Vukholwa-Hava—Ha Yini Byi Ya Emahlweni Hi Ndlela Leyi?

HILAHA u nga ha vaka u tiva hakona, ka ha ri ni vanhu vo tala lava kholwaka leswaku loko ximanga xa ntima xi tsemakanya emahlweni ka vona swi vula khombo kumbe lava va chavaka ku famba ehansi ka xitepisi. Vo tala va kholwa leswaku Ravuntlhanu ra ti 13 i siku ro biha nileswaku xithezi xa vu-13 xa muako i ndhawu leyi nga ni khombo ku va eka yona. Vukholwa-hava byebyo bya ha ri kona hambileswi byi nga twisisekiki.

Ehleketa ha swona. Ha yini vanhu van’wana va hakarha nenge wa mpfundla kumbe va gongondza emhandzini loko va vula marito yo karhi lama nga ni ntshembo? Xana a swi endliwi hileswi va kholwaka leswaku swilo leswi swi ta va tisela nkateko hambileswi va nga riki na vumbhoni bya kona? Buku leyi nge A Dictionary of Superstitions yi ri: “Munhu loyi a pfumelaka eka vukholwa-hava u vona onge swilo swo karhi, tindhawu to karhi, swiharhi swo karhi kumbe swiendlo swo karhi swi tisa nkateko (mihlolo leyinene kumbe switshungulo) nileswaku swin’wana swi ni khombo (switshungulo swo biha kumbe swikombiso swa khombo).”—Vona Vagalatiya 5:19, 20.

Matshalatshala Ya Ku Byi Herisa eChayina

Entiyisweni, vukholwa-hava byi swi kotile ku hlula matshalatshala ya ku byi herisa. Hi xikombiso, hi 1995 Vandla ra Vanhu ra le Shanghai ri humese xileriso xa le nawini xa hulumendhe lexi yirisaka vukholwa-hava tanihi xilo lexi hundzeriweke hi nkarhi etikweni. Xikongomelo xa kona a ku ri ku “herisa vukholwa-hava lebyi vanhu va byi kholelwaka, ku simeka mikhuva leyintshwa ya mikosi ni ku kucetela vanhu leswaku va va lava hluvukeke.” Kambe ku ve ni vuyelo byihi?

Hi ku ya hi xiviko xin’wana, vanhu va le Shanghai va ha byi landzelela vukholwa-hava bya vona. Loko va lwa ni ku yirisiwa ka le nawini ka mihivahivana le Chayina ya ku hisiwa ka mali ya maphepha ya vuxisi emasirheni ya vakokwana, un’wana la endzeleke emasirheni u te: “Hi hise 19 wa magidi ya timiliyoni ta ti-yuan [kwalomu ka 18 wa magidi ya timiliyoni ta tirhandi].” U engeterile: “I ndhavuko ku endla hi ndlela leyi. Swi tsakisa swikwembu.”

Phepha-hungu leri nga ni nkucetelo lowukulu leri nge Guangming Daily ri kandziyise ngopfu leswaku ku yirisiwa loku a ku pfunanga nchumu, ri vula leswaku ku nga ha va ni vanhu vo tala lava tlulaka eka “ntlhanu wa timiliyoni lava nga ni vuswikoti lebyikulu byo vhumbha eChayina, kasi nhlayo hinkwayo ya vanhu lava nga ni vuswikoti lebyikulu bya sayense ni thekinoloji i khume ra timiliyoni.” Phepha-hungu leri ri te: “Vanhu va va seketela ngopfu vavhumbhi.”

The Encyclopedia Americana, International Edition, yi vula leswi malunghana ni ku ya emahlweni ka vukholwa-hava: “Eka mindhavuko hinkwayo, mikhuva yin’wana ya khale a yo hlayisiwa ntsena, kambe yi hlavuteriwa hi vuntshwa kutani yi nyikiwa tinhlamuselo letintshwa.” Nkandziyiso wa sweswinyana wa The New Encyclopædia Britannica wu te: “Hambi ku ri eminkarhini ya manguva lawa, esikwini leri timhaka ti kamberiwaka kahle, a hi vangani lava loko vo vutisiwa kahle va nga ta ka va nga pfumeli leswaku va byi tshemba vukholwa-hava loko va ri swavo.”

Mikoka Yimbirhi

Handle ko kanakana vanhu vo tala va ni mikoka yimbirhi, tanihi leswi va nga ta ka va nga swi pfumeli erivaleni leswi va swi endlaka exihundleni. Mutsari un’wana u vula leswaku swi vangiwa hi leswi va chavaka ku vonaka va ri swiphunta eka vanhu van’wana. Hikwalaho, vanhu volavo va nga ha hlawula ku vula leswaku vukholwa-hava bya vona i nchumu lowu va wu toloveleke kumbe i mikhuva. Hi xikombiso, vatlangi va nga ha vula leswaku mihivahivana ya vona i nchumu lowu va toloveleke ku wu endla loko va nga si sungula ntlango.

