Pongo—Leswi U Nga Swi Endlaka Ha Rona

LOKO siku ra migingiriko ri hela, u etlela vurhongo. Hi xitshuketa, u pfuxiwa hi ku vukula ka timbyana ta vaakelani. U tlhela u etlela u ri ni ntshembo wa leswaku pongo leri tingaka ri ta hela ku nga ri khale. Kambe ri ya emahlweni. Timbyana ti ya emahlweni ti vukula. Hi ku nyenyetseka ni ku karhatiwa hi nkelenkelu naswona leswi se u heleriweke hi vurhongo, wa tivutisa leswaku vaakelani va wena va hanya njhani ni pongo ro tano.

Vanhu va hambana ngopfu eka ndlela leyi va tiyiselaka pongo ha yona. Vanhu lava tirhaka etimbaleni ta swihaha-mpfhuka lava tshamaka ekusuhi ni laha swi sukelaka kona, a ri va karhati ngopfu pongo ra xihaha-mpfhuka ku fana ni lava ntirho wa vona wu nga yelaniki ni wa swihaha-mpfhuka. Manana wa ndyangu loyi a tirhisaka xihakaso xa gezi wa ri tiyisela pongo ra xona ku tlula munhu la ringetaka ku hlaya buku kumbe ku hlalela TV ekamareni lerin’wana.

Pongo Leri Tingaka I Yini?

Matiko ya hambana eka nhlamuselo ya wona ya pongo leri tingaka. Le Mexico, pongo i “mpfumawulo lowu nga tsakeriwiki lowu tingaka kumbe lowu nga ni khombo eka vanhu.” New Zealand ri teka pongo tanihi leri tlulaka mpimo loko ri ri “eka xiyimo lexi hi ndlela leyi nga fanelangiki ri kavanyetaka ku rhula, ntshunxeko ni ntsako wa munhu un’wana ni un’wana.”

Vativi va sayense lava dumeke, Alexander Graham Bell, musunguri wa riqingho na Heinrich Hertz, mutivi wa ntumbuluko wa Mujarimani, ndhuma ya vona yi fambisana ni ku pima mpfumawulo. Ti-bel kumbe leswi hi ntolovelo swi vuriwaka ti-decibel (n’we-xa-khume xa bel), ti pima mpimo wo karhi wa mpfumawulo, kasi hertz yi pima ku tlakuka ni ku va ehansi kumbe fambelo ra mpfumawulo. Loko pongo ri pimiwa, hi ntolovelo swiviko swi kombetela mpimo wa decibel ya mpfumawulo.a

Kambe i mani la tivaka ndlela leyi mpfumawulo wu tingaka ha yona? Hi wena u swi twaka! The Independent ya le London yi ri: “Eku pimeni ka pongo leri tingaka, ndleve ya munhu ya ha ri xitirho lexinene xo pima mpfumawulo.”

Leswi Pongo Ri Swi Endlaka

Tanihi leswi ndleve yi nga “xitirho lexinene xo pima mpfumawulo” wa pongo, swi le rivaleni leswaku i xirho lexi nga hlaseriwaka hi rona hi ku olova. Ku onhiwa ka tinsinga ta tisele leti nyenyelaka ta ndleve ya wena le ndzeni, ku nga ha vanga ku fa tindleve. Vanhu va hambana eka ndlela leyi va angulaka ha yona eka pongo lerikulu, lowu i ntiyiso. Ku tshamela ku yingisela mimpfumawulo leyi nga ehenhla ka 80 na 90 wa ti-decibel ku nga ha vanga ku fa tindleve hakatsongotsongo. Entiyisweni, u ngo tshamanyana siku na siku endhawini leyi nga ni pongo leri tingaka leswaku u papalata ku fa tindleve.

