Vantswa Va Vutisa . . .

Xana Ndzi Nga Wu Hungutisa Ku Yini Ntiko?

“KU NYUHELA i nchumu lowu vavisaka ku tlurisa, lowu nga humelelaka evuton’wini bya mufana wa kondlo-a-ndzi-dyi.” Ku vilele mufana un’wana la vitaniwaka Judd. Loko u nyuhele ku tlurisa wa swi tiva leswaku u titwisa ku yini.

Hambi swi ri tano, mafurha ya miri lama nga lavekiki ma nga karhata erihanyweni ku tlula ku onha xivumbeko xa wena. Ku nyuhela ku nga ku vangela swiphiqo swo tala erihanyweni—swiphiqo leswi tolovelekeke, mavabyi ya ku hefemula, ni vuvabyi bya chukela, ku katsa ni mavabyi lama dlayaka yo kota vuvabyi bya mbilu ni khensa ya rhumbu lerikulu leyi nga ha ku khomaka loko se u dyuhala.a

Kambe, leswi a swi vuli leswaku ku nyuhelanyana swi vula leswaku u fanele ku hunguta ntiko. Van’wana va hina hi tekele miri wo nyuhela; hi languteka hi tele ku tlula ndlela leyi hi lavaka ha yona hambi loko ntiko wa hina wu ri wona lowu hi wu lavaka.b Kambe loko dokodela wa wena a vula leswaku u ni mafurha ya miri yo tala ku tlula ndlela leyi faneleke, ku nga ha va ni swin’wana swilo leswi katsekaka. Buku leyi nge The Healthy Adolescent yi ri: “Ku nga tirhi kahle ka tinhlaribya to ke mbhovo to tanihi rivengwana, nhlaribya ya kholokholo, ni tinhlaribya-nswini swi fambisana . . . ni ku nyuhela eka vanhu van’wana.”

Ku Dya Ngopfu, Vutiolori Lebyi Nga Nyawuriki

Hakanyingi, ku nyuhela swi vangiwa hi ku dya swakudya leswi nga akiki naswona u nga endli vutiolori. Judd lontsongo wa tsundzuka: “Tanihi leswi mana wa mina a a tirha leswaku a kota ku hi wundla, mina ni makwerhu . . . a hi tiphamela. A hi dya swiputsa swa malekere, ivi hi rhelerisa hi mabodlhela ya tilitara timbirhi ta [soda].” Xana swi yelana ni leswi u swi endlaka?

Hambi swi ri tano, vantshwa van’wana a va dyisi hi ndlala, kambe va dyela ku enerisa xilaveko xa ku kula ni ku tiphina. Vantshwa vo tano va nga ha dyela ku hunguta ntshikilelo hi ndlela leyi hoxeke, tanihi wa ku dlaya vukati ka vatswari, rifu ra murhandziwa, kumbe nchumu wun’wana lowu va vavisaka.

Xiphiqo xa ku dya ku tlula mpimo hakanyingi xi engeteriwa hi ku nga endli vutiolori. A Parent’s Guide to Eating Disorders and Obesity yi ri: “Thelevhixini a yi ku tshikisi ku tirha ntsena, kambe xikongomelo xa nongonoko wa yona ni vunavetisi swi tlhela swi khutaza ku dya . . . u dya . . . u tlhela u dya.”

Ntlhamu Wa Ku Tisikisa

Van’wana va vula leswaku eka mune wa Maamerika, un’we u dya hi ku pima hi ndlela yo karhi. Kambe, ku tlula 90 wa tiphesente ta vanhu lava hungutaka ntiko hi ku dya hi ku pima va tlhelela eka ntiko wolowo. I yini lexi nga fambiki kahle?

Miri wa wena wu fana ni onto; byongo bya wena byi fana ni xilawula-mahiselo. Loko u dya, matirhelo ya miri ma gayela swakudya leswaku swi humesa matimba. Loko u dya swakudya swo tala ku tlula leswi miri wa wena wu lavaka swona, leswin’wana swi hundzuka mafurha. Kutani loko u tisikisa leswaku u ta hunguta ntiko, ntiko wona u ta wu hunguta—eku sunguleni. Kambe hi ku hatlisa miri wa wena wu sungula ‘endlelo ro langutana ni xiphiqo’ ivi wu vangela miri wa wena leswaku wu nga gayeli swakudya swo tala hi laha a wu endla ha kona. U sungula ku engetela ntiko nakambe, hambi loko u tisikisa, naswona eka mpimonyana wolowuya u wu dyaka, swin’wana swi hundzuka mafurha. Tikhilogiramu letiya u nga ti hunguta ta vuya hinkwato, ku tlhela ku engeteleka tin’wana. Hi ku hlundzuka, u sungula ndlela yin’wana ya ku titsona swakudya. Kambe loko u hunguta—hi hala tlhelo wa engetela.

