Loko Ku Nyuhela Ku Nga Tsakisi

Rosa la nga ni malembe ya 35 u vilerile a ku: “Swiambalo swa mina a swa ha ndzi ringani. Sweswi ndzi tika tiphawundi ta 190 [tikhilogiramu ta 86], naswona a ndzi nga si tshama ndzi anakanya leswaku ndzi ta nyuhela hi mukhuva lowu!”

ROSA a hi yena ntsena la vilerisiwaka hi ku engeteleka ka ntiko wa yena. Le United States, laha a tshamaka kona, kwalomu ka n’we-xa-nharhu xa vanhu etikweni leri hi lava nyuheleke.a Nhlayo ya vanhu vo nyuhela le Britain yi engeteleke kambirhi emalembeni ya khume. Naswona eJapani—laha ku va ni ntiko lowu tlulaka mpimo a swi nga tolovelekanga—ku nyuhela ku ya ku toloveleka.

Nhlayo ya vana lava tikaka ku tlula leswi va faneleke va va xiswona, ya engeteleka. Kwalomu ka 4,7 wa timiliyoni ta vantshwa va le Amerika lava nga ni malembe lama nga exikarhi ka 6 na 17 va ni ntiko lowu tlulaka mpimo, loko hi hala tlhelo vatshila va ringanyeta leswaku kwalomu ka 20 wa tiphesente ta vana va le Canada va nyuherile. Emalembeni ya sweswinyana ku nyuhela ka le vuhlangini ku kombise nhlayo leyi engetelekeke ka nharhu le Singapore.

Ematikweni man’wana, ku nyuhela hikwalaho ka ku va ni ntiko lowu engetelekeke swi tekiwa tanihi vumbhoni bya ku humelela ni ku va ni rihanyo lerinene, ku nga xiyimo lexi naveriwaka ngopfu ku tlula vusweti ni ku pfumala swakudya leswi ringaneke. Kambe ematikweni ya le Vupela-dyambu, laha hakanyingi swakudya swi kumekaka hi ku olova, ku nyuhela hi ntolovelo a ku naveriwi. Ku hambana ni sweswo, i mhaka leyi hi ntolovelo yi tekiwa tanihi ya ntikelo swinene. Ha yini?

Dok. C. Everett Koop, khale ka dokodela-nkulu wa vuhandzuri eUnited States u ri: “Hambileswi vanhu vo tala va anakanyaka leswaku ku nyuhela i xiphiqo xa ku languteka ka munhu, entiyisweni i nchumu lowu nga vangaka mavabyi lamakulu.” Mutivi wa tinhlarimbya ta le ndzeni, F. Xavier Pi-Sunyer, wa le New York, u ri: “[Ku nyuhela loku nga eAmerika ku] nghenisa vanhu vo tala ekhombyeni ro khomiwa hi vuvabyi bya chukele, nsusumeto wa le henhla wa ngati, vuvabyi byo oma swirho, vuvabyi bya mbilu hambi ku ri muxaka wun’wana wa khensa.”

Ntiko Lowu Engetelekeke, Makhombo Lama Engetelekeke

Anakanya hi nkambisiso wun’wana wa vaongori va xisati va le Amerika va 115 000, lava xiyisisiweke ku ringana 16 wa malembe. Nkambisiso wu kume leswaku hambiloko vanhu lavakulu va nyuhela hi ntlhanu ku ya eka nhungu wa tikhilogiramu, ku nga ha vanga khombo lerikulu ra vuvabyi bya mbilu. Nkambisiso lowu lebyi kandziyisiweke ka The New England Journal of Medicine ya September 14, 1995, byi kombise leswaku n’we-xa-nharhu xa mafu ya khensa ni hafu yin’we ya mafu lama fambisanaka ni vuvabyi bya mbilu ni misiha ya ngati a ma vangiwa hi ntiko lowu tlulaka mpimo. Hi ku ya hi nkambisiso wun’wana lowu vikiweke eka The Journal of the American Medical Association (JAMA) wa May 22/29, 1996, “78% ta nsusumeto lowu nga tolovelekangiki wa ngati eka vavanuna ni 65% eka vavasati, hi ku kongoma wu vangiwa hi ku nyuhela.” American Cancer Society yi vula leswaku lava “hi xiviri va nga ni ntiko lowu tlulaka mpimo” (40 wa tiphesente kumbe ntiko lowu tlulaka lowu tolovelekeke) “va le khombyeni lerikulu ro hlaseriwa hi khensa.”