Ku nga ri khale mutsari wa maphepha-hungu wa ha ku vula swin’wana onge wo swi hundzeleta malunghana ni mapapila lama rhumeriwaka vanhu vo hlayanyana ma ri ni xikombelo xa leswaku na vona va ma rhumela eka vanhu vo tala. Hakanyingi, munhu la hundzisaka papila rero u tshembisiwa ku kuma nkateko, kasi loyi a nga ri rhumeriki eka van’wana u ta langutana ni khombo. Hikwalaho mutsari wa maphepha-hungu na yena wa ma rhumela naswona u te: “Ma swi twisisa leswaku a ndzi endli leswi hikuva ndzi tshemba vukholwa-hava. Ndzo lava ntsena ku papalata khombo.”

Vativi va dyondzo ya ndhavuko wa vanhu ni vativi va mintsheketo va vona onge hambi ku ri rito leri nge “vukholwa-hava” swi ya hi leswaku munhu u ri tirhisa njhani; va chava ku vula leswaku ndlela yo karhi yo endla swilo i vukholwa-hava. Va hlawula marito lama nga “kongomiki” kambe lama amukelekaka lama nge “mindhavuko ni ripfumelo,” “mukhuva lowu tolovelekeke,” kumbe “ndlela leyi va kholwaka ha yona.” Dick Hyman, ebukwini yakwe leyi nge Lest Ill Luck Befall Thee—Superstitions of the Great and Small, u swi veka hi ku kongoma: “Lava pfumelaka eka vukholwa-hava a hi vangani, kambe lava va hanyaka ha byona va tele, tanihi leswi vadyohi va teleke hambileswi va nga talangiki lava vulaka leswaku va venga xidyoho.”

Kambe, hambi byi vitaniwa hi marito wahi, vukholwa-hava byi ya emahlweni. Ha yini leswi swi ri tano enkarhini lowu sayense yi hluvukeke hi thekinoloji?

Lexi Endlaka Leswaku Byi Ya eMahlweni

Ina, van’wana va seketela dyondzo ya vukholwa-hava leswaku yi tolovelekile eka vanhu. Ku ni van’wana lava va vulaka leswaku ti-gene ta hina hi tona leti endlaka leswaku hi voyamela eka vukholwa-hava. Hambiswiritano, ku ni minkambisiso yin’wana leyi kombaka leswaku a swi tano. Vumbhoni byi kombisa leswaku vanhu va tshembela eka vukholwa-hava hikwalaho ka leswi va dyondzisiwaka swona.

Profesa Stuart A. Vyse u ri: “Ku va ni ntshembo eka vukholwa-hava, ku fana ni ntshembo wun’wana ni wun’wana, swi vangiwa hi ndlela leyi munhu a hanyaka ha yona. A hi velekiwi hi tiva mihivahivana ya ku gongondza emhandzini; kambe ho swi dyondza.” Ku vuriwa leswaku vanhu va kholelwa eka mihlolo loko va ha ri vana kutani a va tshiki ku kholelwa eka yona niloko “se va kurile.” Xana va ti kuma kwihi tidyondzo to tala ta vukholwa-hava?

Vukholwa-hava byo tala byi fambisana ngopfu ni tidyondzo leti rhandziwaka ta vukhongeri. Hi xikombiso, vukholwa-hava a byi ri xiphemu xa vukhongeri bya lava a va tshama etikweni ra Kanana loko Vaisrayele va nga si fika. Bibele yi vula leswaku a ku ri mukhuva wa Vakanana ku hlahluva, ku endla masalamusi, ku loya, ku tihlanganisa ni vangoma kumbe vavhumbhi va swiendlakalo lava thwaseke ni ku vutisa lava feke.—Deteronoma 18:9-12.

Magriki ya khale na wona a ma tiviwa hi vukholwa-hava lebyi a byi fambisana ni vukhongeri bya wona. A va kholelwa eka mihlolo, ku hlahluva ni le ka masalamusi, ku fana ni Vakanana. Vababilona a va languta xivindzi xa xiharhi, va kholwa leswaku xi ta va byela goza leri va faneleke va ri teka. (Ezekiyele 21:21) A va tiveriwa ku gembula naswona a va lava mpfuno eka leswi Bibele yi swi vulaka “xikwembu xa Nkateko.” (Esaya 65:11, NW) Vanhu lava gembulaka, ni namuntlha va ha tiviwa hi ku kholelwa eka vukholwa-hava.

