Wu Endleriwe Ku Hanya Hi Laha Ku Nga Heriki

MIRI wa munhu wu endliwe hi ndlela yo hlamarisa. Ku vumbeka ni ku kula ka wona i hlori hakunene. Mutsari wa khale u te: “Ndzi vumbiwe hi ndlela leyi hlamarisaka.” (Pisalema 139:14, NW) Hikwalaho ka leswi va ku tivaka kahle ku hlamarisa ka miri wa munhu, vativi van’wana va sayense va manguva lawa va kuma ku dyuhala ni rifu swi nga twisiseki. Xana u swi vona swi nga twisiseki?

Mutivi wa ntivo-vutomi wa le Yunivhesiti ya Harvard Steven Austad u tsale a ku: “Ku dyuhala ku hi hlanganisa tinhloko lerova ndzi hlamarisiwa hi ndlela leyi vanhu vo tala va nga ku langutiki tanihi xihundla xa nkoka xa ntivo-vutomi.” Mhaka ya leswaku un’wana ni un’wana wa dyuhala, Austad u ri, “yi endla [ku dyuhala] ku vonaka ku nga ri xihinga ngopfu.” Hambi swi ri tano, loko u ehleketisisa ha swona, xana ku dyuhala na rifu swi fanerile ke?

N’wexemu, eka buku yakwe leyi nge How and Why We Age, Dok. Leonard Hayflick u xiye ku hlamarisa ka vutomi bya munhu ni ku kula kutani a tsala a ku: “Endzhaku ka ku endla mahlori lama hi susaka eku tikiweni ma hi yisa eku velekiweni ni le ku wupfeni hi tlhelo ra rimbewu ni ku va vatswatsi, ntumbuluko wu hlawule ku ka wu nga ri humesi endlelo lero olova leri nga sivelaka ku dyuhala ni ku hlayisa mahlori wolawo hi laha ku nga heriki. Nkambisiso lowu wu pfilunganyise ti-biogerontologist [vanhu lava dyondzaka swivumbeko swa ntivo-vutomi swa ku dyuhala] ku ringana makume ya malembe.”

Xana na wena u pfilunganyisiwa hi leswi vangiwaka hi ku dyuhala ni rifu? Xana swi ni xikongomelo xihi? Hayflick u xiyile: “Kwalomu ka swiendlakalo hinkwaswo swa ntivo-vutomi leswi sukelaka eka ku tikiwa ku ya eka ku wupfa swi vonaka swi ri ni xikongomelo, kambe ku dyuhala a ku na xikongomelo. A ku na xivangelo xa leswaku ha yini ku dyuhala ku fanele ku humelela. Hambi leswi hi dyondzeke swo tala malunghana ni ntivo-vutomi wa ku dyuhala . . . , ha ha fanele ku langutana ni vuyelo lebyi nga papalatekiki bya ku dyuhala loku nga riki na xikongomelo loku landzeriwaka hi rifu.”

Xana hi swona leswaku a hi nga endleriwanga ku dyuhala ni ku fa kambe ku hanya hi masiku emisaveni?

Ku Navela Ku Hanya

Swi le rivaleni leswaku wa swi xiya leswaku un’wana ni un’wana wa swi venga ku dyuhala ni ku fa. Entiyisweni, vo tala va chava ku langutela loku. Ebukwini yakwe leyi nge How We Die, dokodela wa swa vutshunguri Sherwin B. Nuland u tsarile: “Hi ku ya hi ntivo-miehleketo ku hava ni un’we wa hina la nga kotaka ku langutana ni mianakanyo ya xiyimo xa hina vini xa rifu—hi ku tiva leswaku a wa ha twi nchumu hi ku helela.” Xana u kona munhu loyi u n’wi tivaka loyi a lavaka ku dyuhala, a vabya ivi a fa?

