Ririmi Leri U Ri Vonaka Hi Mahlo!

XANA u ri dyondzise ku yini ririmi ra manana? Kumbexana u ri dyondze hi ku twa vandyangu ni vanghana va vulavula loko wa ha ri ricece. Eka vanhu vo tala, ririmi ri dyondziwa hi ku twa naswona ri humesiwa hi ku vulavula. Loko va hlela leswi ehleketiwaka ni mavonelo, vanhu lava va kotaka ku twa va kota ku pfuxeta hi ku olova marito lama vulavuriwaka, va ma endla ma va swivulwa emianakanyweni ya vona va nga si ma vulavula. Hambiswiritano, loko n’wana a velekiwe a fe tindleve, xana miehleketo yi nga hlela leswi anakanyiwaka hi ndlela yo karhi? Xana ri kona ririmi leri nga hundziselaka leswi ehleketiwaka ni swa xiviri ku suka eka munhu un’wana swi ya eka un’wana ku nga twakalanga mpfumawulo?

Ri Voniwile Kambe A Ri Twiwanga

Xin’wana lexi hlamarisaka hi mianakanyo ya munhu i mpimo lowu ririmi ra hina ri nga na wona ni vuswikoti bya ku ri tolovela. Hambiswiritano, handle ko twa, hi ntolovelo ku dyondza ririmi ku va ntirho wa mahlo, ku nga ri wa tindleve. Lexi tsakisaka hi leswaku ku navela ku vulavula i ku kulu swinene endzeni ka moya-xiviri wa munhu, ku endla leswaku hi hlula xihinga xin’wana ni xin’wana lexi nga vonakaka xi ri kona. Xilaveko lexi xi vange leswaku vanhu lava Feke Tindleve va endla tindlela to tala emisaveni hinkwayo ta ku vulavula hi mavoko. Tanihi leswi va vonanaka, va velekiwe emindyangwini ya vanhu lava Feke Tindleve kumbe va hlanganisiwe eswikolweni leswi hlawulekeke ni le vanhwini, mbuyelo wu ve leswaku va vumba ririmi leri rharhanganeke, leri hi ntolovelo ri endleriweke mahlo—ririmi ra mavoko.a

Eka Carl, wa le United States, ririmi leri a ku ri nyiko leyi humaka eka vatswari vakwe lava Feke Tindleve.b Hambileswi a a fe tindleve hi mpfhuka a velekiwa, a a swi kota ku fungha swilo, ku veka mimfhungho hi nxaxamelo, ni ku vula hi ku komisa leswi a swi ehleketaka hi Ririmi ra Mavoko ra le Amerika, (ASL [American Sign Language]) a ha ri ntsongo swinene. Vana vo tala lava Feke Tindleve va vatswari lava Feke Tindleve, lava vulavulaka hi mavoko, va sungula ku vulavula ro sungula hi mavoko loko va ri ni tinhweti ta 10 ku ya eka ta 12 hi vukhale. Ebukwini leyi nge, A Journey Into the Deaf-World, ku hlamuseriwa leswaku “sweswi vanhu lava vulavulaka tindzimi to hlayanyana va swi xiya leswaku vuswikoti bya ku tiva ririmi hi ntumbuluko ni ku ri hundzisela eka vana va wena byi simekiwe byi tiya ebyongweni. Leswaku vuswikoti lebyi byi kumeka ntsena eka ririmi ra mavoko kumbe eka ririmi leri vulavuriwaka a swi si tiveka hi ku helela.”

Sveta u velekiwe eRussia hi ndyangu wa xitukulwana xa vunharhu wa lava va Feke Tindleve. Yena ni makwavo la Feke Tindleve, va dyondze Ririmi ra Mavoko ra le Russia. Hi nkarhi lowu a tsarisiweke ha wona ekhirexe ya vana lava Feke Tindleve loko a ri ni malembe manharhu hi vukhale, vuswikoti bya yena bya ntumbuluko bya ririmi ra mavoko a byi hluvukile. Sveta u ri: “Vana lavan’wana lava Feke Tindleve a va nga swi koti ku vulavula hi mavoko naswona a va dyondza eka mina.” Vana vo tala lava Feke Tindleve va ve ni vatswari lava Twaka kahle, lava a va nga swi tivi ku vulavula hi mavoko. Hakanyingi ririmi ra mavoko a ri dyondzisiwa exikolweni hi vana lava Feke Tindleve, va dyondzisa lavatsongo, leswaku swi va olovela ku vulavula.

