Vukhongeri Bya Ntiyiso Byi Susa Ku Chava—Njhani?

VATSARI va Manghezi Edwin na Mona Radford a va nga tiyiseki. Endzhaku ko hlengeleta ku tlula magidi-mbirhi ya vukholwa-hava, va kume minchavo ya swiyila leyi fanaka eScotland, India na Uganda, ni le Amerika Xikarhi. Va hlamarile, ‘Swi vangiwa hi yini?’ Mutsari Robertson Davies u xiya hi laha ku kongomeke: “Swiyila swi tikomba swi ri na ku yelana ni ripfumelo leri nga ra khale ku tlula vukhongeri lebyi hi byi tivaka.” Kutani ke, hi rihi “ripfumelo” ra le mahlweni ka Vukriste leri nga rimitsu ra vukholwa-hava?

Rimitsu Ni Marhavi Ya Vukholwa-hava

Bibele yi kombetela etikweni ra Xinar (ndhawu leyi nga exikarhi ka nambu wa Tigris na Yufrata, endzhaku yi vitaniweke Babilona) tanihi ndhawu leyi miehleketo ya vukhongeri bya mavunwa yi tswariweke kona, ku katsa na swiyila. Kwalaho, “šihloti ša matimba” lexi vuriwaka Nimrod xi sungule ku aka Xihondzo lexi tiseke nhlomulo eBabele. A wu ta tirhiseriwa vugandzeri bya mavunwa. Yehova Xikwembu, hambi swi ri tano, u herise makungu ya vaaki hi ku pfilunganya ririmi ra vona. Hikantsongo-ntsongo, ntirho wo aka wu yima, ivi va hangalasiwa. (Genesa 10:8-10; 11:2-9) Kambe hinkwako laha va tshameke kona, va ye ni ripfumelo, miehleketo ni minthyeketo leyi fanaka. Hambi swi ri tano, Babele, wu tame wu ri xivindzi xa vukhongeri bya mavunwa, hi ku famba ka nkarhi wu tlhela wu anamisa ntirho wa wona tanihi manana ni ku tikarhatela swa vungoma, vuloyi ni ku tshemba swa hava, swo fana na vungoma bya tinyeleti. (Ringanisa Esaya 47:12, 13; Daniel 2:27; 4:7.) Xisweswo, buku leyi nge Great Cities of the Ancient World yi ri: “Vungoma bya tinyeleti a byi seketeriwe eka tidyondzo timbirhi ta Babilona: Bandhi ra le tilweni (zodiac) ni vukwembu bya swivumbiwa swa le tilweni. . . . Vababilona va te tiplanete ti na minkucetelo leyi munhu a a ta yi rindzela eka swikwembu swa vona.”

Swiendlakalo leswi swa khale swi hi khumbise ku yini hina? Buku ya Bibele ya Nhlavutelo yi komba leswaku, fambiselo ra misava hinkwayo ra vukhongeri bya mavunwa ri sungule eka miehleketo ya Babilona wa khale. Wa ha ri kona ni namuntlha naswona u vuriwa “Babilona Lonkulu.” (Nhlavutelo 17:5) Kavula, ku famba ka nkarhi ni swiendlakalo swa kwale swi khumbe tidyondzo teto to sungula ta Babilona. Tinxaka-nxaka ta vukhongeri leti ti voniwaka namuntlha i mbuyelo wa kona. Kambe tanihi leswi mirhi ya tinxakanxaka hakanyingi yi milaka emisaveni leyi fanaka, hi laha ku fanaka vukhongeri bya tinxakanxaka na swiyila emisaveni hinkwayo swi na timitsu ta swona endhawini leyi fanaka—Babilona. Hi xikombiso, a hi voneni ndlela leyi byin’wana bya vukholwa-hava bya Babilona byi ngheneke eka vukhongeri hinkwabyo bya misava ha yona namuntlha.

Ku Chava Vafi—Ku Sekeriwe Eka Yini?

Vababilona a va tshemba leswaku moya wa munhu wu pona rifu ra miri wa nyama naswona wu nga kota ku vuya wu ta katekisa kumbe ku xanisa lava hanyaka. Xisweswo va tisungulela mihiva-hivani ya vukhongeri leyi endleriweke ku miyeta vafi no papalata ku tirihisela ka vona. Ripfumelo leri ra ha ri kona ematikweni yo tala namuntlha. Hi xikombiso, eAfrika, ri “na xiphemu lexikulu eka vutomi bya siku rin’wana ni rin’wana kwalomu ka vandla . . . rin’wana ni rin’wana.”—African Religions—Symbol, Ritual, and Community.