Kambe, loko ku dyuhala ni rifu a swi ri swa ntumbuluko naswona swi ri kungu lerikulu, xana a hi nga ta swi amukela? Kambe a hi swi amukeli. Ha yini hi nga swi amukeli? Nhlamulo yi kumeka eka ndlela leyi hi vumbiweke ha yona. Bibele yi ri: “[Xikwembu] xi vekile ni ku navela ku hanya hi masiku emianakanyweni ya [hina].” (Eklesiasta 3:11, Byington) Hikwalaho ka ku navela ku va ni vumundzuku lebyi nga heriki, i khale vanhu va ri karhi va lavisisa leswi vuriwaka xihlovo xa vuntshwa. Va lava ku tshama va ri lavantshwa hi masiku. Leswi swi tlakusa xivutiso lexi nge, Xana hi na wona matimba ya ku hanya vutomi byo leha?

Wu Endleriwe Ku Tipfuxeta

Loko a tsala eka magazini lowu nge Natural History, mutivi wa ntivo-vutomi Austad u nyikele langutelo leri tolovelekeke: “Hakanyingi hi ehleketa hi hina vini ni hi swiharhi ku fana ni ndlela leyi hi ehleketaka ha yona hi michini: ku hlakala a ku papalateki hi ku olova.” Kambe leswi a hi ntiyiso. Austad u te: “Swivumbiwa leswi hanyaka swi hambanile swinene ni michini. Swa swi kota ku tipfuxeta hi swoxe: timbanga ti hola, marhambu ma hlangana, vuvabyi byi hela.”

Xisweswo, xivutiso lexi tsakisaka xi ri, Hikwalaho ka yini hi dyuhala? Austad u vutisile: “Hikwalaho, ha yini [swivumbiwa leswi hanyaka] swi langutana ni muxaka lowu fanaka wa ku onhaka ni ku hlakala ku fana ni michini?” Tanihi leswi tinyama ta miri ti ti pfuxetaka, xana a ti nga ta swi kota ku endla tano hi laha ku nga heriki?

Eka magazini lowu nge Discover, mutivi wa vutomi wa hundzuluko Jared Diamond u hlamusele vuswikoti lebyi hlamarisaka bya swivumbiwa swa nyama bya ku tipfuxeta. U tsarile: “Xikombiso lexikulu lexi vonakaka xa ku lawula ku onhaka loku humelelaka emimirini ya hina i ku horisiwa ka mbanga, ku nga ndlela leyi hi lulamisaka ku onhaka enhlongeni ya hina ha yona. Swiharhi swo tala swi nga fikelela vuyelo byo tala lebyi hlamarisaka ku tlula hina: minkolombyana yi nga tlhela yi mila mincila yin’wana loko yi tsemekile, tinhlampfi-xinyeleti ni minkokotso swi nga mila swirho swin’wana, ti-sea cucumbers ti nga tlhela ti va ni marhumbu ya tona.”

Malunghana ni meno loko ma tlhela ma mila, Diamond u te: “Vanhu va mila tinxaka timbirhi ta meno, tindlopfu ti na tsevu, naswona tinkavavangaheti ti ni tinxaka to tala swinene hi nkarhi wa ku hanya ka tona.” U tlhele a hlamusela: “Ku tipfuxeta loku ka nkarhi na nkarhi ku tlhela ku humelela hakatsongo-tsongo. Hi siva tisele leti funengetaka marhumbu ya hina kan’we endzhaku ka masiku ma nga ri mangani, tisele leti funengetaka thundhelo kan’we endzhaku ka tin’hweti timbirhi, ni tisele ta hina leto tshwuka ta ngati kan’we endzhaku ka tin’hweti ta mune.

“Eka fambiselo ra timolekhuli tiproteyini ta timolekhuli ta hina ta cinca nkarhi na nkarhi hi ku ya hi mpimo wa proteyini yin’wana ni yin’wana; hikwalaho hi papalata ku hlengeletana ka timolekhuli leti nga onhaka. Hikwalaho loko u ringanisa xiyimo xa wena lexi rhandzekaka xa namuntlha ni lexiyani xa n’hweti leyi nga hundza, u nga ha languteka ku fana, kambe timolekhuli to tala ha yin’we yin’we leti vumbaka miri wolowo lowu rhandzekaka ti hambanile.”

