Loko Hi Honolela Leswi Nga Vonakiki—Xana Ku Paluxeka Yini?

XANA vanhu va vona yini loko va tirhisa swilo leswa ha ku endliwaka leswaku va vona swilo leswi a va nga swi koti ku swi vona enkarhini lowu hundzeke? Sweswo swi va pfuna leswaku va tiyiseka hi swilo swo karhi leswi a swi nga tiviwi enkarhini lowu hundzeke.—Vona bokisi leri nga laha hansi.

Eku sunguleni vanhu a va kholwa leswaku misava yi le nkaveni wa vuako hinkwabyo. Kambe ku tirhisiwa ka theleskopu ku paluxe leswaku tipulanete, ku katsa ni misava, ta rhendzeleka ehansi ka dyambu. A hi khale vanhu va kote ku kambisisa tiatomo, hikwalaho ka ku endliwa ka swikurisa-swilo swa matimba, naswona va vone ndlela leyi tiatomo tin’wana ti hlanganeke ni tin’wanyana ha yona leswaku ti vumba leswi vuriwaka timolekhuli.

Ehleketa hi timolekhuli leti endlaka mati, ku nga nchumu wa risima evuton’wini. Hikwalaho ka ndlela leyi ti vumbiweke ha yona, tiatomo timbirhi ta hayidirojeni ti hlangana hi ndlela yo hlawuleka ni atomo yin’we ya moya leswaku ti endla molekhuli ya mati—eka thonsi ha rin’we ku ni magidi ya timiliyoni! Xana hi nga dyondza yini loko hi kambisisa molekhuli ya mati naswona hi vona ndlela leyi ma cinca-cincaka ha yona eswiyin’weni swo hambana-hambana?

Lexi Hlamarisaka Hi Mati

Hambileswi mathonsi ya mati ma vonakaka ma nga rharhangananga nikatsongo, kambe mati i nchumu lowu rharhanganeke ngopfu. Entiyisweni, Dok. John Emsley, mutsari wa timhaka ta sayense eKholichi ya Imperial le London, eNghilandhi, u vule leswaku mati “ma wela eka tikhemikhali leti kambisisiweke swinene, kambe a ma si twisisiwa nikatsongo.” Magazini wa New Scientist wu te: “Mati i xihalaki lexi tolovelekeke ngopfu eMisaveni, kambe i xin’wana xa swihalaki leswi hlamarisaka ngopfu.”

Dok. Emsley u hlamusele leswaku ku nga khathariseki xivumbeko xo olova xa mati, “ku hava nchumu lowu rharhanganeke ku fana ni ku cinca-cinca ka wona.” Hi xikombiso u te: “H₂0 ku fanele ku va moya, . . . kambe i xihalaki. Tlhandlakambirhi, loko ma ri gwitsi . . . , ma va ribye, naswona ma papamala ematshan’weni ya ku dzika,” kasi hi ntolovelo ku languteriwe leswaku ma dzika. Dok. Paul E. Klopsteg, khale ka muungameri wa Nhlangano wa le Amerika wa Nhluvuko wa Sayense, loko a vulavula hi ku cinca-cinca loku nga tolovelekangiki ka mati u te:

“Ma vonaka ma endliwe hi ndlela yo hlamarisa leswaku swilo leswi hanyaka ematini swo kota tinhlampfi swi kota ku hanya. Ehleketa hi leswi a swi ta humelela loko mati ma ri karhi ma va gwitsi, ivi ma nga hundzuki hilaha swi hlamuseriweke hakona. Ayisi a yi ta engeteleka yi kondza yi tata lwandle hinkwaro, yi dlaya swivumbiwa hinkwaswo swa le matini.” Dok. Klopsteg u vule leswaku ndlela leyi nga tolovelekangiki leyi mati ma cincaka ha yona i “vumbhoni bya vukulu ni matimba ya munhu la vumbeke vuako hinkwabyo.”

Hi ku ya hi New Scientist, sweswi valavisisi va ehleketa leswaku va xi tiva xivangelo lexi endlaka leswaku mati ma cinca-cinca hi ndlela leyi. Va endle nchumu wun’wana wa sayense lowu kotaka ku vhumbha hilaha ku pakanisaka ndlela leyi mati ma cincaka ha yona loko ma va gwitsi. Valavisisi va xiye leswaku “xilotlelo xa xihlamariso lexi xi vangiwa hi mpfhuka lowu vangiwaka hi tiatomo ta moya leti nga ematini.”

