Ndlela Yo Sirhelela Rihanyo Ra Wena

NTLHONTLHO lowukulu namuntlha i wa ku endla xiboho malunghana ni nchumu lowu wu ri khumbaka ngopfu rihanyo ra hina. Vahangalasi va mahungu va tate misava hi rungula leri vulavulaka hi ku lawula ndlela leyi u dyaka ha yona, vutiolori, swilo leswi pfunetaka swakudya leswi akaka miri ni timhaka to tala leti fambisanaka ni rihanyo. Khombo ra kona, rungula ro tala ra kanetana. Mutsari wa swa sayense Denise Grady u ri: “Switsundzuxo leswi vanhu va byeriwaka swona malunghana ni swakudya leswi nga dyiwaka, mirhi leyi nga tirhisiwaka, kahle-kahle, malunghana ni ndlela yo hanya swi vonaka swi cinca nkarhi wun’wana ni wun’wana loko ku hangalasiwa ndzavisiso lowuntshwa lowu kandziyisiwaka eka magazini wa vutshunguri.”

Madokodela man’wana ma tsundzuxa leswaku ndlela yo antswa i ya ku namarhela leswi ana se swi tiviwaka ematshan’weni yo ringetela nchumu wun’wana ni wun’wana lowuntshwa wa rihanyo lowu humelelaka. Hi xikombiso, The American Medical Association Family Medical Guide yi ri: “U nga tshama u hanye kahle evuton’wini bya wena hinkwabyo loko wo cinca ndlela leyi u hanyaka ha yona kutani u hanya hi ndlela leyinene ni ku kamberiwa nkarhi ni nkarhi, leswaku vuvabyi byin’wana ni byin’wana lebyi ku khomaka byi voniwa ivi byi tshunguriwa hi ku hatlisa.” Kambe u nga yi “cinca [njhani] ndlela leyi u hanyaka ha yona kutani u hanya hi ndlela leyinene” leyi nga ku pfunaka? A hi kambisiseni tindlela ta kona tinharhu.

Hlawula Swakudya Leswi Nga Ni Rihanyo

Vativi va swa vutshunguri va bumabumela leswaku hi dya swakudya swa mixaka-xaka, tanihi leswi hi kumaka tikhilojulu to tala eka tikhabohayidireti leti rharhanganeke, ngopfu-ngopfu leti kumekaka eka mavele, tinyawa, matsavu ni mihandzu.a Hambiswiritano, rihanyo ra hina a ri khumbiwi ntsena hi leswi hi swi dyaka, kambe ri khumbiwa ni hi mpimo wa swakudya leswi hi swi dyaka. I swa nkoka ku dya hi ringanisela. Ku dya tikhilojulu to tala nkarhi hinkwawo ku tlula leti miri wa hina wu nga ti tirhisaka swi vanga ku nyuhela. Ku nyuhela kona ku nga vanga swiphiqo embilwini, ku nga tsanisa miri naswona ku endla leswaku munhu a “hlaseleka hi ku olova hi vuvabyi bya mbilu, hi vuvabyi bya chukele, hi vuvabyi bya marhambu ni mavabyi man’wana,” hi ku vula ka buku yin’wana ya nkongomiso wa vutshunguri.

Emalembeni ya sweswinyana, ku yisiwe nyingiso lowukulu eka swakudya leswi nga ni mafurha. Vativi vo tala va ta rihanyo va vula leswaku swakudya leswi nga ni mafurha yo tala swi engetela khombo ra vuvabyi bya mbilu ni vuvabyi bya khensa bya mixaka yo karhi. Hambiswiritano, leswi a swi vuli leswaku a hi fanelanga hi dya swakudya leswi nga ni mafurha nikatsongo. “Eka swakudya leswi nga ni rihanyo u nga swi dya leswi u swi rhandzaka, hi mpimo wo karhi, siku rin’wana ni rin’wana,” ku vula Mary Abbott Hess, khale ka muungameri wa Nhlangano wa Swakudya wa le Amerika. Xilotlelo xa kona, i ku dya swakudya leswitsongo leswi nga ni mafurha, kutani u hunguta ngopfu ku dya swilo swin’wana leswi nga ni mafurha.

