Xana Ri Le Kwihi Tiko Leri Ku Vulavuriwaka Ha Rona Ra Vinland?
Hi muyimeri wa Xalamuka! le Canada
TIKO leri ri ni koroni leyi yi timilelaka, swinambyana leswi teleke hi tinhlampfi leti vuriwaka salmon, “swidzungela swa vhinyo” (swidzungela swa nhlonyama) swa le nhoveni ni vuxika lebyi nga riki na gwitsi. Hi ku ya hi mpimanyeto wa gidi ra malembe lama hundzeke, ndhawu leyi a yi ri paradeyisi. Xiviko xa vavanuna lava nga ni vurhena lava ringanaka 36 lava va tekeke riendzo ro ya kwalaho xi veke xisekelo xa vulavisisi bya lembe-xidzana ra vu-20, endhawini leyi Valungu va nga ha vaka va fikele eka yona eAmerika Vupela-dyambu.
Kun’wana exikarhi ka 990 na 1000 C.E., Viking Leif Eriksson ni vanuna lava a a ri na vona va sungule riendzo ra vona ro valanga leri tekeke 2 000 wa tikhilomitara. Loko va ri karhi va tluta va ya en’walungwini hi ribuwa ra le vupela-dyambu bya Greenland kutani va jikela evupela-dyambu, Eriksson u fike etindhawini timbirhi, yin’wana u yi thye Helluland kasi leyin’wana a ku i Markland. Namuntlha ti tiviwa tanihi xihlala xa Baffin na Labrador. Ndhawu ya vunharhu leyi va fikeke eka yona yi ve xihlamariso—yi le kwihi Vinland leyi ku vulavuriwaka ha yona?
Hi 1959, vativi va vuyimburi Helge Ingstad ni nsati wakwe Anne Stine Ingstad va sungule ku lavisisa. Nchumu lowu a wu va kongomisa, hi lowu va wu kumeke eka tirhekhodo ta khale ta vanhu lava vuriwaka Vanorsemen, lowu vuriwaka matimu ya vanhu va le Iceland, lowu a wu ri ni ntiyiso ni mintsheketo. Mpatswa lowu wu hete magidi ya tikhilomitara wu ri elwandle, etikweni, emoyeni, eribuweni ra Amerika N’walungu. Eku heteleleni, va kume hakelo ya vona loko va fika va nga swi lemukanga eximutanini lexi vuriwaka L’Anse aux Meadows, en’walungwini wa nhlonhle ya xihlala xa Newfoundland. Muaki wa kwalaho, George Decker, u va yise endhawini leyi a yi vonaka yi ri marhumbi.
Endzhaku ka malembe ya nkombo ku ri karhi ku yimburiwa marhumbi, ku kumeke swilo leswi a swi kombisa matimu ya ndhawu yoleyo leswi kokeke nyingiso wa misava. Xa nkoka, va ka Ingstad va yimbule miako ya nhungu ya makhumbi lama tiyeke swin’we ni xipereta xa bronze lexi a xi tirhisiwa ku boha nguvu. Leswi hinkwaswo i xikombiso xa masungulo ya vanhu lava vuriwaka Maviking. Ntshubulo wun’wana wa nkoka swinene a ku ri khele ra ndzilo leritsongo leri a ri tirhisiwa ku n’okisa tinsimbi. Xipetlu lexi a xi sele a xi tsariwe hi nkarhi lowu rhekhodiweke eka rungula ra ku fika ka Eriksson eTlhelo ra Vupela-dyambu. Vumbhoni lebyi kumekeke, byi vonake byi tiyisekisa leswaku Maviking ma tshame ma va kona eAmerika N’walungu.
Ndhawu leyi sweswi yi tiviwaka tanihi L’Anse aux Meadows a yi fambisani ni nhlamuselo ya Vinland leyi ku vulavuriwaka ha yona. A hi nge swi koti ku komba kahle laha ndhawu yoleyo a yi kumeka kona. Hambiswiritano, swi vonaka onge hambiloko Maviking ku nga ri wona lama rhangeke ma fika eAmerika N’walungu, kambe ma fike emalembeni ya 500 lama hundzeke Columbus a nga si fika.
Namuntlha u nga ha endzela ndhawu yoleyo kutani u vona tindlela ta Maviking. U nga vona tindlu ta byanyi leti pfuxetiweke ni mabyatso ya Maviking lama fanaka ni lama Eriksson swi nga ha endlekaka a ma tirhise eriendzweni rakwe lerikulu. Vahlamuseri va matimu malunghana ni swiambalo swa nkarhi wolowo va nga ha ku byela swin’wana leswi tsakisaka leswi nga ku tlheriselaka emalembeni ya gidi lama hundzeke naswona swi ku pfuna leswaku u tianakanya u hanya vutomi bya Maviking.
[Mepe lowu nga eka tluka 12]
(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)
GREENLAND
XIHLALA XA BAFFIN
LABRADOR
NEWFOUNDLAND
L’ANSE AUX MEADOWS
[Xifaniso lexi nga eka tluka 12]
“Snorri,” byatso bya bindzu bya Maviking lebyi leheke 16 wa timitara lebyi tiviwaka tanihi “knarr”
[Xihlovo Xa Kona]
Nordfoto/Carl D. Walsh
[Xifaniso lexi nga eka tluka 12, 13]
Tindlu ta mabyanyi leti akiweke hi vuntshwa eL’Anse aux Meadows
[Xihlovo Xa Kona]
L’Anse aux Meadows National Historic Site/UNESCO World Heritage Site
[Xifaniso lexi nga eka tluka 13]
Leif Eriksson