Xana sweswo a swi hlamarisi? Munhu a nga yi twisisi molekhuli leyi vonakaka onge ya olova swinene. Naswona a nga swi twisisi leswaku swi tisa ku yini leswaku mati ku va wona ma endlaka ntiko lowukulu emirini wa hina! Xana na wena wa ku vona ku hlamarisa ka molekhuli leyi, leyi vumbiwaka hi tiatomo tinharhu ntsena ni tielemente timbirhi, leswaku i “vumbhoni bya vukulu ni xikongomelo xa muvumbi”? Kambe, molekhuli ya mati i yitsongo ngopfu naswona yi rharhangane ku tlula timolekhuli to tala.

Timolekhuli Leti Rharhanganeke Ngopfu

Timolekhuli tin’wana ti ni magidi ya tiatomo ni tielemente to tala leti endlaka 88 leti ti tiendlekelaka emisaveni. Hi xikombiso, molekhuli ya DNA (ku nga nkomiso wa deoxyribonucleic acid), leyi nga ni rungula ra xitekela ra xivumbiwa xin’wana ni xin’wana lexi hanyaka, yi nga ha va ni timiliyoni ta tiatomo ta tielemente to tala!

Ku nga khathariseki ku rharhangana ka yona lokukulu, molekhuli ya DNA i mpimo wa 0,0000025 wa timilimitara, i yitsongo swinene lerova a wu nge swi koti ku yi vona handle ka loko wo pfuniwa hi xikurisa-swilo lexi nga ni matimba. Vativi va sayense va ha ku swi lemuka hi 1944 leswaku DNA hi yona yi lawulaka fambiselo ra xitekela eka munhu. Ndzavisiso lowu wu endle leswaku ku endliwa mindzavisiso yin’wana leyikulu malunghana ni timolekhuli.

Kambe, DNA ni mati hi tona timolekhuli timbirhi eka timolekhuli to tala ta mixaka-xaka leti nga kona leti pfunaka eku endliweni ka swilo. Naswona, tanihi leswi ku nga ni timolekhuli to tala leti kumekaka eka leswi swi hanyaka ni leswi nga hanyiki, xana hi fanele hi gimeta hi ku vula leswaku hi ndlela yo karhi ku hambana loku nga kona exikarhi ka swilo leswi hanyaka ni leswi nga hanyiki a hi nchumu lowu rharhanganeke?

Se ku hundze nkarhi wo leha vanhu vo tala va ehleketa tano. Michael Denton, mutivi wa vutomi bya swilo leswitsongo ngopfu u hlamusele a ku: “Ntshembo wa leswaku vutivi lebyi engetelekaka bya tikhemikhali ta swilo leswitsongo ngopfu byi nga pfala vangwa leri nga kona wu kandziyisiwe ngopfu hi tintlharhi to tala hi va-1920 ni hi va-1930.” Kambe, entiyisweni i yini leswi tshuburiweke hi ku famba ka nkarhi?

Vutomi I Bya Risima Naswona Byi Hlawulekile

Hambileswi vativi va sayense a va langutele leswaku hakatsongo-tsongo va ta kuma ku hambana exikarhi ka swilo leswi hanyaka ni leswi nga hanyiki, Denton u vule leswaku va kume ku ri ni ku hambana “endzhaku ka mintshubulo ya nkoka ya timolekhuli ta ntivo-vutomi eku sunguleni ka va-1950.” Loko a hlamusela tinhla leti xiyekaka leti sweswi ti nga lo dla, eka vativi va sayense, Denton u ye emahlweni a ku:

“Sweswi a hi tivi ntsena ku hambana loku nga kona exikarhi ka swilo leswi hanyaka ni leswi nga hanyiki, kambe hi tiva nileswaku ku fambisana ni ku hambana loku nga kona eka ntumbuluko. Ku ni ku hambana lokukulu ngopfu exikarhi ka sele leyi hanyaka ni leyi nga hanyiki, ku fana ni le xikarhi ka kristala ni ximilana.”

Leswi a swi vuli leswaku ku endla molekhuli swa olova. Buku leyi nge Molecules to Living Cells yi hlamusela leswaku “swilo leswi nga riki swa ntumbuluko swa swiaki swa timolekhuli letitsongo swi rharhanganile hi swoxe.” Kambe yi engetela hi ku vula leswaku ku endla timolekhuli teto “a hi nchumu loko swi pimanisiwa ni leswi swi nga ha vaka swi endlekile loko ku vumbiwa sele yo sungula leyi hanyaka.”