Hambi va ri lava tivulaka Vakriste ematikweni yo tano va khumbeka. Hi xikombiso, Henriette, mukhegula wa malembe ya 63 la humaka eAfrika, wa pfumela: “Hambi leswi a a ndzi ri xirho lexi hisekaka xa kereke ya Protestente endhawini ya ka hina, a ndzi chava ‘mimoya’ ya lava feke. A hi tshama kusuhi na xilahlo, naswona minkarhi hinkwayo loko vakhandli-va-nhlonge va tshinelela yindlu ya ka hina, a ndzi pfuxa n’wana wa mina ivi ndzi n’wi vukarha ku fikela loko vakhandli-va-nhlonge va hundzile. Loko swi nga ri tano ‘moya’ wa mufi a wu ta nghena endlwini ya mina ivi wu nghena eka n’wana la etleleke.”

Vukholwa-hava byo tano byi kona hikuva dyondzo ya ku ka moya wu nga fi yi dyondzisiwa ngopfu eka Vujagana. Matimu ma komba leswaku vativi va filosofi va Magriki—ngopfu-ngopfu Plato—va ye emahlweni va hlamusela ehenhleni ka mianakanyo ya Babilona ya ku ka moya wu nga fi. Ehansi ka nkucetelo wa vona, mudyondzisi wa xiyenge xa le henhla eka dyondzo ya ntivo-vukwembu wa Munghezi, John Dunnett wa tsala, “mianakanyo ya ku ka moya wu nga fi yi hlasele ngopfu kereke ya Vukriste.” Dyondzo leyi ya Babilona yi hlayise timiliyoni ti ri evuhlongeni bya nchavo wa vukholwa-hava.

Hambi swi ri tano, vukhongeri bya ntiyiso, byi susa ku chava ko tano. Ha yini? Hikuva vugandzeri bya ntiyiso a byi seketeriwanga hi ripfumelo leri simekiweke eBabilona kambe eka tidyondzo leti kumekaka eBibeleni.

Moya Ku Ya Hi Bibele

Buku yo sungula ya Bibele yi hi byela leswaku munhu u ve moya, munhu la hanyaka. (Genesa 2:7) Kutani loko munhu a fa, moya wa fa. Muprofeta Ezekiyele wa tiyisa: “Moya lo’wu dyohaka, hi wona lo’wu nga ta fa!” (Ezekiel 18:4; Varhoma 3:23) Moya wa fa naswona a wu yi emahlweni wu hanya endzhaku ka rifu. Ematshan’wini ya sweswo, hi laha Psalma 146:4 yi vulaka ha kona: “Ku hefemula ka v̌ona loko ku hela, v̌a tlhelela e nṭhurini; kutani hi siku rolero makungu ya v̌ona ma ta hela.” Kutani ke, mudyondzisi John Dunnett wa hetelela, ku ka moya wu nga fi “ku tama ku ri ripfumelo leri nga humiki eBibeleni.”

Loko ku nga ri na moya lowu nga fiki, ku nga ka ku nga vi na “mimoya” ya lava feke ku chavisa vanhu emisaveni. Masungulo ya nchavo wa vukholwa-hava byo chava vafi xisweswo ya hela.

Nchavo Lowu Sekeriweke Eka Vuxisi

Nchavo wa vukholwa-hava wa vafi wu fa hi ku nonon’hwa. Ha yini? Hikuva swilo leswi chavisaka swa humelela—ku fana na vusiku lebyiya leswi wansati wa malembe ya le xikarhi eSuriname a tweke un’wana a vitana vito ra yena. U swi be hi makatla, kambe “mavoko” lama nga vonakiki ma sungule ku n’wi khumba, loko a ala ku khumbiwa, a ku sele kuntsongo a tlimbiwa hi matimba lama nga vonakiki. Nkarhi wun’wana wa hlamala, ‘loko “mimoya” ya lava feke yi nga hanyi, i mani loyi a a ri na vutihlamuleri kwalaho?’ Nakambe, vutivi bya Bibele byi susa nchavo wa vukholwa-hava.

Yi hlamusela leswaku mimoya leyo biha ya matimba, leyi vitaniwaka mademona, yi kona. Hambi swi ri tano, mademona wolawo, a hi mimoya leyi humeke. I tintsumi ta Xikwembu leti xandzukeke ivi ti yima na Sathana, loyi a nga “mukanganyisi wa misava hinkwayo.” (Nhlavutelo 12:9; Yakobo 2:19; Vaefesa 6:12; 2 Petro 2:4) Bibele yi komba leswaku mademona ma kuma ntsako eku xiseni, eku chaviseni, na le ku xaniseni ka vanhu. Mhaka leyi nga eka Luka 9:37-43 yi hlamusela leswaku demona ri ‘tlhutlhise wandzisanyana xikhuvi’ naswona ri n’wi tshimbitele hi mafidzila. Hambi loko wandzisanyana a tisiwa eka Yesu, “demona ri n’wi tlatlalata, ri n’wi rhurhumerisa.” Hambi swi ri tano, mhaka yi ya emahlweni, “Yesu a tshinya moya lowu wa thyaka, a hanyisa n’wana, a n’wi yisa eka tata wa yena.”