Magazini wa New Scientist wu vika leswaku ku ni switlanga tikhasete leswi nga ni swipikara swo tlhoma etindleveni leswi xavisiwaka eFurwa leswi nga ni ti-decibel ta 113. Loko nkambisiso wun’wana wu tshaha, wu vule leswaku “vuyimbeleri bya rhok lebyi tlangiwaka lerova byi tsuvula ni misisi ku ringana awara eka switlanga ti-disc leswi nga ni swipikara swo tlhoma etindleveni, hi minkarhi yo tala a swi hundza ti-decibel ta 100, naswona a swi fika enhlohlorhini ya kwalomu ka 127 wa ti-decibel.” Naswona leswi nga ni khombo ngopfu i pongo leri vaka kona hi nkarhi wa minkhuvo ya vuyimbeleri. Mukambisisi un’wana u kume vanhu va tshame ekusuhi ni swipikara leswikulu leswi tlhandlekelaneke naswona a va nga karhateki nikatsongo. U ri: “Leswi ndzi swi voneke a swi nga ndzi tsakisi, miri a wu tsekatsekisiwa hi mpfumawulo lowu tsuvulaka ni misisi, naswona pongo a ri ndzi dlaya ni tindleve.”

Xana hi swihi leswi pongo ri nga swi endlaka eka wena? Buku yin’wana yi ri: “Pongo leritsongo ra nkarhi na nkarhi ku ya eka pongo lerikulu, ri vanga ntshikelelo, vuhlakari ni ku nyenyetseka.” Profesa Gerald Fleischer, wa Yunivhesiti ya Giessen, le Jarimani u ri: “Ku karhatiwa hi pongo a swo tekela munhu ntsako ntsena, munhu a nga ha hlakala emirini ni le mintlhavekweni.” Loko pongo ri hoxa xandla eka swiyimo swin’wana leswi vangaka ntshikilelo, hi ku ya hi Profesa Makis Tsapogas, ku nga ha pfuxa ntshikilelo swin’we ni ku vanga vuvabyi eka swirho swa miri.

Ku tshamela ku yingisela pongo swi nga khumba vumunhu bya wena. Loko vaendli va nkambisiso va le Britain va vutise lava karhatiweke hi pongo malunghana ni ndlela leyi va titweke ha yona hi vanhu lava va ri vangeke, vanhu lava va vulavule hi ndlela leyi kombisaka rivengo, ku rihisela swin’we ni ku dlaya. Hi hala tlhelo, lava baka pongo hakanyingi va sungula ku sihalala loko va tshamela ku kuma swivilelo. Un’wana wa lava lwisanaka ni pongo u ri: “Pongo ri hunguta ku hanyisana lokunene ka vanhu naswona ri pfuxa timholovo ni rivengo.”

Lava hlaseriweke hi pongo leri tingaka va xiye leswaku ku lwisana ka vona na rona ku ye ku hunguteka hakatsongotsongo. A va tshiki ku vula marito ya wansati loyi vaakelani va yena a va tshamela ku tlanga vuyimbeleri lebyi tlatlarhukaka: “Loko u sindzisiwa ku yingisela lexi u nga laviki ku xi yingisela, swa ku hlakata emirini. . . . Hambiloko pongo ri herile, ha swi tiva leswaku ri ta tlhela ri sungula.”

Kambe, xana a yi kona ndlela yo langutana ni pongo leri tingaka?

Leswi U Nga Swi Endlaka

Leswi hinkwerhu hi khumbekaka hikwalaho ka pongo, entiyisweni vanhu vo tala a va swi xiyi loko va bela van’wana pongo. Loko a va swi xiya, a swi kanakanisi leswaku van’wana a va ta tshika ku endla nchumu lowu khunguvanyisaka. Hikwalaho ka xivangelo lexi, ku vulavurisana ka xinghana ni muakelani la nga ni pongo ku fanerile. Munhu un’wana u hlundzukile loko muakelani wa yena a n’wi mangalerile leswaku u ni pongo. U te: “Ndzi anakanya leswaku a va fanele va tile va ta vulavula na mina hi ku kongoma loko va tingiwa hi pongo.” Manana loyi a endleke xinkhubyana xa vamambuxu u hlamarile loko a tikume a langutane ni mutirhela-mfumo loyi a ri eku endleni ka vulavisisi malunghana ni xivilelo xa ku beriwa pongo. U te: “Ndzi anakanya leswaku lava a va ri ni swivilelo a va fanele va gongondzile erivantini ra yindlu ya mina ivi va ndzi byela leswaku a swi va tsakisi.” Hikwalaho, a swi hlamarisi leswi mutirhela-mfumo un’wana wa le Britain wa ta rihanyo a hlamarisiwe hi ku kuma leswaku 80 wa tiphesente ta vanhu lava vilerisiwaka hi pongo emakaya, ku hava ni siku ni rin’we leri va kombeleke vaakelani va vona leswaku va hunguta pongo.