Tisele ti nga swi kota ku hanya ti ri swivumbiwa leswi tihanyelaka swoxe, tanihi xitsongwatsongwana, kumbe ti hanya ti ri xiphemu xa xivumbiwa lexi hanyaka hi tisele to tala xo kota munhu. Nkarhi lowu hetiweke loko ku tsariwa xiga lexi, ku nga va ku endleke 500 wa tisele ta mpimo lowu tolovelekeke. Xisweswo, a swi hlamarisi leswi tihlo ra ntumbuluko ri nga swi kotiki ku vona ntirho wa sele. Kutani ke, i yini lexi paluxekaka hi ku teka xikurisa-swilo u languta sele yin’we emirini wa munhu?

Sele—Xana Yi Lo Tiendlekela Kumbe Yi Lo Endliwa?

Xo sungula, munhu u hlamarisiwa hi ku rharhangana ka tisele leti hanyaka. Mutsari un’wana wa timhaka ta sayense u te: “Ku kula ka ntolovelo ka sele yin’we leyi hanyaka ku koxa leswaku tikhemikhali ta makume ya magidi ti tirhisana hi ndlela leyi hlelekeke.” U vutisile: “Swi endlekisa ku yini leswaku eka sele yin’we leyitsongo, ku hlangana tisele ta 20 000 hi nkarhi wun’we?”

Michael Denton u pimanise tisele letitsongo ngopfu leti hanyaka ni “feme ya xiviri leyitsongo leyi nga ni swiphemu swa magidi swa michini leyinene ngopfu ya molekhuli, leyi endliweke hi gidi rin’we ra timiliyoni ta tiatomo, leyi rharhanganeke ku tlula muchini hambi wu ri wihi lowu tshameke wu endliwa hi munhu naswona ku nga hava nchumu lowu fanaka na wona eka swilo leswi nga hanyiki.”

Vativi va sayense va ha pfilunganyiwe hi ku rharhangana ka sele, hilaha The New York Times ya February 15, 2000, yi swi vekeke hakona: “Loko vativi va ntivo-vutomi va ya va twisisa tisele leti hanyaka, mhaka ya swilo leswi ti swi endlaka yi ya yi rharhangana ngopfu. Sele ya munhu ya mpimo lowu tolovelekeke i yitsongo swinene lerova a wu nge yi voni, kambe, eka tijini ta yona ta 100 000, leti ringanaka 30 000 ta cinca-cinca nkarhi ni nkarhi, ti endla leswaku tisele ti angula eka marungula lama humaka eka tisele tin’wana.”

Times ya vutisa: “Xana muchini lowutsongo hi ndlela leyi, naswona lowu rharhanganiseke xileswi, wu nga kambisisiwa njhani? Hambiloko ko endliwa matshalatshala lamakulu ya ku yi twisisa hi ku helela sele yin’we ya miri wa munhu, kambe ku ni tisele ta 200 ta mixaka yo hambana-hambana.”

Magazini lowu nge Nature, exihlokweni lexi nge “Michini Ya Xiviri Ya Ntumbuluko,” wu vike ku tshuburiwa ka swikongomisi leswitsongo endzeni ka sele ha yin’we ya miri. Swikongomisi leswi swi vumba adenosine triphosphate, ku nga xihlovo xa matimba ya tisele. Mutivi un’wana wa sayense u vutisile: “Xana hi ta va hi fikelela yini loko hi dyondza ndlela yo mpfampfarhuta ni ku aka mafambiselo ya molekhuli ya muchini lama fanaka ni mafambiselo ya molekhuli lawa hi ma kumaka eka tisele?”

Wa nga ehleketa hi vuswikoti bya ku aka bya sele! Mpimo wa rungula leri kumekaka eka DNA ya sele yin’we ntsena ya miri wa hina wu nga tata matluka ya kwalomu ka miliyoni lama ringanaka ni tluka leri! Tlhandlakambirhi, nkarhi wun’wana ni wun’wana loko sele yi pandzeka leswaku yi vumba leyintshwa, rungula leri fanaka ri hundziseriwa eka sele leyintshwa. Xana u ehleketa leswaku sele ha yin’we—hinkwato ka tona i 100 wa tibiliyoni emirini wa wena—yi nyikiwe njhani rungula leri? Xana swi lo tiendlekela, kumbe swi endliwe hi Muendli Lonkulu?