Nkarhi na nkarhi tisele to tala ta miri ti siviwa hi tin’wanyana letintshwa leti vumbiweke. Kambe tisele tin’wana, to tanihi tisele to twa ta byongo, a ti nge siveki. Hambi swi ri tano, Hayflick u hlamuserile: “Loko sele yi siviwe eka xiphemu xin’wana ni xin’wana a ya ha ri yona leyi fanaka ni ya khale. Tisele to twa ta byongo leti u nga na tona namuntlha ti nga ha vonaka onge i tisele leti u tswariweke na tona, kambe entiyisweni timolekhuli to tala leti endleke tisele leti loko u velekiwa . . . ti nga ha va ti siviwe hi timolekhuli letintshwa. Hikwalaho tisele leti nga avanyisekiki a ti nge vi tona leti fanaka ni leti u tswariweke na tona!” Leswi swi vangiwa hi leswi swiaki swa tisele swi sivekaka. Xisweswo, ku siviwa ka swiaki swa miri kahle-kahle a swi ta hi endla leswaku hi hanya hi masiku!

Tsundzuka leswaku Dok. Hayflick u vulavule hi “mahlori lama hi susaka eku tikiweni ma hi yisa eku velekiweni.” Xana hi wahi man’wana ya mahlori lawa? Loko hi ri karhi hi ma hlamusela hi ku komisa, xiya ku koteka ka ku hetisisiwa ka leswi a swi vuleke “xitirho xo olova xo hlayisa mahlori wolawo hi laha ku nga heriki.”

Sele

Munhu lonkulu u endliwe hi tisele ta kwalomu ka 100 wa magidi ya timiliyoni, leti yin’wana ni yin’wana ya tona yi rharhanganeke swinene. Loko wu hlamusela ku rharhangana ka kona, magazini lowu nge Newsweek wu ringanise sele ni doroba-nkulu leri nga ni marhangu lamakulu. Magazini wu te: “Xihlovo xi nyika ntamu wa sele matimba. Tifektri ti humesa tiproteyini, ku nga swilo swa nkoka leswi sungulaka tikhemikhali. Fambiselo leri rharhanganeke ra ntleketlo ri kongomisa tikhemikhali to karhi ku suka eka yinhla yin’wana ku ya eka yin’wana endzeni ni le handle ka sele. Varindzi eka swihinga va lawula ku rhumeriwa ka swilo ni ku nghenisiwa ka swilo etimakete, ni ku langutela leswi nga ehandle ka sele leswaku va vona swikombiso swa khombo. Mavuthu lawa ya miri lama leteriweke ma tshama ma rindze ku lwisana ni vahlaseri. Vulawuri bya le ntsindza bya xitekela byi hlayisa nhleleko.”

Anakanya hi ndlela leyi wena—tisele ta kwalomu ka 100 wa magidi ya timiliyoni—u veke kona ha yona. U sungule hi ku va sele yin’we leyi vumbiweke loko mbewu leyi humaka eka tata wa wena yi hlangane ni tandza leri nga eka mana wa wena. Eku hlanganeni koloko, xivumbeko xa sele yoleyo leyi ya ha ku vumbiwaka xi tsariwe eka DNA (ku nga nkomiso wa deoxyribonucleic acid) leswaku yi humesa leswi eku heteleleni swi vaka wena—munhu lontshwa la heleleke ni la hlawulekeke. Swiletelo leswi nga eka DNA “loko swo tsariwa kunene,” ku vuriwa leswaku, “swi nga tata tibuku ta gidi ta matluka ya 600.”