Ku ala ka vanhu ku vulavula ni vaakelani va vona lava baka pongo swi kombisa ku nga xiximani. ‘Loko ndzi lava ku tlanga vuyimbeleri bya mina, ndzi ta byi tlanga. I mfanelo ya mina!’ i nhlamulo leyi va yi langutelaka naswona hi leyi hakanyingi va yi kumaka. Va chava leswaku ku n’wi kombela hi ndlela ya musa leswaku a hunguta mpfumawulo ku nga ha vanga timholovo tanihi leswi muakelani la baka pongo a tekaka xivilelo xa vona tanihi ku nghenelela etimhakeni ta van’wana. Wa nga vona mianakanyo yo biha leyi nga ni vanhu va manguva lawa! Vona ku yelana konghasi ni marito ya Bibele lama nge “emasikwini ya makumu, ku ta fika minkarhi yo nonon’hwa,” vanhu hi ku angarhela va ta va lava ‘tirhandzaka, va tikurisa, vo leva ni ku oma tinhloko’!—2 Timotiya 3:1-4.

Swo tala swi titshege hi ndlela leyi munhu la karhatiwaka a sungulaka bulo ha yona. Magazini wa Woman’s Weekly wu hlamusele ndlela yo lulamisa xiyimo xo biha lexi endlekaka endzhaku ka xivilelo lexi vuriweke hi ndlela yo vava leyi hlundzukiseke mudyohi la tirihiselaka: “Hi ndlela leyinene leyi kombisaka vumunhu, loyi a nga ni xivilelo a nga ha ku, ‘Ndzi kombela u ndzi khomela—a ndzi hlundzukile naswona ndza karhateka loko ndzi tshamela ku pfumala vurhongo’ kumbexana swi nga pfuna leswaku u rivalelana ni [vaakelani lava tiyimelelaka].” Kumbexana handle ko karhateka va ta susa xikurisa mpfumawulo xa vona ekhumbini ivi va hunguta mpfumawulo hi mpimo wo karhi.

Entiyisweni, i swa nkoka ku hlayisa vuxaka lebyinene ni vaakelani va wena. Valawuri van’wana va mimfumo ya tindhawu va simeka endlelo ro pha-hlelana mariyeta eka vaakelani lava tlulaneke milenge. Loko u vona leswaku rivengo ri pfuxiwa hi swivilelo leswi twalaka, ku vitana vativi va nawu ku fanele ku tekiwa tanihi “goza ro hetelela.”

Loko u anakanya hi ku rhurhela endhawini leyintshwa, i ndlela ya vutlharhi ku kambisisa loko ku ri ni pongo endhawini ya kona emahlweni ko va u sayina mintwanano. Vaxavisi va tindlu va bumabumela leswaku u endzela laha ku nga ta va kaya ra wena lerintshwa hi minkarhi yo hambana-hambana ya siku leswaku u kambisisa loko ku ri ni pongo. U nga ha kombela vaakelani leswaku va ku byela mavonelo ya vona. Loko u va ni swiphiqo endzhaku ka loko u rhurhele endhawini leyintshwa, ringeta ku swi ntlhantlha hi ndlela ya xinghana. Hakanyingi ku mangalelana swi vanga vulala.

Kambe ku vuriwa yini hi loko u tshama ni vaakelani lava baka pongo naswona u nga ri na ndlela yin’wana yo rhurhela kun’wana? Xana u boheka ku xaniseka hilaha ku nga heriki? A swi bohi.

Ndlela Yo Tisirhelela Eka Pongo

Anakanyisisa hi swilo leswi u faneleke u swi endla leswaku u sirheleta kaya ra wena eka pongo leri humaka ehandle. Kambisisa makhumbi ni tifiloro leswaku u vona loko ku ri ni timbhovo leti faneleke ti pfariwa. Xiyisisa swinene laha ku nghenisiweke tiphayiphi ta gezi. Xana ti sirhelelekile?

