Ha Yini Hi Dyuhala?

“Munhu la velekiweke hi wansati, u hanya nkarhi wo koma naswona u taleriwe hi ku karhateka.”—YOBO 14:1.

U NGA ha ehleketa leswaku swilo hinkwaswo leswi hanyaka handle ko kanakana swi fanele swi hohloka. Mimovha ni michini yo basisa leswi tirhisiwaka siku ni siku swi hetelela swi nga ha tirhi. Munhu a nga ha anakanya leswaku ni swiharhi swa dyuhala ni ku fa. Kambe profesa wa ntivo-swiharhi Steven Austad u ri: “Swilo leswi hanyaka swi hambane swinene ni michini. Mfanelo ya nkoka swinene leyi swilo leswi hanyaka swi nga na yona, ku nga ha va ku ri vuswikoti bya swona byo kota ku tipfuxelela.”

Ndlela leyi miri wa wena wu tipfuxelelaka ha yona loko u vavisekile ya hlamarisa, kambe lexi hlamarisaka ngopfu i ndlela leyi wu tipfuxelelaka ha yona nkarhi ni nkarhi. Hi xikombiso, anakanya hi marhambu ya wena. Magazini wa Scientific American wu ri: “Marhambu ma hanya naswona ma tipfuxelela hambiloko munhu se a kurile. Marhambu ma tipfuxelela endzhaku ka malembe ya khume.” Swiphemu swin’wana swa miri wa wena swa tipfuxelela nkarhi ni nkarhi. Tisele tin’wana enhlongeni ya wena, xivindzi ni marhumbu swi nga ha pfuxeleriwa siku ni siku. Sekoni yin’wana ni yin’wana, miri wa wena wu humesa tisele letintshwa ta kwalomu ka 25 wa timiliyoni leti sivaka tin’wana. Loko sweswo a swi nga endleki naswona swiphemu swa miri wa wena hinkwaswo swi nga tipfuxeleli, a wu ta va u dyuhale wa ha ri n’wana.

Loko vativi va vutomi va kambisisa timolekhuli leti kumekaka endzeni ka tisele leti hanyaka va kume leswaku a ti hohloki. Loko tisele ta wena ti tipfuxelela, sele yin’wana ni yin’wana yi fanele yi va ni kopi ya wena ya DNA, ku nga molekhuli leyi tameleke rungula ro tala leri lavekaka leswaku miri wa wena wu tirha kahle. Ehleketa leswaku DNA yi hume kangani, ku sukela loko munhu a ve kona ku fikela sweswi! Leswaku u twisisa ndlela leyi leswi swi hlamarisaka ha yona, ehleketa leswaku a ku ta humelela yini loko a wu endle kopi ya tsalwa ro karhi kutani u teka kopi leyintshwa u endla kopi yin’wana. Loko a wo endla tin’wana hi ku phindha-phindha, tikopi leti u nga ta ti endla a ti nga ha ta va ni ntikelo naswona a ti nga ha ta hlayeka. Lexi tsakisaka, ntikelo wa DNA ya hina a wu onhaki kumbe ku hohloka loko tisele ta hina ti pandzeka hi ku phindha-phindha. Ha yini? Hikuva tisele ta hina ti ni tindlela to tala to lunghisa swihoxo leswi vaka kona loko DNA yi pandzeka. Loko a yi nga ri tano, vanhu a va ta va va hele khale!

Tanihi leswi swiphemu hinkwaswo swa mimiri ya hina—ku suka eka leswikulu ku ya eka leswitsongo—swi tipfuxelelaka nkarhi ni nkarhi, loko swi hohloka, a swi vuli leswaku munhu u fanele a dyuhala. Swiyenge swo hambana-hambana swa mimiri ya hina swa tipfuxelela hi malembe yo tala, hi tindlela ni hi rivilo ro hambana-hambana. Kutani, ha yini hinkwaswo swi sungula ku hohloka hi nkarhi wun’we?

Xana Munhu U Endleriwe Ku Dyuhala?

Ha yini ximanga xi hanya malembe ya 20, kambe xihadyana lexi ringanaka na xona lexi tshamaka enhoveni xi hanya malembe manharhu ntsena?a Ha yini mangadyana wu hanya malembe ya 20 kumbe 30, kambe nthanyana yi hanya malembe manharhu ntsena? Ha yini xibodze lexikulu xi hanya malembe ya 150, kambe ndlopfu yi hanya malembe ya 70 ntsena? Swilo swo fana ni swakudya, ntiko, mpimo wa byongo kumbe mahanyelo a hi swona swi engetelaka malembe kumbe ku ma hunguta. Encyclopædia Britannica yi ri: “Ti-gene ta xona ti kombisa leswaku xi nga hanya malembe yo tala kambe a xi swi koti.” Mpimo wa vutomi wu lawuriwa hi ti-gene. Kambe loko vutomi byi ri ekusuhi ni ku hela, i yini lexi endlaka leswaku miri hinkwawo wu sungula ku hohloka?