Namuntlha vatswari lava engetelekeke lava Twaka kahle va dyondza ku vulavula hi mavoko ni vana va vona. Hikwalaho ka sweswo, vana lava Feke Tindleve va swi kota ku vulavula hilaha ku humelelaka emahlweni ko va va ya exikolweni. Leswi swi ve ntiyiso hi Andrew wa le Canada, loyi vatswari vakwe va twaka kahle. Va dyondze ririmi ra mavoko ivi va vulavula na yena ha rona a ha ri ntsongo, va n’wi vekela xisekelo xa ririmi lexi a nga akelaka ehenhla ka xona emalembeni lama taka. Namuntlha ndyangu hinkwawo wu nga vulavurisana hi mhaka yin’wana ni yin’wana hi ririmi ra mavoko.

Vanhu lava Feke Tindleve va nga swi kota ku hlela swilo leswi swi ehleketiwaka ni swa xiviri, va nga ehleketanga hi ririmi leri vulavuriwaka. Tanihi laha un’wana ni un’wana wa hina a hlelaka leswi a swi ehleketaka hi ririmi ra hina, vanhu vo tala lava Feke Tindleve va ehleketa hi ririmi ra vona ra mavoko.

Tindzimi To Hambana-hambana

Emisaveni hinkwayo, vanhu lava Feke Tindleve va nga ha va va tisungulele ririmi ra vona vini ra mavoko kumbe va tekelele swivumbeko swo karhi swa tindzimi tin’wana ta mavoko. Ntivo-marito wun’wana wa namuntlha wa ririmi ra ASL wu tekiwe eka Ririmi ra Mavoko ra le France kwalomu ka malembe ya 180 lama hundzeke. Wu hlanganisiwe ni lowu ana se a wu tirhisiwa hi vanhu lava velekiweke eUnited States, kutani wu va leswi namuntlha swi vitaniwaka ASL. Tindzimi ta mavoko ti ve kona emalembeni yo tala naswona ku ve ni ku antswisiwa eka xitukulwana xin’wana ni xin’wana lexi landzeleke.

Hi ntolovelo, tindzimi ta mavoko a ti landzeli tindlela leti vanhu va ndhawu yoleyo, va ririmi leri vulavuriwaka va ti tirhisaka. Hi xikombiso, ePuerto Rico, ririmi ra ASL ra tirhisiwa hambileswi ku vulavuriwaka Xipaniya. Hambileswi Xinghezi xi vulavuriwaka eNghilandhi ni le United States, lavo sungula va tirhisa Ririmi ra Mavoko ra le Britain, leri hambaneke ngopfu ni ra ASL. Nakambe, Ririmi ra Mavoko ra le Mexico ri hambanile ni tindzimi to tala ta mavoko ta le Latin Amerika.

Loko munhu a dyondza ririmi ra mavoko, u tsakisiwa hi ku antswisiwa ka ku rharhangana ka rona ni ndlela leyi marito ma vekiweke erivaleni ha yona. Mahungu yo tala, leswi ehleketiwaka, kumbe mavonelo swi nga phofuriwa hi ririmi ra mavoko. Lexi tsakisaka hi leswaku ku hambeta ku humesiwa tibuku ta vanhu lava Feke Tindleve hi tikhasete ta vhidiyo, ku tirhisiwa ririmi ra mavoko leri tolovelekeke leswaku ku runguriwa switori, ku phatiwa swiphato, ku vuriwa timhaka ta matimu, ku dyondzisiwa ni ntiyiso wa Bibele. Ematikweni yo tala, swi ya swi andza leswaku vanhu va dyondzisiwa ririmi ra mavoko.