Hakanyingi pongo ri nghena endlwini hi le tinyangweni ni le mafasitereni. Ku engetela nghilazi ya vumbirhi emafasitereni (ku dzivisa fasitere) ku nga pfuna eku hunguteni ka pongo. Hambi ku ri ku engetela nchumu wo lala eka fureme ya rivanti swi endla leswaku rivanti ri ringanela kahle. Kumbexana u nga ha aka xiyindlwana lexi nga ni nyangwa wa vumbirhi leswi swi ta ku sirhelela eka pongo leri kavanyetaka ra swofamba emapatwini.

Hambileswi pongo ra swofamba emapatwini ri engetelekaka hi ku hatlisa, vaendli va timovha nkarhi na nkarhi va le ku endleni ka swilo leswintshwa swin’we ni maendlelo yo hunguta mpimo wa pongo endzeni ka movha wa wena. Matayere lama nga riki na pongo na wona ma pfuna emovheni. Ematikweni yo tala, ku ringetiwa ka vuandlalo byo hambana-hambana bya misava ya le mapatwini ku endle leswaku ku humesiwa swilo swo tanihi “khonkhiriti leyi nga riki na pongo,” ku nga ndlela yin’wana leyi siyaka swiribyana swi ri erivaleni ematshan’weni yo hangalasa khonkhiriti kahle naswona hikwalaho ka sweswo tayere a ri khumbeki nkarhi na nkarhi. Ku tirhisiwa ka vuandlalo lebyi ku vikiwa leswaku ku hunguta mpimo wa pongo hi kwalomu ka ti-decibel timbirhi eka timovha leti nga ni ntiko lowutsongo ni decibel yin’we eka tilori letikulu. Hambiloko leswi swi tikomba swi nga nyawuri, ku hunguteka ka ti-decibel tinharhu, hi xiringaniso swi fana ni ku hunguta hafu ya pongo ra swofamba emapatwini!

Sweswi vaendli va mapatu va endla mapatu lamakulu lama sirheletiweke hi makhumbi kumbe tindhundhuma ta misava, xisweswo hi ndlela leyi humelelaka swi hunguta pongo. Hambiloko leswi ku ri ni laha swi nga kotekiki kona, makhumbi lama endliweke hi ndlela yo hlawuleka, yo tanihi lama nga eLondon vuxa lama endliweke hi swihluke leswi phasaphasaneke swa munengenedzi ni swihlahla leswi tshamaka swi ri swa rihlaza, ma sirheleta vaaki lava nga ekusuhi ni patu lerikulu eka pongo leri nga lavekiki.

Ku sivela pongo leri kavanyetaka hi leswi vuriwaka white noise—hi xikombiso, moya lowu yimeke kumbe lowu hungaka—swi nga pfuna etindhawini to tanihi le tihofisini.b Le Japani tipiyano leti nga ni mpfumawulo wa le hansi, ta xavisiwa emakete. Ematshan’wini yo humesa mpfumawulo wa xinari, xichaya xinari xi endla matimba ya gezi leswaku ma humesa mpfumawulo wa noto eka swipikara swa le tindleveni ta mutlangi wa yona.

Vativi va sayense ana se va hete tiawara to tala va ri karhi va endla nkambisiso lowu va vulaka leswaku i wo lwisana ni pongo. Kahle-kahle, leswi swi katsa ku tirhisa xihlovo xin’wana xa mpfumawulo leswaku ku humesiwa mindzhundzhumelo leyi herisaka pongo. Kavula, leswi swi katsa ku kuma switirho leswi engetelekeke ni ku tirhisa timali to tala naswona leswi a swi xi herisi xihlovo xa xiphiqo lexi hi ku helela. U.S.News & World Report yi ri: “Kukondza vanhu va teka pongo tanihi mpfumawulo lowu thyakeke, ku lwisana ni pongo ku nga va ndlela yi ri yoxe yo kuma ku wisisiwanyana eka pongo.” Hambiswiritano, ku pfumaleka ka huwa, xana i murhi wo herisa pongo?

Xana ntshembo wa ku rhula ni ku pfumaleka ka pongo ekaya ra wena ni le ka vaakelani va wena wu kona hakunene? Xihloko xa hina lexi landzelaka xi vulavula hi ntshembo wolowo wa xiviri.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Box on page 26]

Ndlela Leyi U Nga Papalataka Ha Yona Ku Va Muakelani La Nga Ni Pongo

● Anakanyela vaakelani va wena loko u endla nchumu lowu nga ni pongo naswona va tivise u nga si sungula.

