Ha Yini Hi Dyuhala Ivi Hi Fa?
DOK. LEONARD HAYFLICK u ri: “Namuntlha a hi si tiva swin’wana malunghana ni xivangelo-nkulu xa ku dyuhala ku tlula leswi a hi swi tiva lembe-xidzana leri hundzeke, handle ka ku tshuburiwa ka leswaku ku dyuhala ku humelela endzeni ka tisele ta munhu.” Entiyisweni u ri: “A hi xi tivi xivangelo lexinene xa leswaku ha yini ku dyuhala ku fanele ku va kona.”
Minkambisiso ya le laboratori leyi endliweke malembe ya 30 lama hundzeke yi paluxe leswaku loko tisele ta munhu leti tolovelekeke leti tekiweke eka mbungu, ti kuriseriwa ehansi ka swiyimo leswinene, ti fa endzhaku ka loko ti avane ku ringana minkarhi ya 50. Hi hala tlhelo, tisele leti tekiweke eka munhu wa khale swinene ti avanyisiwa kambirhi ntsena ivi ti fa endzhaku ka ku va ti avane ka khume. Xisweswo, buku ya National Geographic Society leyi vuriwaka The Incredible Machine yi te: “Vumbhoni bya nkambisiso byi seketela mhaka ya leswaku rifu ri nghenisiwe eka un’wana ni un’wana wa hina loko hi velekiwa.”
Hambi swi ri tano, xana makumu ya ku avana ka tisele a ma papalateki? E-e, a ma papalateki. Vaprofesa Robert M. Sapolsky na Caleb E. Finch, vatshila vambirhi va ta ku dyuhala va vule leswaku, “Hakunene swi languteka onge nonsenescence [ku nga dyuhali] a ku ri xiyimo xo sungula eka swilo leswi hanyaka emisaveni.” Lexi hlamarisaka, hambi ti ri tisele ta munhu leti nga tolovelekangiki namuntlha a ti dyuhali.
Buku leyi nge The Body Machine, leyi tsariweke hi Dok. Christiaan Barnard, loyi a endleke ku simekiwa ko sungula ka mbilu yi susiwa eka munhu un’wana yi ya eka un’wana u hlamuserile: “Ku tshuburiwa ka ‘tisele leti nga fiki’ ku ve xiphiqo lexikulu eka vativi va vutomi lava tsakelaka ku tiva ta ku dyuhala, ku kondza swi va erivaleni leswaku tisele to tano a ti nga hanyanga kahle.” Ina, nxaxamelo wa tisele tin’wana ta khensa wu nga hlayisiwa laha wu kulaka kahle, wu ri karhi wu andza hi ndlela leyi vonakaka yi nga yimi! The World Book Encyclopedia yi te: “Loko vativi va sayense vo kuma ndlela leyi tisele to tano leti nga hanyangiki kahle ti swi kotaka ha yona ku hambeta ti hanya, va nga ha kuma vutivi bya ndlela leyi tisele ti dyuhalaka ha yona.” Xisweswo, namuntlha tisele tin’wana ta khensa ti nga hambeta ti hanya ti nga yimi elaboratori, kambe tisele leti tolovelekeke ta bola ti tlhela ti fa.
Fambiselo Leri Hoxeke
Xana ku dyuhala ni rifu ra vanhu swi vangiwa hi “ku lahlekeriwa hi vuswikoti byo andzisa nhlayo ya tisele [leti tolovelekeke]” hi laha The Body Machine yi swi hlamuselaka ha kona? Loko swi ri tano, buku yi te, “i swa nkoka ku kuma ni ku twisisa fambiselo leri lawulaka vuswikoti lebyi nga heriki lebyi phindhiwaka ko tala leswaku ku lawuriwa ku dyuhala ni ku ringeta ku engetela ku leha ka vutomi bya munhu.”
Loko u tsundzuka exihlokweni lexi hundzeke, Dok. Hayflick u vulavule hi “mahlori lama hi susaka eku tikiweni ma hi yisa eku tswariweni ni le ku wupfeni hi tlhelo ra rimbewu ni ku va vatswatsi.” U tlhele a vulavula hi “fambiselo ro olova ro hlayisa mahlori wolawo hi laha ku nga heriki.”