Kutani ke wa swi vona leswaku tindlelanyana ta vutlharhi ta ku hunguta ntiko kahle-kahle a ti tirhi. Tiphilisi ta ku hunguta ntiko ti nga hunguta ku navela ka wena swakudya swa nkarhi wo koma, kambe hi ku hatlisa miri wa ti tolovela ivi ku navela ka wena swakudya ku vuya. Kumbe fambiselo ra miri wa wena ri nga ha tirhi ngopfu ivi u engetela ntiko. Swiphiqo leswi van’wana swi va humeleleke swi katsa sululwana, ku tsutsuma ka ngati hi rivilo lerikulu, ku vilela, ni ku godzomberiwa. Swa fana ni hi tiphilisi leti hungutaka mati kumbe leti hatlisisaka tirhelo ra miri wa wena. Dok. Lawrence Lamb handle ko kanakana u swi veka hi ndlela leyi: “Ku hava nchumu lowu va nge i philisi leyi tirhaka hi ndlela leyi humelelaka naswona leyi nga riki na khombo leyi nga ku pfunaka ku hunguta mafurha ya miri.”

Leswi wa ha riki muntshwa, miri wa wena wu lava tikhilojulu ni swiaki swa miri leswi engetelekeke siku na siku. Ku tisikisa ku nga sivela ku kula ka wena hi xiviri. Nakambe xiya leswi Bibele yi swi vulaka hi Hosi Sawulo eka 1 Samuwele 28:20: “A ku nga ha v̌anga na matimba e ka yena, hikuv̌a a nga dyanga ntšhumu e siku hikwaro ni v̌usiku hikwabyo.” Hi ku fanana, hi ku ya hi dokodela un’wana, vantshwa lava ringetaka ku tisikisa va nga ha va ni “gome, . . . ntshikilelo, ku twa xirhami, va nga pasi kahle etidyondzweni exikolweni, ku pfimbelwa, va hela matimba, [ku huma katsongo kumbe ku nga vi enkarhini hi laha ku heleleke], ni mianakanyo yi nonoka ku tirha.”

Ndlela Leyi Nga Riki Na Khombo Ya Ku Hunguta Ntiko

Ndlela yo kala khombo yo hunguta ntiko yi sungula hi nkambisiso wa dokodela wa ndyangu wa ka n’wina. A nga ha ku kambela swiphiqo swo karhi leswi nga ha vaka kona loko u dya hi ku pima. A nga ha tlhela a ku pfuna ku tivekela pakani leyi twisisekaka ya ku hunguta mpimo naswona a ku pfuna hi ndlela yo fikelela pakani yoleyo hi nkarhi lowu vekiweke.

Bibele yi ri: “A ku na le’ŝo saseka e ka munhu le’ši tlulaka ku dya ni ku nwa, ni ku lavela moya wa yena e ku tiṭakela hi ku tira ka yena.” (Eklesiasta 2:24) Kutani swakudya leswi ku hungutelaka ntsako wa ku dya a hi kanyingi swi tirha nkarhi wo leha. Ku tlula kwalaho, Bibele yi sola ku dya ku tlurisa. (Swivuriso 23:20, 21) Kutani, hi leswi swiringanyeto swi nga ri swingani ku ku pfuna ku ‘pima eka mikhuva’ ya wena ya ku dya.—1 Timotiya 3:11.

U nga tshiki swakudya swo fihlula! “Ndlala ni ku titwa u kayivela swo karhi swa ku hlula,” ku tsundzuxa The New Teenage Body Book. “U ta tikuma u dyetetela swakudya swo tala—ni tikhalori [tikhilojulu]—loko siku ri ri karhi ri koka.”

Nwana gilasi ya mati u nga si dya. Wona ma ta tata khwiri ra wena. Ku nwa mpimo lowu ringaneleke wa mati swi tikomba swi tirha swinene ku hunguta mpimo wa mafurha lawa miri wu ma hlayisaka. Xisweswo vadokodela va bumabumela ku nwa kwalomu ka tigilasi ta nhungu ta mati hi siku.

U nga dyi u ri karhi u hlalele TV. Dok. Seymour Isenberg u ri: “Loko u hlalele TV . . . , u [nga] ha sungula ku dya ku kota muchini.”

Khongela u nga si dya. Tsundzuka: “[Swakudya] leswi Xikwembu xi swi vumbe[l]e leswaku swi amukeriwa hi ku nkhensa hi lava va pfumelaka ni ku tiva ntiyiso.” (1 Timotiya 4:3) Muntshwa la chavaka Xikwembu loyi a tshamaka a tsundzuka vuxaka byakwe bya le kusuhi ni Mutumbuluxi a nge swi tsakeli ku dya ku tlula mpimo lerova a nonoka emianakanyweni ni loko a endla swilo. Xikhongelo xi nga tiyisa xiboho xa wena xa ku dya hi ku pima.