Kambe a hi mhaka ya ku engeteleka ka ntiko ntsena leyi nga ni khombo; ku hangalasiwa ka mafurha ya miri na swona swi vanga vuvabyi. Entiyisweni, lava nga ni mafurha yo tala ekhwirini va le khombyeni lerikulu ku tlula lava nga ni ntiko lowukulu eswisutini ni le mindzhumbyini. Mafurha yo tala lama nga ekhwirini ma fambisana ni makhombo lama engetelekeke ya vuvabyi bya chukele, vuvabyi bya mbilu, khensa ya mavele ni khensa ya xivelekelo.

Hilaha ku fanaka, vantshwa lava nga ni ntiko lowu tlulaka mpimo va karhatiwa hi nsusumeto wa le henhla wa ngati, mimpimo leyi engetelekaka ya mafurha yo tala engatini ni swiyimo swin’wana swo sungula swa vuvabyi bya chukele. Naswona hakanyingi va va vanhu lavakulu vo nyuhela. Hi ku tirhisa rungula leri humesiweke eka The Lancet, ku nga magazini wa vutshunguri wa le Britain, The New York Times, yi vike leswaku “vanhu lava a va nyuherile loko va ha ri swihlangi va hatle va fa naswona va karhatiwe hi mavabyi yo tala va ha ri vatsongo swinene ku tlula vanhu van’wana lava tolovelekeke.”

Swiletelo Leswintshwa Swa Ntiko

Hulumendhe ya United States, hikwalaho ka ku khorwiseka ka yona hi vukulu bya xiphiqo xa ntiko, yi tiyise swiletelo swa yona leswi bumabumeriweke hi 1995. (Vona bokisi leri nga eka tluka leri landzelaka.) Swiletelo leswi leswi antswisiweke swi vulavula hi “ntiko lowunene wa rihanyo,” “ntiko lowu tlulaka mpimo lowu faneleke,” ni “ntiko lowu tlulaka mpimo lowu nga riki wunene.” Swiletelo leswi swi tirha eka vavanuna ni vavasati lavakulu, ku nga khathariseki malembe ya vona.

Swiletelo swa 1990 a swi pfumelela ku kula ka miri loku ringaneke emalembeni ya le xikarhi, hakanyingi ku vuriwa ku nyuhela emalembeni ya le xikarhi. Swiletelo leswintshwa a swi pfumelelani na yona mhaka leyi, tanihi leswi swiringanyeto swin’wana swi vulaka leswaku vanhu lavakulu a va fanelanga va va ni ntiko lowu engetelekeke hi ku famba ka nkarhi.b Xisweswo, munhu loyi eku sunguleni a a tekiwa a ri ni ntiko lowu tolovelekeke sweswi a nga ha tikuma a wela entlaweni lowu nga ni ntiko lowu tlulaka mpimo. Hi xikombiso, munhu la nga leha 1,68 wa timitara la nga exikarhi ka malembe ya 35 na 65 loyi a tikaka 75 wa tikhilogiramu a ta wela enxaxamelweni wa lava nga ni ntiko wa rihanyo lerinene ehansi ka swiletelo swa 1990. Kambe hi ku ya hi swiletelo leswintshwa, a ta va ni ntiko lowu tlulaka mpimo hi ntlhanu wa tikhilogiramu!

Swi Tise Ku Yini Leswaku Hi Nyuhela?