Ku Hlaya Leswi Nga Si Tshamaka Swi Twiwa

Loko va hlaya, hi ntolovelo vanhu lava Twaka kahle va kota ku tsundzuka leswi va tshameke va swi twa loko va tsundzuka mimpfumawulo ya marito. Hikwalaho swo tala swa leswi va swi hlayaka swa twisiseka hikuva va tshame va swi twa. Eka tindzimi to tala, marito lama tsariwaka a ma vuli swona leswi ma swi yimelaka kumbe leswi ma swi vulaka. Vanhu vo tala lava Twaka kahle va dyondza fambiselo leri anameke kumbe nawu lowu tsariweke hi ku swi hlanganisa ni mimpfumawulo ya ririmi leri vulavuriwaka leswaku va ta ri hlaya va ri twisisa. Hambiswiritano, anakanya u nga si tshama u twa mpfumawulo, rito, kumbe ririmi swi vulavuriwa evuton’wini bya wena hinkwabyo! Swi ta tika ni ku heta matimba ku dyondza nawu lowu anameke wa ririmi leri nga twiwiki. Swa twisiseka hakona leswaku ku hlaya ririmi ro tano swi tisa xiphiqo lexikulu eka vanhu lava Feke Tindleve, ngopfu-ngopfu eka lava va nga lahlekeriwa hi matimba ya ku twa va ha ri swihlangi kumbe lava nga si tshamaka va twa!

Tindhawu to tala emisaveni hinkwayo, laha vana lava Feke Tindleve va dyondzisiwaka kona ti kume mbuyelo wa ku tirhisa ririmi ra mavoko eku sunguleni loko n’wana a ha dyondza ririmi. (Vona mabokisi lama nga eka matluka 20 na 22.) Tindhawu teto ti kume leswaku loko n’wana la Feke Tindleve a tolovetiwa ririmi ra mavoko naswona a kurisa xisekelo xa ririmi, u ta veka xisekelo xa ku humelela kahle edyondzweni ni le vanhwini swin’we ni ku hluvukisa ku navela ku tiva ririmi leri tsariwaka enkarhini lowu taka.

United Nations Educational, Scientific, and Cultural Organization, leyi tirhanaka ni dyondzo ya vanhu lava Feke Tindleve, yi te: “A swa ha amukeleki ku honisa ririmi ra mavoko, kumbe ku papalata ku ri hisekela hi matimba leswaku ri ya emahlweni ni swiyimiso swa rona swa leswaku ri dyondzisiwa lava feke tindleve.” Hambiswiritano, swi fanerile ku vula leswaku ku nga khathariseki dyondzo leyi vatswari va yi hlawulelaka n’wana wa vona la Feke Tindleve, ku tirhisana loku heleleke ka vatswari havumbirhi bya vona leswaku n’wana wa vona a humelela i ka nkoka swinene.—Vona xihloko lexi nge “Leswaku Ndzi Kota Ku Vulavula Ni N’wananga, Ndzi Dyondze Ririmi Rin’wana,” eka Xalamuka! ya November 8, 1996.

Ku Twisisa Vanhu Lava Feke Tindleve

Loko vana lava Feke Tindleve va va vanhu lavakulu lava Feke Tindleve, hakanyingi va vula leswaku leswi a va swi lava ngopfu eka vatswari va vona a ku ri ku vulavula na vona. Loko mana wakwe la dyuhaleke a ri karhi a fa, Jack wanuna la Feke Tindleve u ringete ku vulavula na yena. Na yena u ringetile ku n’wi byela swo karhi kambe a a nga swi koti ku swi tsala ehansi naswona a a nga ri tivi ririmi ra mavoko. Hiloko a titivalela ku fa kutani endzhakunyana a fa. Jack u titwe a karhatekile hi minkarhi yoleyo yo hetelela leyi vangelaka gome. Ntokoto lowu wu n’wi susumetele ku byela vatswari va vana lava Feke Tindleve, a ku: “Loko u lava mbulavurisano wo olova ni lowu nyiketaka mavonelo lama nga ni xikongomelo, mintlhaveko, mianakanyo ni rirhandzu eka n’wana wa wena la feke tindleve, vulavula hi mavoko. . . . A swa ha pfuni nchumu eka mina. Xana wena swi nga ku pfuna?”