Phela, a swi olovi ku cinca ndlela leyi u dyaka ha yona. Entiyisweni, van’wana va nga ha vona onge munhu a nga fanelanga a hanya loko a tshamela ku titsona swakudya leswi a swi rhandzaka. Kambe, ematshan’weni ya ku va ni langutelo rero ra leswaku ku titsona a swi lulamanga, lwela ku ringanisela kahle. Xa nkoka, i ku hunguta ku nga ri ku tshika hi ku helela. Family Medical Guide leyi tshahiweke eku sunguleni yi ri: “Ku hanya hi ndlela leyi nga ni rihanyo a swi vuli leswaku u fanele u tshika ku tsakela vutomi.”

Vativi va swakudya va ringanyeta leswaku u nga cinca ndlela leyi u dyaka ha yona hi ku tshika swakudya leswi nga riki na rihanyo hakatsongo-tsongo. Hi xikombiso, hlela leswaku u ta dya yini vhiki hinkwaro, u nga hleli swakudya swa siku ha rin’we ntsena. Loko sweswi u dya nyama yo tshwuka siku rin’wana ni rin’wana, ringeta ku hunguta u yi dya masiku manharhu hi vhiki. Swi tano ni hi swakudya leswi tontaka mafurha, tanihi botere, chizi, ayisi khrimi ni swisivanyoka leswi nga ni mafurha yo tala. Pakani ya wena ku fanele ku va ku hunguta mafurha lawa u ma dyaka lerova ma nga tluli eka 30 wa tiphesente eka tikhilojulu ta wena.

Dok. Walter Willett wa le Yunivhesiti ya Harvard wa tsundzuxa malunghana ni ku hunguta swakudya leswi nga ni mafurha kutani swi siviwa hi swakudya leswi nga ni xitachi xo tala ni chukele. Hakanyingi leswi swi endla leswaku munhu a nyuhela. Ndlela yo antswa i ku hunguta mafurha swin’we ni tikhabohayidreti eswakudyeni swa wena.

Vutiolori Bya Kahle

Ndlela leyinene ya rihanyo yi katsa nongonoko wa vutiolori bya nkarhi hinkwawo. Dok. Steven Blair, mutsari wa xiviko xa vuhandzuri bya masocha bya le United States u vika leswi malunghana ni xiyimo lexinene xa miri, u ri: “Vanhu lava tshikaka ku hanya va tshamile kutani va endla ntirho wo karhi hi ndlela leyi ringanerisiweke va ri hunguta hi le xikarhi khombo ra ku khomiwa hi vuvabyi bya mbilu.” Lexi twisaka ku vava, vanhu vo tala namuntlha a va na mhaka ni vutiolori. Hi xikombiso, eUnited States, ku vuriwa leswaku munhu un’we eka vanhu va mune a nga endli nchumu nikatsongo. ECanada, nkambisiso wun’wana lowu nyikiweke xihloko lexi nge Physical Activity Benchmarks wu kume leswaku “63 wa tiphesente ta vanhu va le Canada a va endla ntirho lowu tshuka-tshukisaka miri hi nkarhi lowu nga endliki awara hi siku,” ku vika The Toronto Star. Naswona eBritain, valavisisi va vula leswaku ntlawa wun’wana wa vana lava va va kambeleke a “va nga endli nchumu nikatsongo lerova ndlela leyi timbilu ta vona a ti ba ha yona loko va pfukile, yo hambananyana katsongo niloko va etlele.”—The Sunday Times.

Enkarhini lowu hundzeke a ku ehleketiwa leswaku i vutiolori bya miri lebyi endliwaka hi ku gingiriteka swinene lebyi pfunaka eka rihanyo. Kambe vutiolori lebyikulu a byi endli leswaku munhu a hanya kahle. Entiyisweni, “ku tirhisa 150 wa tikhalori [630 wa tikhilojulu] hi siku [hi vutiolori byo olova] swi nga hunguta khombo ra ku khomiwa hi vuvabyi bya mbilu, nsusumeto lowukulu wa ngati, vuvabyi bya khensa ni bya chukele,” hi ku ya hi xiviko lexi tolovelekeke xa vuhandzuri.

