Vuhlonga Bya Manguva Lawa—Byi Le Kusuhi Ni Ku Hela!
“Ntshunxeko wa munhu un’we wu vula ntshunxeko wa misava hinkwayo. Loko u onha ntshunxeko wa un’wana, hi nkarhi lowu fanaka u veka ntshunxeko wa un’wanyana ekhombyeni.”—Victor Schoelcher, Mutsari Wa Phepha-hungu Tlhelo N’watipolitiki Wa Mufurwa, 1848.
VATSARI va The UNESCO Courier va vutisa: “I yini nchumu lowu wo biha eka munhu lowu minkarhi hinkwayo wu n’wi susumeteleke ku sandza, ku hlula ni ku tsongahata munhu-kulobye? Naswona ha yini vugevenga byebyo bya ku tlanga hi vanhu byi nga kumangiki nxupulo hambileswi vanhu se va khathalaka hi Timfanelo ta Vanhu?”
Nhlamulo ya kona yi rharhanganile. Makwanga hi wona ma endlaka leswaku ku thoriwa vana, naswona hi wona ma tlhelaka ma endla leswaku vanhu van’wana va endliwa mahlonga hikwalaho ka swikweleti. Ku vuriwa leswaku vusweti ni ku nga dyondzeki hi swona swi endlaka leswaku vanhwanyana va xavisiwa leswaku va va tinghwavava kumbe va sindzisiwa ku tekiwa. Mikhuva ya vukhongeri ni ya ndhavuko hi yona yi vangaka vuhlonga bya mihivahivana. Rimbewu leri soholotiweke ni mahanyelo yo biha hi swona swi susumetelaka vavanuna lava endzelaka eBangkok kumbe eManila leswaku va ya etlela ni swifanyetana ni swinhwanyetana leswi nga riki na AIDS. Hi ku ya hi marito ya muapostola Pawulo, xichudeni xa nawu xa lembe-xidzana ro sungula, hinkwaswo leswi i xiphemu xa misava leyi vanhu va yona va “tirhandzaka, varhandzi va mali, . . . lava nga riki na xinakulobye xa ntumbuluko, . . . lava nga tikhomiki, lava nga ni tihanyi.” (2 Timotiya 3:1-5) Loko hi tirhisa marito ya Solomoni, murhangeri wa khale la tlhariheke, mahanyelo lawa i xiphemu xa misava leyi eka yona ‘leswi endliweke swi gombonyoka swi nga ta ka swi nga ololoxiwi, naswona leswi swi kayivelaka swi nga taka swi nga hlayiwi.’—Eklesiasta 1:15.
Ku Cinca Mianakanyo
Xana leswi swi vula leswaku ku hava lexi nga endliwaka leswaku vuhlonga byi heriseriwela makumu—lebyi vangiwaka hi mikhuva yo karhi kumbe hi tindlela to karhi ta sweswinyana? Doo!
Hofisi ya Nhlangano wa Matiko ya Khomixinara leyi Tlakukeke ya Timfanelo ta Vanhu (OHCHR) yi vula leswaku vuhlonga i “xiyimo xa mianakanyo,” yi engetela yi ku: “Hambiloko vuhlonga byo herisiwa, kambe mindzhosi ya byona ya sala. Byi nga ha tshama emianakanyweni—eka lava tshameke va va mahlonga kumbe vana va vona ni vana va lava a va endla van’wana mahlonga—endzhaku ka nkarhi wo leha byi herile.”
Kutani, ndlela yin’wana yo herisa vuhlonga i ku cinca ndlela leyi vanhu va ehleketaka ha yona—ku cinca timbilu—emisaveni hinkwayo. Leswi swi lava leswaku ku cinciwa ndlela yo dyondzisa—vanhu va dyondzisiwa ku rhandzana ni ku xixima xindzhuti xa vanhu van’wana. Swi vula ku pfuna vanhu va tsuvula makwanga etimbilwini ta vona kutani va hanya hi mimpimanyeto leti tlakukeke ya mahanyelo. I mani loyi a nga nyikelaka dyondzo yoleyo? OHCHR yi vula leswaku “un’wana ni un’wana a nga hoxa xandla eka nhleleko wa misava lowu nga ha ku amukeliki ku khomiwa ka vanhu hi ndlela yo biha.”