Dyana hi ku nonoka. Swi teka 20 wa timinete leswaku khwiri ri byela byongo leswaku se ri swi twile. Xisweswo ku dya hi ku nonoka swi ta ku pfuna ku “dya [u] ko [u] šura,” kambe u nga hundzisi!—Levhitika 25:19.

Kuma swikhomela-ndhawu swin’wana leswi sivaka ku dya—ngopfu-ngopfu loko a wu ri ni mukhuva wa ku dya nkarhi wun’wana ni wun’wana loko u titwa u karhatekile, u tshikilelekile, u ri ni xivundza, kumbe u ri ni gome. Vulavula ni munhu un’wana loyi u n’wi tshembaka. Famba-famba, kumbe u endla vutiolori. Endla xintirhwana lexi u xi rhandzaka. Yingisela vuyimbeleri. Nakambe xo antswa, ringeta ku enerisa ku navela ka wena ka swa moya. (1 Petro 2:2) Phela, swakudya a swi aki ripfumelo. (Ringanisa Vaheveru 13:9.) Kambe ku hlaya Bibele swa ri aka, naswona leswi swi nga ha ku pfuna ku rivarisa mianakanyo ya wena ku navela swakudya.

Ku Hundzula Ndlela Ya Wena Yo Dya Ni Mahanyelo

Ku nga ha laveka leswaku u hundzula ni leswi a wu swi dya. Nawu wa Muxe a wu sivela ku dya mafurha. (Levhitika 3:16, 17) Hambi leswi a ku ri hi swivangelo swa vukhongeri, ku papalata swakudya swa mafurha—swo tanihi mabansi lama nga ni chizi, kumbe swakudya leswi chachamisiweke emafurheni—swa twala swinene etimhakeni ta ku dya. Swakunwa leswi nga ni chukela ni makokisi ya mafurha a swi na swiaka-miri swo tala naswona swi ni tikhilojulu to tala. Naswona hambi loko munyu wo tala eka xikwavinyana xa nyama ya homu wu nga ha nandzihaka, wu vangela miri wa wena ku hlayisa mati.

Vativi vo tala va ndlela yo dya va pfumela leswaku ku tiphina hi swakudya swa wena leswi u swi rhandzaka endzhaku ka nkarhi wo karhi a swi nge ku vangeli khombo. Kambe loko hakunene u lava ku hunguta ntiko, u fanele u tsakela swakudya leswi nga ni rihanyo swo tanihi mihandzu, timanga, koroni, ni matsavu. “Dyana swakudya swo hambana-hambana leswaku swi nga ku phirhi,” ku vula mutivi un’wana wa tindlela ta ku dya. Xana a ku sweki wena endyangwini wa ka n’wina? Kutani ke vulavula na mhani wa wena u vona loko a ta kota ku ku pfuna. Entiyisweni, ndyangu hinkwawo wu ta vuyeriwa loko ku hundzuriwa swilo hi ndlela leyinene eka swakudya swa n’wina swa siku na siku.

Hambi leswi ku dya kahle swi nga swa nkoka, kambe u nge ti hunguti tikhilogiramu loko u nga pfuli “xilawula ku hisa” xa byongo bya wena. Njhani? Hi ku endla vutiolori lebyi ringaniseriweke kwalomu ka 20 wa timinete kanharhu hi vhiki. (1 Timotiya 4:8) Nchumu wo olova wo kota ku famba hi magoza lamakulu kumbe ku khandziya switepisini wu nga va wu lulamile. Vutiolori byi ku pfuna leswaku u languteka u nga ri na mafurha yo tala naswona u larile ku nga khathariseki leswaku ntiko wa wena kumbe muxaka wa miri wa wena hi lowa njhani. Tanihi leswi byi endlaka onto ya miri wa wena yi hisa swinene, u hiselela tikhilojulu, naswona u hisa ni mafurha. Hi vutiolori u nga hundzula tirhelo ra miri wa wena. U nga engetela tinyama ta miri wa wena, naswona tinyama ti hiselela tikhilojulu loko u etlele!

Hi ku phikelela ni ku tiyimisela, u nga hlula enyimpini ya ntiko lowu hundzaka mpimo.c Entiyisweni, ku hunguta tikhilogiramu ti nga ri tingani a swi nge tlhantlhi swiphiqo swa wena hinkwaswo, kambe u nga ha languteka naswona u titwa ku antswa. U nga ha sungula ni ku anakanya ku antswa hi wena n’wini.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 21]

Vutiolori ni swakudya leswi akaka miri leswi ringaniseriweke i swilotlelo swa ku hunguta ntiko hi ndlela leyi nga riki na khombo