Loko u hlawula ntirho lowu lavaka vutiolori, i swa nkoka leswaku u hlawula nchumu lowu u tsakelaka ku wu endla. Loko swi nga ri tano, a wu nge swi koti ku hanya ha wona. Xa nkoka, a hi leswi u swi endlaka leswaku u tiolola, kambe i ku phikelela. National Institutes of Health ya le United States yi ringanyeta leswaku tanihi nkongomiso lowu tolovelekeke, “vana swin’we ni lavakulu va fanele va tivekela pakani ya ku va ni 30 wa timinete ta vutiolori lebyinene lebyi va byi endlaka nkarhi hinkwawo, naswona loko swi koteka, va byi endla masiku hinkwawo ya vhiki.”

I vutiolori bya njhani lebyi langutiwaka byi ri eka xiringaniso lexinene? Ku hlambela, ku endla vutiolori hi ku famba-famba, ku gada xikanyakanya, ku hlantswa movha ni ku wu policha, ku gonya hi switepisi ni ku kukula rivala. A swi kali swi lava u joyina ntlawa wa vutiolori kumbe ya rihanyo leswaku u khathalela rihanyo ra wena. Kambe, ku ni nchumu wun’we lowu u faneleke u wu lemuka: Vativi va swa vutshunguri va bumabumela leswaku loko u tshame u endliwa vuhandzuri lebyi fambelanaka ni mbilu swin’we ni misiha ya ngati kumbe loko u ri waxinuna la nga ni malembe lama tlulaka 40 hi vukhale kumbe u ri waxisati la nga ni malembe lama tlulaka 50, u fanele u tiyiseka leswaku u vonana ni dokodela u nga si sungula nongonoko wa vutiolori.

Ku Vuriwa Yini Hi Ku Dzaha, Swidzidzirisi Ni Xihoko?

Ku dzaha: Musi wa fole wu ni swiaki leswi xungetaka vutomi leswi tlulaka 4 000, eka swona, swa 200 i chefu. Hambiswiritano, ku nga khathariseki leswaku chefu yi tele ku fikela kwihi, a swi kanakanisi leswaku fole ri nga onha rihanyo ra munhu. Swilo swo hlayanyana leswi dyiwaka swi fana ni fole hikwalaho ka mafu lawa swi ma vangaka. Hi xikombiso, eUnited States vanhu lava phindhiweke ka khume va dlayiwa hi mavabyi lama fambisanaka ni fole ku tlula lava dlayiwaka hi timhangu ta mimovha. Emisaveni hinkwayo, Vandla ra Rihanyo ra Misava Hinkwayo ri ringanyeta leswaku ku dzaha ku dlaya vanhu lava ringanaka timiliyoni tinharhu lembe ni lembe emisaveni hinkwayo!

Ku tlhandlekela eka khombo leri engetelekaka ra vuvabyi bya khensa ni vuvabyi bya mbilu, hakanyingi vadzahi va khomiwa hi mukhuhlwana, va va ni swilondza ekhwirini, vuvabyi bya mikolo ni bya nsusumeto lowukulu wa ngati ku tlula lava nga dzahiki. Ku dzaha swi endla leswaku munhu a nga ha nun’hweti kahle naswona a nga ha kumi nantswo wa kahle. Swi le rivaleni leswaku ku tshika ku dzaha i nchumu wun’wana wa nkoka wo hlayisa rihanyo lowu munhu a nga wu endlaka. Kambe ku vuriwa yini hi swidzidzirisi ni xihoko?

Swidzidzirisi: Ku tirhisiwa ko biha ka swidzidzirisi ku byi onhe ngopfu vutomi bya vanhu emisaveni hinkwayo. Ndzawulo ya Rihanyo ni Mintirho ya Vanhu ya le United States yi ri: “Lembe rin’wana ni rin’wana, ku tirhisiwa ko biha ka swidzidzirisi ku dlaya vanhu va le Amerika lava ringanaka 14 000.” Kambe vatirhisi va swidzidzirisi lava nga riki enawini a hi vona ntsena va khumbiwaka hi bindzu leri ra swidzidzirisi. Leswaku va kuma mali yo ya emahlweni ni mukhuva wa vona, vanhu vo tala lava godzomberiweke va va ni madzolonga naswona va hanya hi vugevenga. The Sociology of Juvenile Delinquency yi ri: “Minkwetlembetano leyi vaka kona hikwalaho ka vanhu lava tirhaka tanihi mintlawa leswaku va hangalasa crack [khokheyini] swi hundzule tindhawu tin’wana leti nga ni vanhu vo tala edorobeni ti va ‘xivandla xa rifu,’ laha vanhu va dlayanaka ngopfu lerova maphorisa ma ti vula tindhawu to biha swinene leti nga rhandzekiki.”