Swilo leswi hi swi kumeke hi xitekela swi nga ha hoxa xandla eku endleni ka leswaku munhu a nyuhela, kambe a hi yona mhaka leyi vangaka ku nyuhela ematikweni ya le Vupela-dyambu. Ku ni nchumu wun’wana lowu vangaka xiphiqo lexi.

Vativi va swa rihanyo va pfumela leswaku ku dya mafurha swi nga hi endla hi nyuhela. Nyama yo tala ni swakudya swo tala leswi endliwaka hi ntswamba, swilo leswi bakiweke, swakudya leswi swekekaka hi xihatla, swakudya swo khomisa nyoka, swakudya swo katingiwa, mimurhu swi ni mafurha yo tala, kutani ku dya swona ku nga vanga ku nyuhela. Hi ndlela yihi?

Phela, ku dya tikhilojulu to tala leti nga eswakudyeni ku tlula leti tirhisiwaka hi miri wa hina swi hi vangela ntiko lowu engetelekeke. Mafurha ma ni tikhilojulu ta 38 eka giramu yin’we, loko ti ringanisiwa ni tikhilojulu ta 17 eka giramu ya proteyini kumbe giramu ya khabohaydreti. Hikwalaho hi dya tikhilojulu to tala loko hi dya mafurha. Kambe ku ni nchumu wun’wana wa nkoka—ndlela leyi miri wa munhu wu tirhisaka ha yona ntamu lowu humesiwaka hi tikhabohaydreti, tiproteyini ni mafurha. Miri wu sungula hi ku n’okisa tikhabohaydreti ni tiproteyini, kutani wu hetelela hi mafurha. Tikhilojulu leti nga tirhisiwangiki ti hundzuriwa mafurha ya miri. Hikwalaho ku nga dyi ngopfu swakudya leswi nga ni mafurha i ndlela ya nkoka yo hunguta ntiko.

Kambe, van’wana lava anakanyaka leswaku va hungute ku dya ka vona mafurha va kuma leswaku mimiri ya vona ya ha ndlandlamuka. Ha yini? Xivangelo xin’wana hi leswaku va dya swakudya swo tala. Mutivi un’wana wa swakudya leswi akaka miri wa le United States u ri: “Hi dya ngopfu hikwalaho ka leswi ku nga ni swo tala ku tlula mpimo leswi phameriwaka. Loko swi ri kona, ha swi dya.” Nakambe vanhu va ni mboyamelo wo dya ku tlula mpimo swakudya leswi nga ni mafurha matsongo kumbe leswi nga riki na mafurha. Kambe mutivi un’wana wa le femeni leyi tihlanganisaka ni vumaki bya swakudya le United States u ri: “Swakudya leswi hungutiweke mafurha hakanyingi swi va swi ri na nantswo hi ku engetela [tikhilojulu to tala] mpimo wa chukele.” Xisweswo, The New York Times yi vikile: “Ku ni mikhuva yimbirhi ya va-1990—ku kuma nkoka wa mali ni ku dya swakudya leswi nga ni mafurha matsongo, kumbe leswi nga riki na mafurha, swakudya—yi hundzuke swihlohloteri swa makolo,” hikwalaho yi vange ni ku engeteleka ka ntiko.

Nakambe ku hanya vutomi byo tshama hi mavoko swi vanga ntiko lowu engetelekeke. Nkambisiso wa le Britain wu kume leswaku ku tlula xa-nharhu xa vanhu lavakulu etikweni leri va heta timinete leti nga ehansi ka 20 ta vutiolori lebyi faneleke vhiki rin’wana ni rin’wana. Vanhu lava nga ehansi ka hafu a va yi tlangi mintlango nikatsongo. Ku famba hi movha ku sive ku famba hi milenge ematikweni yo tala ya le Vupela-dyambu, naswona ku hlalela thelevhixini ku hlohlotela vulolo ni makolo. Le United States, vana va tshama va hlalela thelevhixini tiawara ta kwalomu ka 26 vhiki rin’wana ni rin’wana, a ha ha vuli nkarhi lowu hetiwaka eku tlangeni ka mintlango ya vhidiyo. Hi nkarhi lowu fanaka, ko va ni 36 wa tiphesente ta swikolo leswi nga ni dyondzo ya hlayiselo ra miri.