Ehleketa hi nongonoko wa dyondzo lowu fambisiwaka hi Vakreste lava nga Timbhoni ta Yehovha emisaveni hinkwayo. Nongonoko lowu wu swi kotile ku dyondzisa vanhu va timbilu letinene leswaku va nga amukeli kumbe ku pfumelela ku khomiwa ka vanhu hi ndlela yo biha. Ha wona, vanhu va timiliyoni lava kumekaka ematikweni lama tlulaka 230 va dyondze ku khoma vanhu-kulobye hi ku va xixima. Ha yini nongonoko wolowo wu humelela?
Hikuva wu sekeriwe eBibeleni, ku nga buku leyi huhuteriweke hi Muvumbi wa vanhu. I buku leyi hlayisaka xindzhuti xa munhu. Vanhu lava leteriweke hi Bibele hi ku landzela nongonoko lowu wa Timbhoni ta Yehovha, va dyondza leswaku Yehovha, Muvumbi wa hina, yena hi byakwe i Xikwembu lexi nga ni xindzhuti. (1 Tikronika 16:27) Xi nyika swivumbiwa swa xona hinkwaswo xindzhuti. Leswi swi katsa vavanuna ni vavasati, va tinxaka hinkwato, va swiyimo hinkwaswo, ku nga khathariseki leswaku i swigwili kumbe i swisiwana.—Vona bokisi leri nge “Ntshunxeko Wa Vanhu Ni Xindzhuti Xa Vona—Swi Huma Eka Xihlovo Xihi?”
Ku Ringana Hi Swiyimo Ni Ku Xixima Xindzhuti Xa Van’wana
Bibele yi dyondzisa leswaku Xikwembu, hi “munhu un’we xi endle matiko hinkwawo ya vanhu, leswaku va tshama ehenhla ka vuandlalo hinkwabyo bya misava.” (Mintirho 17:26) Hikwalaho, a nga kona loyi a nga titekaka a tlakukile ehenhla ka vanhu-kulobye kumbe a ri ni lunghelo ra ku tshikilela kumbe ku dyelela vanhu van’wana. Vanhu lava tiyimiseleke ku dyondza va swi xiya leswaku “Xikwembu a xi yi hi nghohe, kambe eka tiko rin’wana ni rin’wana munhu loyi a xi chavaka a tlhela a endla ku lulama wa amukeleka eka xona.” (Mintirho 10:34, 35) Va swi lemuka leswaku Xikwembu xi rhandza vanhu hinkwavo, tanihi leswi lunghelo ra ku va ni vuxaka lebyikulu na xona ri pfulekeleke vanhu hinkwavo. Entiyisweni, “Xikwembu xi rhandze misava swinene xi kala xi nyikela hi N’wana wa xona la tswariweke a ri swakwe, leswaku un’wana ni un’wana loyi a kombisaka ripfumelo eka yena a nga lovisiwi kambe a va ni vutomi lebyi nga heriki.”—Yohane 3:16.
Dyondzo leyi sekeriweke eBibeleni yi byi khumba ngopfu vumunhu bya vanhu. Ha yona, timbilu ta vanhu ni miehleketo ya vona swi nga “endliwa swi va leswintshwa hi ku helela.” (Vaefesa 4:22-24, Today’s English Version) Yi va susumetela ku khoma vanhu-kulobye hi xindzhuti ni hi xichavo. Va tiyimisela ku ‘endlela hinkwavo leswi nga swinene.’ (Vagalatiya 6:10) A nga kona munhu loyi a nga vaka Mukreste wa ntiyiso kambe hi hala tlhelo a khoma vanhu van’wana hi ndlela yo biha a tlhela a tshikilela vanhu-kulobye. Timbhoni ta Yehovha ta tsaka leswi ti nga Vakreste lava fanaka ni vandlha ra Vakreste va lembe-xidzana ro sungula, leri eka rona ‘a ku nga ri na Muyuda kumbe Mugriki, a ku nga ri na hlonga kumbe munhu la ntshunxekeke. Hinkwavo a va ri munhu un’we evun’weni na Kreste Yesu.’—Vagalatiya 3:28.