Hi ku famba ka nkarhi, sele yoleyo yo sungula yi sungula ku avana, yi endla tisele timbirhi, kutani ti va mune, nhungu, sweswo-sweswo. Eku heteleleni, endzhaku ka masiku ya kwalomu ka 270—hi nkarhi lowu magidi ya timiliyoni ta tisele ta tinxaka to tala to hambana-hambana ti vumbiweke ekhwirini ra mana wa wena leswaku ti endla n’wana—ku tswariwe WENA. Swi vonaka onge sele yoleyo yo sungula a yi ri ni kamara lerikulu leri nga tala hi tibuku leti nga ni swiletelo swo tala swa ndlela yo endla wena. Kambe, lexi hlamarisaka swinene, i mhaka ya leswaku swiletelo leswi leswi rharhanganeke swi hundziseriwe eka sele yin’wana ni yin’wana leyi tlhandlamaka. Ina, lexi hlamarisaka hi leswaku yin’wana ni yin’wana ya tisele leti nga emirini wa wena yi ni rungula hinkwaro leri fanaka ni leri tandza ro sungula leri nonisiweke a ri ri na rona!

Nakambe xiya leswi. Tanihi leswi sele yin’wana ni yin’wana yi nga ni rungula leri humesaka tisele ta tinxaka hinkwato, loko nkarhi wu fika, hi xikombiso, wo endla tisele ta mbilu, xana swiletelo swo endla tisele letin’wana hinkwato a swi tumbele kwihi? Swi le rivaleni, ku fana ni muaki loyi a nga ni bokisi ra tipulani to endla n’wana, sele yi humesiwa efayilini ya yona ebokisini ra tipulani leti nga ta endla tisele ta mbilu. Sele yin’wana yi humesiwa eka pulani leyi hambaneke leyi nga ni swiletelo swo endla tisele ta misiha, ivi yin’wana yi humesa pulani yo aka tisele ta xivindzi, sweswo-sweswo. Hakunene, nakambe lebyi ka ha ri vuswikoti bya sele byo hlawula swiletelo leswi lavekaka ku humesa muxaka wo karhi wa sele naswona hi nkarhi lowu fanaka, ku tumbetiwa ka swiletelo leswin’wana hinkwaswo i “mahlori lama hi susaka eku tikiweni ma hi yisa eku velekiweni.”

Kambe, ka ha katseka swo tala. Hi xikombiso, tisele ta mbilu ti fanele ku nyanyuriwa leswaku ti ta vohla loko mbilu yi ri karhi yi ba. Xisweswo, endzeni ka mbilu ku endliwe fambiselo leri rharhanganeke leri nyikaka minsusumeto matimba yo endla leswaku mbilu yi ba hi mpimo lowu faneleke leswaku yi nyika miri matimba eka mintirho leyi wu yi endlaka. Yi endliwe hi ndlela yo hlamarisa hakunene! A swi hlamarisi leswi madokodela ma vuleke leswi hi mbilu: “Yi ni vuswikoti ku tlula muchini wihi na wihi lowu endliweke hi munhu.”

Byongo

Nchumu lowu hlamarisaka swinene i ku endliwa ka byongo—xin’wana xa xihundla lexikulu xa hlori ra munhu. Endzhaku ka mavhiki manharhu ya ku tikiwa, tisele ta byongo ti sungula ku vumbeka. Eku heteleleni, tisele ta misiha ta kwalomu ka 100 000 wa timiliyoni, leti vuriwaka tisele to twa—to tala ku fana ni tinyeleti leti nga eka Xirimele—ti fumbana ebyongweni bya munhu.

Magazini lowu nge Time wa vika: “Yin’wana ni yin’wana ya tona yi amukela marungula lama humaka eka tisele tin’wana to twa ta kwalomu ka 10-000 ebyongweni, ivi tona ti ma rhumela eka tin’wana ta magidi.” Hi ku xiya ku koteka ka ku hlangana loku, mutivi wa tisele to twa Gerald Edelman u te: “Xiphemu xa byongo i xitsongo ku ringana ni nhloko ya ritlhongwe ra mecisi kambe xi ni kwalomu ka magidi ya timiliyoni ya mphasa-mphasano wa misiha leyi nga hlanganisiwaka hi tindlela leti hi nga ti hlamuselaka tanihi vunyingi bya tinyeleti—loko hi hlaya ku ya fika eka khume leyi landzeriwaka hi timiliyoni ta ti ziro.”