Lexi tsakisaka, Cyclopedia of Biblical, Theological, and Ecclesiastical Literature yi hlamusela vukholwa-hava tanihi “vugandzeri bya swikwembu swa mavunwa.” Xisweswo, loko u tirhisa swiendlo swo tano swa vukholwa-hava, kumbexana hi ku nga tivi, u le ku miyeteni ka “swikwembu swa hava,” kumbe mademona! Vugandzeri byo tano bya mavunwa i nandzu lowukulu eka Yehova Xikwembu.—Ringanisa 1 Vakorinto 10:20 na Deuteronoma 18:10-12.a

‘Titsongahateni Eka Xikwembu’—Mi Endla Tano Ke?

Xana u nga va na wona matimba yo fularhela mademona hi ku fularhela vukholwa-hava? I ntiyiso, mademona ma na matimba. Kambe endzhaku ka loko a kombisile leswaku hi fanele ku hlawula eka ku tirhela Yehova Xikwembu kumbe mademona, muapostola Pawulo u vutisile: “Xana ha [n’wi] tlula [Yehova] hi matimba ke?” (1 Vakorinto 10:21, 22) E-e, a hi n’wi tluli—kambe tsundzuka, hambi a ri Sathana na mademona ya yena! Ematshan’wini ya sweswo, mademona lawa ya rhurhumela hi ku chava Yehova. (Yakobo 2:19) Kambe Xikwembu xa Matimba hinkwawo xi nyika nsirhelelo wa xona loko u wu kombela. Mutsari wa Bibele Yakobo u ya emahlweni a ku: “Loko swi ri tano, titsongahateni emahlweni ka Xikwembu. Alelani Diyavulosi, kutani ú ta mi siya a tsutsuma.” (Yakobo 4:7) Nchavo wa n’wina wa vukholwa-hava hi ku fanana wu ta tsutsuma.

Magidi eka xirhendzevutani hinkwaxo lawa ya hanyeke eku chaveni ni le vuhlongeni bya mikhuva ya vukholwa-hava sweswi ya nga tiyisa mhaka leyi. Diyavulosi u sukile eka vona! Hi ndlela yihi? Tsundzuka, nala wa nchavo wa vukholwa-hava i vutivi. Profesa Rudolph Brasch, mutivi-nkulu wa masungulo ya vukholwa-hava u ri: “I dyondzo ntsena—leswaku loko vanhu va ya emahlweni va dyondzeka, vukholwa-hava bya hunguteka.”

Xisweswo, loko Henriette, loyi ku vulavuriweke ha yena emahlweni, a amukele xirhambo xa Timbhoni ta Yehova xo sungula dyondzo ya mahala ya Bibele, hi xihatla u dyondze a heta hi vuxisi bya mademona. Matimba ya vukholwa-hava ya herile. Yena, ni magidi yo fana na yena, va tokote ntiyiso wa marito ya Vaheveru 2:15. Kwalaho, muapostola Pawulo u vula leswaku Yesu u ta “ntshunxa hinkwavo lava a va ri evuhlongeni vutomi bya vona hinkwabyo, hi mhaka ya ku chava rifu.” Ku fana ni leswi dyambu ra mixo ra le ka xivandla xo hisa ri hahisaka mberha leyikulu ya nhova ya le ka swivandla swo hisa, ku vonakala ka ntiyiso wa Bibele ku susa nchavo hinkwawo wa vukholwa-hava.

Namuntlha, vo tala va lava a va ri ‘mahlonga ya nchavo’ va susile switshungulo etinhan’wini ta vona na tintambu to sirhelela eka vana va vona. Sweswi va titwa ku fana na Isaac, wa malembe ya 68 hi vukhale, loyi a a ri n’anga eAfrika-Dzonga. Endzhaku ka loko a dyondze Bibele na Timbhoni ta Yehova, u te: “Ndzi titwa ndzi tsake ngopfu no ntshunxeka hikuva a ndza ha ri na nchavo wa mimoya.” Marito ya Yesu ya tikombe ya ri ya ntiyiso swonghasi: “Naswona mi ta tiva ntiyiso, kutani ntiyiso wu ta mi ntshunxa”!—Yohane 8:32.

Ina, vukhongeri bya ntiyiso bya ku susa ku chava!

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Swifaniso leswi nga eka tluka 5]

Vukholwa-hava byi hangalake emisaveni hinkwayo byi huma exihlobyeni-nkulu xa byona eBabilona