Ina, ku tirhisiwa ko biha ka swidzidzirisi, a hi xiphiqo xa le United States ntsena. Hi ku landza xiringaniso xin’wana, lembe ni lembe vanhu va le misaveni hinkwayo lava hlayeriwaka eka 160 000 ku ya eka 210 000 va fa hikwalaho ko titlhavela swidzidzirisi. Ku tlula kwalaho, van’wana va timiliyoni va tirhisa mixaka yin’wana ya swidzidzirisi swo biha, ku fana ni khat (xidzidzirisi xa makamba ya rihlaza), betel nut na khokheyini.

Xihoko: Hambiloko swidzidzirisi leswi nga ni khombo swo fana ni khokheyini leyi siriweke ni heroyini swi koka nyingiso wa tiko, ku tirhisiwa ko biha ka xihoko ku tisa khombo rin’wana lerikulu. Ku godzomberiwa hi xihoko “swi khumba munhu un’we eka vanhu va khume va le Canada,” ku vika The Medical Post, “naswona swi koxa ndzawulo leyi khathalelaka rihanyo $10 wa tibiliyoni [R62 000 wa timiliyoni] hi lembe.” Ku ringanyetiwa leswaku eUnited States xihoko xi hoxa xandla eka timhangu letikulu ta le magondzweni ni mindzilo leswi ringanaka 50 wa tiphesente, 45 wa tiphesente ta ku nwela ematini na 36 wa tiphesente ta makhombo ya lava fambaka hi milenge emagondzweni. Ku tirhisiwa ko biha ka xihoko ku tlhela ku vanga madzolonga yo tala. Hambileswi swi nga tiviwiki, hakanyingi xihoko hi xona xi endlaka leswaku vanhu va dlayana hi vomu, va khembetelana, va pfinya, va xanisa vana kumbe va tidlaya.

Loko munhu un’wana loyi u n’wi rhandzaka a nga swi koti ku hanya handle ka xihoko, fole kumbe swidzidzirisi, lava mpfuno.b Rito ra Xikwembu ku nga Bibele, ri vula leswaku “munghana wa munhu wa ṅwi ranḍa hi masiku; i makwav̌o e makhombyeni.” (Swivuriso 17:17) Ina, ku titshega hi nseketelo wa rirhandzu wa ndyangu ni vanghana swi nga ku pfuna ngopfu leswaku u langutana ni xiyimo xo nonon’hwa.

Kambe leswaku u tshama u hanye kahle, a ku laveki rihanyo lerinene ra miri ntsena, ku laveka ni swin’wana. Langutelo ra mianakanyo ni ra timhaka ta moya ri nga ku pfuna leswaku u hanya hi ndlela leyinene. Xihloko lexi landzelaka xi ta bula ha swona.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 5]

“Ku hanya hi ndlela leyi nga ni rihanyo a swi vuli leswaku u fanele u tshika ku tsakela vutomi”

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 6]

Vandla ra Rihanyo ra Misava Hinkwayo ri ringanyeta leswaku ku dzaha ku dlaya vanhu lava ringanaka timiliyoni tinharhu lembe ni lembe

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 7]

“Eka swakudya leswi nga ni rihanyo u nga swi dya leswi u swi rhandzaka, hi mpimo wo karhi, siku rin’wana ni rin’wana”

[Xifaniso lexi nga eka tluka 5]

Ku tiolola nkarhi ni nkarhi swi nga endla leswaku u hanya hi ndlela leyinene

[Xifaniso lexi nga eka tluka 6]

Ala fole ni swidzidzirisi leswi nga riki enawini

[Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

Mihandzu ni matsavu swi nga ku pfuna

[Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

Hambi ku ri mintirho ya siku ni siku ya le kaya yi nga va vutiolori lebyinene