I matimba wahi lama tumbeleke lama leswi swi ma nyikaka byongo? Mutivi wa tinyeleti Carl Sagan u vule leswaku byongo bya munhu byi nga tamela rungula leri “ri nga tataka tibuku letikulu ta kwalomu ka makume-mbirhi wa timiliyoni, leti ringanaka ni ta tilayiburari letikulu ta misava.” Mutsari George Leonard u ye emahlweni, hi ku hlamala a ku: “Entiyisweni, kumbexana hi nga ringanyeta mavonelo lama hlamarisaka: Vuswikoti lebyi heleleke bya ku vumbiwa ka byongo byi nga ha va byi nga tiveki makumu ya byona.”

Xisweswo, a hi fanelanga hi hlamarisiwa hi marito lama landzelaka lama vuriweke hi mutivi wa sayense ya timolekhuli James Watson, un’wana wa vatshuburi va xivumbeko lexi vonakaka xa DNA lama nge: “Byongo i nchumu lowu rharhanganeke swinene lowu hi tshamaka hi wu tshubula evuakweni bya hina.” Mutivi wa tisele ta byongo Richard Restak, loyi a nga twananiki ni ku ringanisa byongo ni khompyuta, u te: “Ku hlawuleka ka byongo ku huma eka yinhla ya leswaku eka vuako lebyi tivekaka ku hava nchumu lowu nga fanisiwaka ni byongo.”

Vativi va tisele ta byongo va vula leswaku hi nkarhi wa ku leha ka vutomi bya hina, hi tirhisa xiphemu lexitsongo ntsena xa vuswikoti bya byongo bya hina, ku nga kwalomu ka phesente yin’we ya 1/10 000 kumbe 1/100, hi ku ya hi mpimanyeto wun’wana. Anakanya ha swona. Xana swa twisiseka leswaku hi nyikiwe byongo lebyi nga ni vuswikoti byo tano lebyi hlamarisaka loko a byi nga fanelanga byi tirhisiwa hi xitalo? Xana a swi twali ku vula leswaku vanhu, lava nga ni ntamu lowu nga heriki wa ku dyondza, entiyisweni a va endleriwe ku hanya hi masiku?

Loko sweswo swi ri ntiyiso, ha yini hi dyuhala? Xana i yini lexi onhakeke? Ha yini, endzhaku ka malembe ya kwalomu ka 70 kumbe 80, hi fa, hambi leswi entiyisweni mimiri ya hina a yi endleriwe ku hanya hi masiku?

[Dayagramu leyi nga eka tluka 7]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

Sele—Yi Endliwe Hi Singita

Cell Membrane: Xifunengeto lexi lawulaka leswi nghenaka ni leswi humaka endzeni ka sele

Nucleus: Yi simekiwe eka xifunengeto xa minkuvo mimbirhi, i ntsindza lowu kongomisaka mintirho ya tisele

Ribosomes: Ndhawu leyi ti-amino acid ti hlengeletanaka eka yona leswaku ti endla tiproteyini

Chromosomes: Ti na sele ya DNA, hi kona laha ku endliwaka sele ya xitekela

Nucleolus: Ndhawu leyi ti-ribosome ti hlengeletanaka eka yona

Endoplasmic Reticulum: Swiphemu swa minkuvo leswi hlayisaka kumbe ku rhumela tiproteyini leti endliweke hi ti-ribosome leti ti namarheleke (ti-ribosome tin’wana ti papamala kunene endzeni ka sele)

Mitochondria: Tindhawu leti humesaka ATP, ku nga timolekhuli leti nyikaka sele matimba

Golgi Body: Ntlawa wa minkwama ya minkuvo leyi nga tlhandlekelana leyi hlayisaka ni ku hangalasa tiproteyini leti endliweke hi sele

Centrioles: Ti kumeka ekusuhi na nucleus naswona i ta nkoka eku endleni ka tisele