Mutivi wa timolekhuli, Dok. John Medina u ri: “Swi tikomba ku ri ni nchumu wo karhi lowu nga tivikaniki lowu byelaka tisele leswaku ti tshika ntirho wa tona wa ntolovelo.” U tlhele a ku: “Ku ni ti-gene leti byelaka tisele ni miri hinkwawo leswaku swi dyuhala ni ku fa.”

Mimiri ya hina yi nga fanisiwa ni khampani leyi a yi fambisa bindzu kahle ku ringana malembe yo tala. Ku nga ri kungani mininjhere a tshika ku thola ni ku letela vatirhi lavantshwa, a tshika ku lunghisa ni ku xava michini yin’wana a tlhela a tshika ku hlayisa muako ni ku wu pfuxeta. Ku nga ri kungani, bindzu ri ta sungula ku hohloka. Kambe, ha yini timininjhere hinkwato ti cinca milawu ya tona leyi pfunaka? Xivutiso xexo xa fana ni lexi vativi va vutomi lava kambisisaka mhaka ya ku dyuhala va tivutisaka xona. Buku leyi nge The Clock of Ages yi ri: “Eka nkambisiso lowu endliweke wa ku dyuhala, nchumu lowu hlamarisaka ngopfu i ku ringeta ku twisisa leswaku ha yini tisele ti tshika ku tipfuxelela kutani ti sungula ku fa.”

Xana Ku Dyuhala Ku Nga Tshunguriwa?

Ku vuriwe leswaku ku dyuhala i “xiphiqo lexi rharhanganeke swinene ku tlula swiphiqo hinkwaswo swa ntivo-vutomi.” Endzhaku ka loko ku endliwe matshalatshala ku ringana makume ya malembe, vulavisisi bya sayense a byi xi kumanga xivangelo xa ku dyuhala, hambi ku ri vutshunguri bya kona. Hi 2004 magazini lowu nge Scientific American wu humese xilemukiso lexi tiyisekisiweke hi van’wasayense va 51 lava kambisisaka mhaka ya ku dyuhala. Wu te: “Ku hava murhi lowu nga kona sweswi wo sivela ku dyuhala kumbe wo endla leswaku munhu a nga dyuhali hi ku hatlisa kumbe ku hundzula mudyuhari a va lontshwa.” Hambileswi ku dya kahle ni ku endla vutiolori swi nga endlaka leswaku u va ni rihanyo lerinene ni ku endla leswaku u nga hatli u dlawa hi mavabyi, ku hava lexi nga sivelaka ku hatla u dyuhala. Mhaka leyi yi hi tsundzuxa marito ya Yesu lama kumekaka eBibeleni: “I mani eka n’wina loyi a nga engetelaka xisungunu xin’we eka mpimo wakwe wa vutomi hikwalaho ka ku vilela?”—Matewu 6:27.

Loko a katsakanya matshalatshala lama endliweke leswaku ku kumiwa vutshunguri bya ku dyuhala, Medina, u ri: “A hi swi tivi leswaku ha yini hi dyuhala. . . . Endzhaku ka loko ku endliwe matshalatshala yo lwa ni khensa eka makume ya malembe lama hundzeke, a hi si wu kuma murhi wo yi tshungula. Ku dyuhala i nchumu lowu rharhanganeke ngopfu ku tlula leswi vangaka vuvabyi bya khensa.”

Vulavisisi Byi Yisa Eka Makumu Ya Nkoka

Vulavisisi bya ndlela leyi swilo leswi hanyaka swi tirhaka ha yona nileswaku ha yini swi dyuhala a byi wu hetanga ntshembo wo hanya nkarhi wo leha. Van’wana va kume leswaku vulavisisi bya vona byi va fikise eka makumu ya leswaku i swa nkoka ku twisisa ku dyuhala. Mutivi wa tikhemikhali ta swilo leswi hanyaka Michael Behe, wa tsala: “Eka makume ya malembe ya mune lama hundzeke mutivi wa tikhemikhali ta swilo leswi hanyaka wa manguva lawa u tshubule swihundla swa sele. . . . Vuyelo bya matshalatshala lama endliweke yo kambisisa sele—ku kambisisa xihlovo xa vutomi eka tisele—byi lo dla, byi kombisa leswaku tisele ti lo ‘endliwa!’” Ku ni un’wana loyi a endleke swilo leswi hanyaka hi vutlhari. Entiyisweni, Behe a hi wo sungula ku fikelela makumu wolawo. Endzhaku ko anakanyisisa hi ndlela leyi miri wa munhu wu vumbiweke ha yona, mupisalema wa khale u tsarile: “Ndzi endliwe hi ndlela yo hlamarisa, leyi chavisekaka.”—Pisalema 139:14.

Loko swilo hinkwaswo leswi hanyaka swi lo endliwa, xivutiso lexi tsakisaka xa tlakuka, Xana Xikwembu, Muvumbi Lonkulu, xi vumbe munhu a ri ni vutomi byo leha ku ringana ni bya swiharhi, kumbe a xi lava leswaku hi hanya nkarhi wo leha ku tlula swiharhi?

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 6]

‘Hi endliwe hi ndlela yo hlamarisa’

[Xifaniso lexi nga eka tluka 4, 5]

Xana ku dyuhala ku vangiwa hi ku hohloka?

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 6]

DNA: Photo: www.comstock.com