Ku ni swivangelo swa ntivo-miehleketo swa malunghana ni ku va ni ntiko lowu tlulaka mpimo. Dok. Lawrence Cheskin, wa Johns Hopkins Weight Management Center u ri: “Ha dya handle ko twa ndlala. Ha dya loko hi tsakile, ha dya loko hi hlundzukile. Hi kule hi ri ni mianakanyo ya leswaku swakudya i swikhomela-ndhawu swa swilo swin’wana swo tala.”

Xana Hi Nga Humelela?

Swiphiqo swa ntiko lowu tlulaka mpimo swi rharhanganile. Lembe na lembe vanhu va le Amerika va kwalomu ka 80 wa timiliyoni va tshika ku dya swakudya swo karhi. Kambe hinkwavo va tlhelela hi ku hatlisa eka madyelo ya vona lama tolovelekeke endzhaku ka loko va hungute ntiko wo karhi. Xisweswo, ku nga si hela malembe ya ntlhanu, vanhu va 95 wa tiphesente va tlhela va va na ntiko lowu a va wu hungutile.

Leswi lavekaka eku hunguteni ka ntiko ni ku wu susa hi ku helela i ku cinca mahanyelo. Ku cinca ko tano ku lava matshalatshala ni ku tiboha, swin’we ni mpfuno wa ndyangu ni vanghana. Etimhakeni tin’wana mpfuno wa lava thwaseke eka swa rihanyo wu nga ha laveka.c Hambiswiritano, leswaku matshalatshala ya wena ma humelela, u boheka ku va ni nsusumeto lowunene. I swinene ku tivutisa, ‘Ha yini ndzi lava ku hunguta ntiko?’ Matshalatshala ya wena yo lava ku hunguta ntiko ma nga ha humelela loko ku navela ku papalata makhombo ya rihanyo ku fambisana ni ku navela ku titwa kahle ni ku languteka kahle swin’we ni ku antswisa nkoka wa vutomi bya wena.

U nga ha dya swakudya swo tala swo xawula ni ku xurhisa, leswi fuweke naswona leswi nga ni tikhilojulu titsongo. Kambe emahlweni ko va hi kambisisa swakudya leswi nga ku pfunaka leswaku u hunguta ntiko, a hi kambisiseni ndlela leyi swilo swin’wana swa madyelo swi nga vaka khombo eka rihanyo.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Chart on page 24]

Xana u wela eka nxaxamelo wa “ntiko lowunene,” “ntiko lowu tlakukeke kambe wu ri lowu ringaneleke,” kumbe “ntiko lowu tlulaka mpimo lowu nga riki wunene”? Girafu leyi kombisiweke laha yi ta ku pfuna leswaku u hlamula xivutiso lexi

Swiletelo Swa Ntiko Swa Vavanuna Ni Vavasati Swa 1995

[Xifaniso lexi nga eka tluka 24]

Ku leha *

m

1,98

1,90

1,80 NTIKO LOWUNENE NTIKO LOWU TLAKUKEKE KAMBE WU RI LOWU RINGANELEKE NTIKO LOWU TLULAKA MPIMO LOWU NGA RIKI WUNENE

1,70

1,60

1,50 kg 30 40 50 60 70 80 90 100 110

Ntiko†

Tinhlayo leti ti humesiwe hi: U.S. Department of Agriculture, U.S. Department of Health and Human Services

* A va nga ambalanga tintangu.

† A va nga ambalanga swiambalo. Ntiko lowukulu i wa vanhu lava nga ni tinhlampfana ni marhambu lamakulu, hilaha vavanuna vo tala va nga ha kona.