Lexi hlamarisaka, entiyisweni tikereke to tala ti khutaze vanhu leswaku va gembula. Xin’wana xa swikombiso leswi i Kereke ya Khatoliki, leyi kondletelaka ntlango wa ku gembula lowu vuriwaka bingo. Emhakeni leyi, mugembuli un’wana u te: “Ndza tiyiseka leswaku Kereke ya Khatholiki ya swi xiya [leswaku vagemburi va kholelwa eka vukholwa-hava,] hikuva minkarhi hinkwayo tinani a ti va ekusuhi ni gondzo ra mphikizano ti tamele mabokisi ya minhlengo. Xana Mukhatoliki, hilaha vo tala va hina a hi endla hakona, a nga rindzerisa ku yini leswaku a wina emphikizanweni wa tihanci kasi u ala ku humesa nhlengo wo pfuna ‘ntlawa wa vavasati va vukhongeri’? Hikwalaho hi ta hlenga. Kutani loko ho wina esikwini rero, hi ta hanana ngopfu, hi ntshembo wa leswaku hi ta hambeta hi wina.”

Swikombiso leswikulu swa ntirhisano lowukulu exikarhi ka vukhongeri ni vukholwa-hava i vukholwa-hava lebyi fambisanaka ni Khisimusi, nkhuvo lowu kuceteriwaka hi tikereke ta Vujagana. Leswi swi katsa ntshembo wa leswaku loko vanhu va ntswontswana ehansi ka ximilana xa phakama swi ta endla leswaku va tekana, naswona ku ni vukholwa-hava byo tala lebyi khumbaka Santa Claus.

Lest Ill Luck Befall Thee yi vula leswaku vukholwa-hava byi ve kona hi matshalatshala yo lava ku “tiva vumundzuku.” Kutani namuntlha, ku fana ni le matin’wini hinkwawo, vandyangu ni varhangeri va misava va ya eka vavhumbhi ni van’wana lava endlaka masalamusi. Buku leyi nge Don’t Sing Before Breakfast, Don’t Sleep in the Moonlight yi ri: “Vanhu a va ehleketa leswaku a ku ri ni switshungulo ni mirhi leyi a yi ta lwa ni makhombo lama tiviwaka ni lama nga tiviwiki.”

Hikwalaho, vukholwa-hava byi ringete ku pfuna vanhu leswaku va lawula nchavo wa vona. Buku leyi nge Cross Your Fingers, Spit in Your Hat yi ri: “[Vanhu] va titshega hi vukholwa-hava hikwalaho ka swivangelo leswi ana a va ri na swona. Loko [va] langutane ni swiyimo leswi [va] tsandzekaka ku swi lawula—leswi swi titshegeke hi ‘nkateko’ kumbe hi ‘xiwelo’—vukholwa-hava byi endla leswaku [va] titwa va sirheleleke ngopfu.”

Hambileswi sayense yi antswiseke swo tala evuton’wini bya vanhu, kambe va ha titwa va nga sirhelelekanga. Entiyisweni, va titwa va nga sirhelelekanga nikatsongo hikwalaho ka swiphiqo leswi vangiweke hi sayense. Profesa Vyse u ri: “Vukholwa-hava ni ku kholelwa eka matimba lama nga vonakiki swi amukeleka ngopfu eka ndhavuko wa hina . . . hikuva misava ya hina ya sweswi yi endle leswaku hi titwa hi nga sirhelelekanga nikatsongo.” The World Book Encyclopedia yi gimetise xileswi: “Swi vonaka onge vukholwa-hava byi ta hoxa xandla evuton’wini, ntsena loko vanhu . . . va nga tiyiseki hi vumundzuku.”

Hikwalaho, hi ku komisa, vukholwa-hava byi ya emahlweni hikuva byi sekeriwe eka swilo leswi vanhu va swi chavaka naswona byi kuceteriwa hi tidyondzo ta vukhongeri leti rhandziwaka. Kambe, xana hi fanele hi gimeta hi ku vula leswaku vukholwa-hava bya pfuna, tanihi leswi byi pfunaka vanhu ku langutana ni swiyimo leswi va nga swi tiviki? Xana a byi na khombo? Kumbe, xana i nchumu lowu nga ni khombo lowu faneleke wu papalatiwa?

[Xifaniso lexi nga eka tluka 20]

Swi nga ha endleka ku ri ni vavhumbhi lava thwaseke lava ringanaka ntlhanu wa timiliyoni eChayina ntsena

[Xifaniso lexi nga eka tluka 21]

Tikereke to tala ti khutaze vukholwa-hava hi ku seketela ntlango wa bingo

[Xifaniso lexi nga eka tluka 22]

Mindhavuko ya Khisimusi yo fana ni ku ntswontswana ehansi ka ximilana xa phakama yi sekeriwe eka vukholwa-hava