Emalembeni yo tala, vo tala a va nga swi twisisi leswi vanhu lava Feke Tindleve va langutanaka na swona. Van’wana a va ri ni vonelo ra leswaku lava feke tindleve a va tivi nchumu hikuva a va twi nchumu. Vatswari a va va khathalela ku tlula mpimo vana va vona lava Feke Tindleve kumbe va chava ku va tshika va ntshunxeka ni vanhu van’wana. Eka mindhavuko yin’wana, hi xihoxo vanhu lava Feke Tindleve a va tekiwa va ri “timbheveve” kumbe “va nga koti ku vulavula” hambileswi hi ntolovelo vanhu lava Feke Tindleve va nga tsandzekiki ku vulavula. Vo ka va nga swi koti ku twa. Van’wana va langute ku vulavula hi mavoko ku ri masungulo ya ririmi leri vulavuriwaka kumbe ku ri ka le hansi. A swi hlamarisi leswaku hikwalaho ka ku honisa ko tano, vanhu van’wana lava Feke Tindleve va nga titwa va tshikileriwile naswona va nga twisisiwi.

Loko a ri karhi a kula eUnited States, a ha ri n’wana lontsongo hi va 1930, Joseph u tsarisiwe exikolweni xo hlawuleka xa vana lava Feke Tindleve, lexi a xi alela ku tirhisiwa ka ririmi ra mavoko. Hakanyingi yena ni vana-kulobye a va tshinyeriwa ku vulavula hi mavoko, hambileswi a va nga ri twisisi ririmi ra vadyondzisi va vona. A va swi navela swonghasi ku twisisa ni leswaku va twisisiwa! Ematikweni lawa dyondzo ya vana lava Feke Tindleve yi kayivelaka, van’wana va kula va ri na dyondzo yitsongo leyi faneleke. Hi xikombiso, muyimeri wa Xalamuka! eAfrika vupela-dyambu u te: “Vutomi bya vanhu vo tala lava Feke Tindleve bya tika eAfrika naswona byi ni nhlomulo. Eka hinkwavo lava lamaleke, onge vanhu lava Feke Tindleve hi vona lava honisiweke ni lava nga twisisiwiki ngopfu.”

Hinkwerhu hi lava ku twisisiwa. Swi twisa ku vava leswi loko van’wana va vona munhu la Feke Tindleve, va tivonela munhu la nga “pfuniki nchumu.” Ku tsandzeka loku vonakaka ku nga sirha vuswikoti bya xiviri bya munhu la Feke Tindleve. Hilaha ku hambaneke, vanhu vo tala lava Feke Tindleve va tivona va ri vanhu lava nga ni “vuswikoti.” Va swi kota ku vulavurisana hi ku olova, va swi kota ku tixixima, va humelela hi tlhelo ra dyondzo, evanhwini ni hi tlhelo ra moya. Khombo ra kona, ndlela yo biha leyi vanhu vo tala lava Feke Tindleve va khomiweke ha yona, yi vangele van’wana leswaku va nga va tshembi vanhu lava Twaka kahle. Hambiswiritano, loko vanhu lava va Twaka kahle va kombisa ku swi tsakela hi xiviri ku twisisisa xiyimo xa vanhu lava Feke Tindleve ni ririmi leri tolovelekeke ra mavoko, naswona va teka lava Feke Tindleve tanihi vanhu lava nga ni “vuswikoti,” hinkwavo va vuyeriwa.