Kumbexana u fikele xiboho lexi fanaka ni lexi mutivi wa ntivo-vutomi la vuriwaka Russell Charles Artist a xi fikeleleke. U te: “A hi swi koti nikatsongo ku ma hlamusela hi vuenti masungulo ya [sele], kutani hikwalaho ka sweswo, ku hava lexi hi nga xi vulaka hi matirhelo ya yona, handle ka loko ho pfumelelana ni mhaka ya leswaku yi endliwe hi munhu wa vutlhari.”

Ku Hleleka Ka Swilo Loku Hlamarisaka

Emalembeni lama hundzeke, Kirtley F. Mather, loko a ha ri profesa wa ntivo-misava ni vutomi eYunivhesiti ya Harvard, u fikelele makumu lama landzelaka: “Hi tshama emisaveni leyi nga tiendlekelangiki, kambe leyi nga ni Nawu ni Nhleleko. Nawu lowu wu Hleleke kahle naswona wu faneriwa hi xichavo lexikulu. Ehleketa hi swiaki leswi hlelekeke kahle swa ntumbuluko, hi tiva tielemente ta wona hinkwato.”

A hi kambisise hi ku komisa “swiaki leswi hlelekeke kahle swa ntumbuluko.” Tielementea tin’wana leti vanhu va khale a va ti tiva i nsuku, silivere, koporo, thini ni nsimbhi. Leti vitaniwaka arsenic, bismuth na antimony ti kumiwe hi vativi va tielemente va Malembe-Xikarhi, naswona hi ku famba ka nkarhi hi va-1700, ku kumiwe tielemente tin’wana to tala. Hi 1863, spectroscope, ku nga muchini lowu nga hambanisaka mihlovo leyi elemente ha yin’we yi yi kombisaka, wu tirhisiwe ku kombisa indium, ku nga elemente ya vu-63 leyi tshuburiweke.

Hi nkarhi wolowo Dmitry Ivanovich Mendeleyev, mutivi wa tikhemikhali wa le Rhaxiya, u fikelele makumu ya leswaku tielemente a ti lo tiendlekela. Eku heteleleni, hi March 18, 1869, rungula rakwe leri nga ni nhloko-mhaka leyi nge “Rungula Ra Fambiselo Ra Tielemente” ri hlayeriwe Vandla ra Tikhemikhali ra le Rhaxiya. Eka rona u te: ‘Ndzi rhandza ku boxa fambiselo ro karhi leri nga endlekangiki hi xiwelo kambe leri veke kona hikwalaho ka nkongomiso wo karhi lowu vekiweke naswona wu tiyisekeke.’ Ku hangalasiwa ka [tielemente] a ko tiendlekela, hilaha ku nga ehleketiwaka hakona . . . , kambe hi ku landzela milawu yin’wana leyi hleriweke ni leyi pakanisaka.”

Ephepheni leri ri dumeke, Mendeleyev u vhumbhile: “Hi nga ha rindzela ku tshubula tielemente to tala leti nga tiviwiki; hi xikombiso, leti ti fanaka ni aluminiyamu ni silikhoni, ku nga tielemente leti nga ni atomo leyi tikaka 65 ku ya eka 75. Mendeleyev u siye ndhawu yin’wana yi nga tsariwanga nchumu leswaku ku ta tsariwa 16 wa tielemente letintshwa. Loko a vutisiwa malunghana ni xitiyisekiso xa ku vhumbha kakwe, u hlamule a ku: “A ku na xilaveko xa xitiyisekiso. Milawu ya ntumbuluko, hilaha ku hambaneke ni milawu ya ririmi, a yi hundzuki.” U engeterile: “Ndzi tshemba leswaku loko tielemente ta mina leti nga tiviwiki ti kumiwa, vanhu vo tala va ta hi yingisa.”

Hi swona leswi humeleleke! Encyclopedia Americana, ya hlamusela: “Emalembeni ya 15 lama landzeleke, ku tshuburiwa ka tielemente leti vuriwaka galiyamu, skadiyamu ni jemaniyamu, leti swiaki swa tona a swi fana ngopfu ni leswi vhumbhiweke hi Mendeleyev, ti ve xisekelo xa periodic table ni ndhuma eka mutsari wa yona.” Eku sunguleni ka lembe-xidzana ra vu-20, ku kumiwe tielemente hinkwato leti nga kona sweswi.