Ku nga khathariseki malembe ya matshalatshala lamakulu, vativi va sayense va tsandzekile ku tshubula fambiselo leri nga hlayisaka vutomi hi laha ku nga heriki. “Xivangelo xa ku dyuhala xa ha ri xihundla,” ku pfumela buku leyi nge The Incredible Machine.
Hambi swi ri tano, xivangelo xa ku dyuhala ni rifu a hi xihundla nikatsongo. Nhlamulo ya kumeka.
Hi Yihi Nhlamulo?
Loyi a nga ni nhlamulo hi loyi a nga ni vutihlamuleri bya “mahlori lama hi susaka eku tikiweni ma hi yisa eku tswariweni,” Muvumbi wa hina la nga ni vutlhari hinkwabyo, Yehovha Xikwembu. “Hikuv̌a nseledyana ya v̌utomi yi na wena,” ku vula Bibele malunghana na yena. “Mi pfumela leŝaku yena Yehova i Šikwembu! Hi yena l’a nga hi endla, a hi hina.”—Pisalema 36:9; 100:3.
Anakanya hi ndlela leyi swi hlamarisaka ha yona leswi Yehovha Xikwembu a simekeke ku endliwa ka wena embelekweni, a tsala, hi ndlela yo fanekisela, buku ya swiletelo swo endla wena leswaku u va munhu la hlawulekeke! Mupisalema wa Bibele u tsarile: “Hikuva hi wena la vumbeke tinso ta mina; u ndzi hlayisile ekhwirini ra manana. Marhambu ya mina a ma nga fihliwanga eka wena loko ndzi vumbiwa exihundleni . . . Mahlo ya wena ma vone ku vumbiwa ka miri wa mina‚ naswona swirho swa wona hinkwaswo swi tsariwile ebukwini ya wena.” (Pisalema 139:13, 15, 16, NW) Handle ko kanakana, ku vumbiwa ka munhu hi ndlela yo hlamarisa a hi mhaka leyi nga tiendlekela!
Kambe, loko Yehovha Xikwembu a hi vumbe hi hetisekile leswaku hi ta hanya hi laha ku nga heriki, ha yini hi dyuhala ivi hi fa? Nhlamulo yi kumeka eka ku yirisiwa loku vekiweke eka munhu wo sungula, Adamu, loyi Xikwembu a xi n’wi veke ekaya ro saseka ra le misaveni. Xikwembu xi n’wi lerisile: “U ta tidyela miri hikwayo ya ntanga; kambe loko wu ri muri wo tiv̌isa ŝo saseka ni ŝo biha, u nga ṭhuki u dya; hikuv̌a siku u dyaka, u ta fa.” (Xiitaliki i xerhu.)—Genesa 2:16, 17.
Xana ku humelele yini? Ematshan’weni yo yingisa Tata wa yena wa le tilweni, Adamu a nga yingisangi, u hlanganyele ni nsati wa yena Evha, eku dyeni ka murhi. Hi vutianakanyi va amukele xitshembiso xa mavunwa xa ntsumi leyi nga xandzuka. (Genesa 3:1-6; Nhlavutelo 12:9) Kutani, hi laha Xikwembu xi tsundzuxeke ha kona, va file. Hambi leswi Adamu na Evha a va endliwe va ri ni vuswikoti byo hanya hi masiku, leswi a swi titshege hi ku yingisa ka vona Xikwembu. Hikwalaho ka ku nga yingisi, va dyohile. Kutani, tanihi vadyohi, va hundzisele xiphiqo xa ku nga hetiseki loku dlayaka emimirini ya vana va vona hinkwavo. “Hi mukhuva wolowo rifu ri tlulele vanhu hinkwavo.”—Varhoma 5:12; Yobo 14:4.
Hambi swi ri tano, leswi a swi vuli swona leswaku ku hava ntshembo wo hlula ku dyuhala ni rifu. A swi fanelanga swi hi nonon’hwela ku pfumela leswaku Muvumbi wa hina la nga ni vutlhari hinkwabyo a nga tshungula swihoxo swihi na swihi swa xitekela ni ku hi nyika matimba ya leswaku hi hambeta hi hanya hi laha ku nga heriki. Kambe xana u ta swi endlisa ku yini leswi? Naswona xana hi fanele ku endla yini leswaku hi tsakela switshembiso swa yena swa vutomi lebyi nga heriki?