Loko u navela ku dyondza ririmi ra mavoko, tsundzuka leswaku tindzimi ti yimela ndlela leyi hi ehleketaka ha yona ni leyi hi swi tirhisaka ha yona. Leswaku u dyondza ririmi ra mavoko hi ndlela leyi humelelaka, u fanele u ehleketa hi ndlela ya ririmi rero. Hi yona mhaka leyi ku dyondza ntsena mimfungho eka xihlamusela marito ya ririmi ra mavoko a swi nge pfuni leswaku swi tirha hakunene eka ririmi rero. Swi nga va njhani loko wo dyondza eka lava va tirhisaka ririmi ra mavoko evuton’wini bya vona bya siku ni siku—vanhu lava Feke Tindleve? Ku dyondza ririmi ra vumbirhi eka lava va kuleke va ri karhi va ri tirhisa swi ku pfuna ku ehleketa ni ku vona ndlela leyi swi tirhaka ha yona hi ndlela leyi hambaneke, kambe ya ntumbuluko.

Emisaveni hinkwayo, vanhu lava Feke Tindleve va antswisa vuswikoti bya vona hi ku tirhisa ririmi ra mavoko leri fuweke. Tana u ta tivonela hi wexe ririmi ra vona ra ku vulavula hi mavoko.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Box on page 12]

“New York Ri Dyondzisa Vanhu Lava Feke Tindleve Ririmi Ra Mavoko, Ivi Ku Landzela Xinghezi”

Nhloko-mhaka yoleyo yi humelele eka The New York Times ya March 5, 1998. Felicia R. Lee u te: “Eka leswi dzunisiwaka ku ri ku hundzuka lokukulu eka dyondzo ya swichudeni leswi feke tindleve, xikolo lexi nga xona ntsena xa mani na mani edoroba-nkulu xa lava feke tindleve, xi ta kamberiwa hi vukheta leswaku vadyondzisi hinkwavo va ta dyondzisa ntsena ririmi ra mavoko leri sekeriweke eka mimfungho ni swikoweto.” U hlamusela leswaku vadyondzisi vo tala “va vula leswaku ku lavisisisa ku komba leswaku ririmi leri nga rona leri tirhisiwaka ra vanhu lava feke tindleve hi leri voniwaka, a hi leri vulavuriwaka, ni leswaku swikolo leswi tirhisaka ndlela ya swona leyi swi yi tsakelaka, leyi vuriwaka Ririmi ra Mavoko ra le Amerika, swi dyondzisa swichudeni ku antswa ku tlula ndlela leyi swikolo swin’wana swi endlaka ha yona.

“Va vula leswaku swichudeni leswi feke tindleve swi fanele swi khomiwa hi ndlela leyi fanaka ni ya swichudeni leswi tirhisaka tindzimi timbirhi, ku nga ri vanhu lava lamaleke.”

Profesa Harlan Lane wa le Yunivesithi ya N’walungu-vuxa, eBoston, u te: “Ndzi ehleketa leswaku [xikolo xa le New York] xi rhangele nhluvuko.” U byele Xalamuka! leswaku xikongomelo lexikulu i ku dyondzisa Xinghezi xi va ririmi ra vumbirhi, leri hlayiwaka.

[Box/Pictures on page 13]

I Ririmi!

Van’wana va vanhu lava Twaka kahle va fikelele makumu lama hoxeke ya leswaku ririmi ra mavoko i ndlela leyi rharhanganeke ya ku vulavula hi ku tirhisa swirho swa miri. Ri tlhele ri hlamuseriwa ri ri ririmi leri tirhisaka swifaniso. Hambileswi ririmi ra mavoko ri tirhisaka xikandza, miri, mavoko ni ndhawu leyi munhu a nga eka yona hi ndlela leyi humelelaka, vunyingi bya mimfungho yi vula switsongo kumbe a yi swi vuli hi ku helela leswi swi hlamuseriwaka hi yona. Hi xikombiso, hi Ririmi ra Mavoko ra le Amerika (ASL [American Sign Language]), mfungho lowu vulaka ku “endla” wu tirhisa mavoko hamambirhi ka wona ma finye swibakele, xibakele xin’wana xi ri ehenhla ka xin’wana, u endla onge u le ku soholoteni. Hambileswi wu tolovelekeke, mfungho lowu a wu vuli nchumu eka la nga vulavuriki hi mavoko. Eka Ririmi ra Mavoko ra le Russia (RLS [Russian Sign Language]), mfungho lowu yimelaka “ku lava” wu endliwa hi ku tirhisa mavoko hamambirhi, khudzu ha rin’we ri khumbane ni rintiho ra vunharhu naswona ma longoloka hi ndlela yo endla xirhendzevutana. (Vona xifaniso eka tluka leri.) Hikwalaho ka mianakanyo yo tala leyi rharhanganeke swa tika ku swi vula hi ndlela yo tirhisa swifaniso. Leswi nga kotekaka ntsena ku ta va ku vulavula hi mavoko hi swilo swa xiviri leswi nga fanekiseriwaka, ku fana ni mimfungho leyi fanekiselaka “yindlu” kumbe “n’wana.”—Vona swifaniso eka tluka leri.