Swi lo dla erivaleni, hi ku vula ka mulavisisi la nga mutivi wa tikhemikhali Elmer W. Maurer, la nga te, “lunghiselelo leri ro saseka a ri nge tiendlekeli.” Malunghana nileswaku ku hleleka ka tona ku nga va ku lo tiendlekela, John Cleveland Cothran, profesa wa tikhemikhali u te: “Ku tshuburiwa loku landzeleke ka tielemente hinkwato leti [Mendeleyev] a vhumbheke hi vukona bya tona, ni ku va ti ri ni swiaki leswi fanaka ngopfu ni leswi a swi vhumbheke, swi suse ku kanakana koloko. Ntirho wakwe lowukulu a wu vuriwi ‘The Periodic Chance.’ Kambe wu vuriwa ‘The Periodic Law.’”

Nkambisiso wa vurhon’wana wa tielemente ni ndlela leyi ti tirhisanaka ha yona leswaku ti vumba nchumu wun’wana ni wun’wana evuakweni hinkwabyo swi endle leswaku P.A.M. Dirac mutivi wa ntumbuluko la dumeke, loyi a a ri profesa wa tinhlayo eYunivhesiti ya Cambridge, ku vula a ku: “Kumbexana munhu a nga ha hlamusela mhaka leyi hi ku vula leswaku Xikwembu i mutivi wa tinhlayo leti rharhanganeke, naswona xi tirhise tinhlayo leti rharhanganeke ku vumba vuako hinkwabyo.”

Kunene, swa nyanyula ku languta eka tiatomo, timolekhuli ni tisele leti hanyaka letitsongo ngopfu, swin’we ni le ka swirimela swa tinyeleti leswikulu, hi tihlo rin’wana leri nga riki ra ntumbuluko! Leswi swi endla leswaku munhu a titsongahata. Xana wena u khumbeka hi ndlela yihi? I yini leswi swilo leswi swi ku kombisaka swona? Xana u vona leswi tlulaka leswi u nga swi vonaka hi tihlo ra nyama?

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 5]

Yi Tsutsuma Ngopfu Lerova Tihlo A Ri Swi Voni Swin’wana

Tanihi leswi hanci yi tsutsumaka hi rivilo lerikulu, vanhu va lembe-xidzana ra vu-19 a va tivutisa loko swi endleka leswaku nkarhi wun’wana masondzo ya yona hinkwawo ma suka ehansi hi nkarhi wun’we. Eku heteleleni, hi 1872, Eadweard Muybridge u sungule ku teka swifaniso leswi hi ku famba ka nkarhi swi paluxeke ntiyiso wa kona. Hi yena la teke ni endlelo ra ku teka swifaniso swo sungula swa tifilimi leti ku tlangiwaka hi rivilo lerikulu.

Muybridge u longoloxe 24 wa tikhamera, ku ri ni vangwanyana exikarhi ka tona. U veke ntambu ehenhla ka kunupu yo teka xifaniso ya khamera yin’wana ni yin’wana, a yi tsemakanyisa gondzo leri hanci yi tsutsumaka eka rona leswaku loko yi ri karhi ti tsutsuma, yi ba ntambu leyi, kutani ntambu yi dlokonya kunupu, kutani khamera yi teka xifaniso. Nkambisiso wu paluxe leswaku minkarhi yin’wana hanci yi va yi ri empfhukeni hi ku helela.

[Xihlovo Xa Kona]

Courtesy George Eastman House

[Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

Ha yini mati lama nga gwitsi ma papamala ematshan’weni ya ku dzika?

[Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

Molekhuli ya DNA yi ni mpimo lowutsongo ngopfu wa 0,0000025 wa timilimitara, kambe rungula leri yi nga na rona ri nga tata maphepha lama ringanaka miliyoni

[Xihlovo Xa Kona]

Computerized model of DNA: Donald Struthers/Tony Stone Images

[Xifaniso lexi nga eka tluka 8]

Eka sele yin’wana ni yin’wana ya miri—hinkwato ka tona i 100 wa tibiliyoni—tikhemikhali ta makume ya magidi ti hlangana hi ndlela leyi hlelekeke

[Xihlovo Xa Kona]

Copyright Dennis Kunkel, University of Hawaii

[Swifaniso leswi nga eka tluka 9]

Mendeleyev, mutivi wa tikhemikhali wa le Rhaxiya u fikelele makumu ya leswaku tielemente a ti lo tiendlekela

[Xihlovo Xa Kona]

Courtesy National Library of Medicine