Ku Cinca Ka Hulumendhe
Hambiswiritano, leswaku vuhlonga hinkwabyo byi heriseriwa makumu, ku fanele ku va ni ku cinca lokukulu eka vanhu. Nhlengeletano ya Mintirho ya Misava Hinkwayo yi vula leswaku loko ku ta herisiwa ku khomiwa ka vanhu hi ndlela yo biha, ku fanele ku “cinciwa swiyimo leswi amukelaka ni ku pfumelela” mikhuva yo tano. Nhlengeletano lowu wu ringanyete leswaku matiko hinkwawo ya misava ma fanele ma teka goza, ma tirhisana naswona ma tiyimisela ku herisa xiphiqo lexi.
Leswi swi ta koxa leswaku ku va ni mfumo lowu lawulaka pulanete ya hina hinkwayo, mfumo lowu nga ta tiyisekisa ntshunxeko wa vanhu hinkwavo. Boutros Boutros-Ghali, khale ka matsalana-jenerala wa Nhlangano wa Matiko, u vule leswaku swiphiqo swa xiviri leswi kayakayisaka pulanete ya hina swi fanele swi tlhantlhiwa hi ndlela leyi katsaka “misava hinkwayo.” Kambe a nga kona la tiyisekaka leswaku leswi swi ta kala swi humelela. Leswi humeleleke enkarhini lowu hundzeke swi kombisa leswaku vanhu vo tala lava fumaka va ni vutianakanyi eka swilo leswi va swi lavaka ni tipakani ta vona lerova va nga kota ku va ni ntirhisano wo tano wa misava hinkwayo.
Hambiswiritano, Bibele—yona buku leyi dyondziseke vanhu va timiliyoni leswaku va xixima xindzhuti xa vanhu-kulobye—yi kombisa leswaku Xikwembu xi ni xikongomelo xo simeka hulumendhe yo tano ya misava hinkwayo. EBibeleni, u ta kuma switshembiso swo tala leswi tshembisaka misava leyintshwa yo lulama. (Esaya 65:17; 2 Petro 3:13) Xikwembu xi ni xikongomelo xo va susa emisaveni, vanhu lava va nga xi rhandziki Xikwembu ni vaakelani va vona. Xikwembu xi paluxe xikongomelo xa xona xo simeka hulumendhe ya misava hinkwayo ehenhla ka vanhu leswaku yi fuma misava hi ku lulama. Eka Xikhongelo xa Hosi kumbe xa Tata wa Hina, Yesu u hi byele leswaku hi khongelela hulumendhe yoleyo.—Matewu 6:9, 10.
Ku khomiwa ka vanhu hi ndlela yo biha ni vuhlonga hinkwabyo swi ta hela ehansi ka ku fuma ka hulumendhe leyi hikuva Hosi Kreste u ta fuma hi “vululami ni hi ku tshembeka.” (Esaya 9:7) Lava va tshikileriweke va ta ntshunxiwa ehansi ka ku fuma kakwe, hikuva Bibele yi ri: “Yi ta kutsula xisiwana lexi kombelaka ku pfuniwa, ni la xanisekaka ni hinkwavo lava nga riki na mupfuni. Yi ta va ni nsovo eka loyi a pfumalaka ni loyi a nga xisiwana, yi ta ponisa moya-xiviri wa swisiwana. Yi ta kutsula moya-xiviri wa vona eku tshikileriweni ni le madzolongeni.”—Pisalema 72:12-14.
Loko u navela ku vona vuhlonga byi herisiwa—vuhlonga hinkwabyo—ha ku rhamba leswaku u dyondza leswi engetelekeke hi xikongomelo xa Xikwembu xa ku simeka hulumendhe ya misava hinkwayo leyi tisaka ntshunxeko. Timbhoni ta Yehovha ta laha u tshamaka kona ti ta tsakela ku ku pfuna leswaku u endla tano.