Nsinya wun’wana wa nawu wa ririmi wu ta va ku tirhisa xivumbeko xa ntivo-marito lama amukeriwaka hi vanhu. Tindzimi ta mavoko ta xi kombisa xivumbeko xo tano xa ririmi. Hi xikombiso, nhloko-mhaka ya xiga xa ASL hi ntolovelo yi rhanga yi vuriwa ivi yi landzeriwa hi nhlamuselo ya yona. Nakambe, hi nkarhi wun’wana ku hlela swilo hi ndlela leyi swi humelelaka ha yona hi xona xilo xa xisekelo eka tindzimi to tala ta mavoko.

Tindlela to tala leti nghohe yi langutekaka ha yona ti pfuna ku tirha ko tano ka ririmi, hikuva ti endla leswaku ku hambanisiwa xivutiso eka xileriso, xivulwa lexi ringanyetaka kumbe xiga xo olova. Ndlela leyi vonakaka ya ririmi ra mavoko yi pfumelele leswaku leswi swi koteka swin’we ni swivumbeko swin’wana swo tala swa muxaka wa swona.

[Swifaniso]

“Endla” hi xi ASL

“Ku lava” hi xi RLS

“Yindlu” hi xi ASL

“N’wana” hi xi ASL

[Box on page 14]

Tindzimi Ta Xiviri

“Ku hambana ni ku nga twisisi loku tolovelekeke, tindzimi ta mavoko a hi ku vulavula hi swirho swa miri kumbe swikoweto, leti tshuburiweke hi vadyondzisi kumbe mimfungho ya ririmi leri vulavuriwaka ra vanhu va ndhawu. Ti kumeka laha ku nga ni vanhu lava feke tindleve, naswona ha rin’we i ririmi leri hambaneke leri heleleke, leri tirhisaka mavumbekelo ya ririmi lama fanaka ni lawa ma tirhisiwaka eka tindzimi leti vulavuriwaka emisaveni hinkwayo.”

Le Nicaragua, “swikolo swi yise nyingiso eku leteleni vana [lava feke tindleve] leswaku va dyondza ku vendzavendza ka nomu ni marito, kutani ku fana ni hinkwako laha sweswo swi ringetiweke kona, mbuyelo a wu vanga lowunene. Kambe sweswo a swi nga ri na mhaka. Etimbaleni ta mintlangu ni le mabazini ya xikolo vana a va tisungulela tindlela ta vona ta ku vulavula hi mavoko . . . Ku nga ri khale, tindlela toleto ti tiyile, ti va leswi namuntlha swi vitaniwaka Lenguaje de Signos Nicaragüense.” Sweswi xitukulwana lexintshwa xa vana lava feke tindleve xi endle ririmi leri olovaka, leri ri thyiweke Idioma de Signos Nicaragüense.—The Language Instinct, hi Steven Pinker.

Xitolo

[Xifaniso lexi nga eka tluka 15]

Hi xi ASL, leyi i ndlela yin’wana yo vula hi mavoko u ku, “Endzhaku ka loko a ye exitolo, u ye entirhweni”

1 Xitolo

2 wa xinuna

3 yana eka

4 heta

5 yana eka

6 ntirho