri Juvenal u vilerile hi ku vula leswaku pongo a ri vangela Marhoma nkelunkelu nkarhi na nkarhi.
Hi lembe-xidzana ra vu-16, London, ntsindza wa le Nghilandhi, a wu ri doroba ra migingiriko. Alison Plowden, mutsari wa Elizabethan England, wa tsala: “Nchumu wo sungula lowu faneleke wu hlamarise vaendzi vo tala, a ku ri huwa: ku tlatlarhuka ni ku beleriwa ka swilo etindhawini to tirhela eka tona, ku khunguluka ni vuntswirintswiri bya mavhilwa, ku rila ka tihomu loko ti ya evuxaviselweni, ku huwelela ka vaxavisi eswitarateni loko va navetisa swixavisiwa swa vona.”
Vumaki byi sungule ku hundzuka hi lembe-xidzana ra vu-18. Sweswi vuyelo bya pongo ra switirhisiwa byi le rivaleni tanihi leswi vatirhi va le tifektri va faka tindleve. Kambe hambi ku ri vanhu lava tshamaka emadorobeni, lava va nga tshamiki ekusuhi ni tifektri va vilerisiwa hi ku andza ka rona. N’wamatimu Thomas Carlyle u tshame a ti pfalela “ekamareni leri nga hava pongo” elwangwini ra yindlu yakwe ya le London leswaku a papalata minkuku leyi ringaka, tipiyano ta vaakelani ni pongo leri nga epatwini ra le ekusuhi. The Times ya vika: “A swi pfunanga nchumu.” Ha yini? “U hlundzukisiwe swinene hi muxaka wun’wana wa pongo, ku katsa ni makhwela ya lava khandziyeke swikwekwetsi swin’we ni pongo ra xitimela”!
Nthyakiso Wa Manguva Lawa Lowu Hangalakeke Swinene
Namuntlha vanhu lava lwisanaka ni pongo va lwa ni timbala ta swihaha-mpfhuka, naswona hi hala tlhelo vini va swona va lwa hi matimba leswaku matshalatshala yo yirisa pongo leri kavanyetaka ma nga humeleli. Loko rivala ra swihaha-mpfhuka ra Manchester le Nghilandhi ri rihisiwa nkarhi na nkarhi loko xihaha-mpfhuka xa rivilo lerikulu xa Concorde xi suka, xana leswi swi pfunile? E-e. Mufambisi un’wana wa Concorde u pfumerile leswaku xihaha-mpfhuka a xi ri ni pongo kambe u vule leswaku loko xi suka xi ri ni petirolo yintsongo leswaku ku hungutiwa mpimo wa pongo, a xi nge fiki hambi ku ri eToronto kumbe eNew York xi nga yimanga.
Ku sivela pongo ra le mapatwini na swona i xiphiqo lexi fanaka. Hi xikombiso, le Jarimani, nkambisiso wu kombisa leswaku muxaka lowu wa pongo wu kavanyeta 64 wa tiphesente ta vaaka-tiko. Lexi i xiphiqo lexi kulaka, naswona ku vuriwa leswaku xi andza hi makhamba yo ringana gidi ku tlula ndlela leyi a xi ri ha yona loko timovha ti nga si endliwa. Xiviko xa le Greece xi vula leswaku “Atena i rin’wana ra madoroba lama nga ni pongo lerikulu eYuropa naswona pongo ra kona ri bihe lerova ri ni khombo eka rihanyo ra vanhu va le Atena.” Hi laha ku fanaka, Ndzawulo ya ta Mbango le Japani yi vike mukhuva lowu nyanyaka ku biha wa pongo ra swofamba emapatwini naswona yi vula leswaku leswi swi vangiwa hi leswi vanhu va yaka va tirhisa ngopfu timovha. Njhini yi vanga pongo loko movha wu famba hakantsongo, kambe loko wu famba tikhilomitara to tlula 60 hi awara, matayere ma ba pongo swinene.
Swivilelo swo tala swa pongo le Britain swi vangiwa hi pongo ra le kaya. Hi 1996, Chartered Institute of Environmental Health le Britain yi vule leswaku swivilelo swa pongo leri humaka eka vaakelani swi andza hi khume ra tiphesente. Muvulavuleri wa xisati wa vandla leri u te: “Swa tika ku swi hlamusela. Swi nga ha endleka leswaku ntshikilelo lowu vanhu va vaka na wona entirhweni wu va endla va lava leswaku ku va ni ku rhula ni ku pfumaleka ka pongo ekaya.” Mbirhi-xa-nharhu xa swivilelo leswi tisiweke le Britain hi 1994 swi katsa vuyimbeleri bya le xikarhi ka vusiku ni tinjhini ta timovha leti nga ni pongo, swiciyoti swin’we ni tibele. Kambe ku vuriwa yini hi vanhu va kwalomu ka 70 wa tiphesente lava hlaseriwaka hi pongo leri tingaka kambe va nga yisi swivilelo hi ku chava ku hlaseriwa? Xiphiqo lexi xi andzile hakunene.
Hikwalaho ka ku andza ka xiphiqo xa pongo, mavandla lama tiyimiseleke ku sirhelela mbango ma lwela leswaku ku vekiwa milawu yo hunguta pongo leri tingaka. Hi xikombiso, le United States, vaaki van’wana va endle milawu yo hunguta ku tirhisiwa ka switirho leswi nga ni matimba swo sasekisa rivala. Le Britain, Nawu lowuntshwa wa Pongo wu lwisana ni vaakelani lava nga ni pongo naswona wu pfumelela leswaku munhu a rihisiwa loko a kumiwa a tlule nawu lowu exikarhi ka 11:00 p.m. na 7:00 a.m. Nakambe valawuri va ndhawu yoleyo nakambe va ni mfanelo yo teka swichayachayana leswi tirhisiwaka ku ba pongo. Hambiswiritano, pongo ra ha andza.
Leswi pongo leri tingaka ri tikombaka ri andza swinene, u nga ha lava ku tiva leswi wena tanihi muhlaseriwa u nga swi endlaka. Kambe, xana u nga ku papalata njhani ku vanga pongo? Xana ku rhula ka ntiyiso ni ku pfumaleka ka pongo swi ta kala swi va kona hakunene? Hlaya swihloko leswi landzelaka leswaku u kuma tinhlamulo.