[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 11]
NTSHUNXEKO WA VANHU NI XINDZHUTI XA VONA—SWI HUMA EKA XIHLOVO XIHI?
Hinkwerhu hi velekiwe hi ri ni xilaveko ni ku navela ku va ni xindzhuti ni ntshunxeko. Kofi Annan, matsalana-jenerala wa Nhlangano wa Matiko, u vule marito lawa ma khumbaka mani na mani loko a vutisa: “I mani la nga alaka leswaku hinkwerhu hi lava vutomi lebyi nga riki na ku chava, nxaniso ni xihlawu-hlawu? . . . U tshame u twa mani a vula leswaku ntshunxeko a wu hele? Hi kwihi laha u tshameke u twa hlonga ri lwela ku tshama ri ri hlonga?”
Mianakanyo leyi a hi yintshwa. Seneca, mutivi wa filosofi wa lembe-xidzana ro sungula, loko a kaneta vonelo ra leswaku van’wana va velekeriwe ku va mahlonga, eka Letters to Lucilius, u tsarile: “U nga rivali leswaku munhu loyi u n’wi vulaka hlonga ra wena u velekiwe hi mbewu leyi fanaka ni ya wena, na yena u le hansi ka xibakabaka xo saseka, u hefemula ku fana na wena, u hanya ku fana na wena, wa fa ku fana na wena!”
Imam ʽAlī, loyi a xiximiwaka tanihi mutlhandlami wa vumune wa Muḥammad, u vule leswaku vanhu hinkwavo va “ringana hi ntumbuluko.” Saʽdī, mutlhokovetseri wa lembe-xidzana ra vu-13 wa Muperesiya, u te: “Vana va Adamu i swirho swa xin’wana eka xin’wana naswona loko va tumbuluxiwa, a va huma eka nchumu un’we. Loko misava yi vavisa xirho xin’we, swirho leswin’wana a swi kumi ku wisa.”
Rhekhodo ya matimu leyi huhuteriweke hi Xikwembu leyi kumekaka eBibeleni yi kandziyisa leswaku vanhu hinkwavo va ni xindzhuti. Hi xikombiso, Genesa 1:27 yi hlamusela ku tumbuluxiwa ka munhu hi ndlela leyi: “Xikwembu xi ya emahlweni xi tumbuluxa munhu hi xifaniso xa xona, xi n’wi tumbuluxe hi xifaniso xa Xikwembu; xi va tumbuluxe va ri wa xinuna ni wa xisati.” Muvumbi wa hina i Xikwembu xa ntshunxeko. Muapostola Pawulo u te: “Laha moya wa Yehovha wu nga kona, ku ni ntshunxeko.” (2 Vakorinto 3:17) Loko Yehovha a vumba munhu hi xifaniso xakwe, a fana na yena, u endle leswaku a va wa risima hi mpimo wo karhi, a tixixima ni ku va ni xindzhuti. Hi ku ntshunxa swivumbiwa swakwe “evuhlongeni bya ku onhaka,” u ta tlhela a tiyisekisa leswaku vanhu va kuma ntshunxeko wolowo ni xindzhuti hilaha ku nga heriki.—Varhoma 8:21.
[Xifaniso lexi nga eka tluka 9]
Un’wana ni un’wana u fanele a va ni xindzhuti ni ntshunxeko
[Swifaniso leswi nga eka tluka 10]
DYONDZO YA BIBELE YI KANDZIYISA NGOPFU LESWAKU XINDZHUTI XA VANHU XI FANELE XI XIXIMIWA NASWONA YI NYIKA NTSHEMBO WA MISAVA LEYINTSHWA YA VUMUNDZUKU
Dyondzo ya ndyangu ya Bibele eBenin
Ku saseka ka Maboboma ya le Blue Nile le Etiyopiya ko va xikombiso ntsena xa paradeyisi leyi nga ta pfuxetiwa