● Pfumela loko muakelani a ku kombela ku hunguta pongo.

● Tsundzuka leswaku ntsako wa wena a wu fanelanga wu vanga ntshikilelo eka vaakelani va wena.

● Tsundzuka leswaku pongo ni ndzhundzhumelo swi famba hi ku olova ni hi ku tirhisa tiphaseji ni tifiloro.

● Funengeta swibya leswi nga ni pongo hi nchumu wo karhi.

● Tiyiseka leswaku u vitana munhu a ta ku lunghisela swiciyoti leswi vikaka vukhamba swa le ndlwini ni swa movha.

● U nga endli ntirho lowu vangaka pongo nivusiku kumbe ku tirhisa swilo swa le kaya leswi nga ni pongo.

● U nga tlangi vuyimbeleri hi mpfumawulo lowu nga ta hlundzukisa vaakelani va wena.

● U nga siyi timbyana ti ri toxe nkarhi wo leha.

● U nga pfumeleli vana leswaku va tlula-tluleka ehenhla ka filoro ivi va kavanyeta vanhu lava tshamaka ekamareni ra le hansi.

● U nga bi bele ya movha, u nga himi timbati kumbe ku dumisela movha ehenhla nivusiku.

[Box/Picture on page 27]

Pongo Na Wena

The Times yi ri: “Pongo i xiphiqo lexi hangalakeke swinene etindhawini ta vumaki le Britain, naswona vuyelo bya kona i ku fa tindleve.” Minkambisiso yin’wana ya ta rihanyo eswivandleni swa mintirho yi kombisa leswaku pongo leri nga ehenhla ka 85 wa ti-decibel ri nga vavisa mbungu. Tindleve ta n’wana ta fa, naswona n’wana a nga ha va ni swiphiqo swa tihomoni swin’we ni ku velekiwa a ri ni vulema.

Ku tshamela ku yingisela pongo leri tingaka swi khwanyanisa swindledyana swa ngati naswona swi hunguta nkhuluko wa ngati eswirhweni swa wena. Hilaha ku fanaka, miri wa wena wu angula hi ku humesa tihomoni leti vangaka ntshikilelo wa ngati ni ku engetela rivilo ra mabelo ya mbilu, minkarhi yin’wana swi nga ha vanga ku kingindza loku nga tolovelekangiki ka mbilu kumbe vuvabyi bya angina.

Loko pongo ri kavanyeta matirhelo ya wena, na swiphiqo swin’wana swi nga ha va kona. Ku pfumala vurhongo ku nga ha kavanyeta tirhelo ra wena ninhlikanhi. Pongo ri nge cinci ndlela leyi u hatlisisaka ntirho wa wena ha yona, kambe ri nga ha hoxa xandla eka swihoxo leswi u swi endlaka.

[Box/Picture on page 29]

Ku Tisirhelela eNtirhweni

Loko u kuma leswaku pongo i xiphiqo entirhweni, ambala muxaka wo karhi wa swilo leswi sirhelelaka tindleve.* Switirho swo pfala tindleve swi tshama kahle enhlokweni ku fana ni swipikara swa tindleve na swona hi ntolovelo swi tirha kahle laha ku nga ni pongo lerikulu. Swa pfuna lerova wa swi kota ku twa vanhu loko va vulavula ni mimpfumawulo ya muchini leyi tivisaka khombo, kambe swi nga ha endla leswaku swi ku tikela ku tiva laha mpfumawulo wu humaka kona. Switirho swo pfala tindleve swi fanele ku va swi ku ringana kahle naswona swi ni khombo loko u ri ni vuvabyi bya tindleve kumbe loko mbhovo wa ndleve wu vava.

Ku hlayisa muchini hi ndlela leyinene swi hunguta pongo. Ku veka xitirho ehenhla ka tirhaba swi ta pfuna eku hunguteni ka pongo leri tingaka, hilaha ku fanaka, ku veka muchini lowu nga ni pongo endhawini leyi hambaneke swi hunguta pongo.

*Ematikweni yo tala nawu wu lava leswaku vathori va tiyiseka leswaku vatirhi va vona va ambala swisirhelelo leswi faneleke swa tindleve.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 28]

Xana u nga tisirhelela njhani eka pongo leri vangiwaka hi timovha?