Vadyuhari Va Andza eMisaveni

HI 1513, muvalangi wa le Spain la vuriwaka Juan Ponce de León u fikele eribuweni leri nga tiviwiki ra le Amerika N’walungu. Xiviko xin’wana xi vula leswaku tanihi leswi ndhawu leyi a yi kumeke a yi funengetiwe hi swiluva, u yi thye vito ra Florida, leswi vulaka “Swiluva” hi Xipaniya. A swi olova ku kuma vito. Kambe ku kuma nchumu lowu a a wu lava—xihlovo lexi nga ni mati lama nga ni matimba ya ku endla leswaku vanhu lavakulu va tlhela va va vantshwa—a swi nga koteki. Endzhaku ko lava xihlovo lexi etikweni ku ringana tin’hweti to tala, muvalangi loyi u tshike ku lava xihlovo lexi a a xi anakanya xa ku endla munhu a va lontshwa, kutani a ya emahlweni ni ku tluta.

Hambileswi namuntlha swihlovo swa ku endla munhu a va lontshwa swi nga si kumekaka tanihi leswi swi nga kumekangiki esikwini ra Ponce de León, swi vonaka onge vanhu va tshubule nchumu lowu Betty Friedan a wu vulaka “xihlovo xa ku dyuhala.” U vule leswi hikwalaho ka ku engeteleka lokukulu ka vanhu lava kuleke emisaveni hinkwayo. Sweswi vanhu va swi kota ku fika emalembeni ya vudyuhari, kutani vaaki va misava va cinca. Entiyisweni, vadyuhari va andza emisaveni.

“Njombo Leyikulu Leyi Boxiweke Hi Vanhu”

Tinhlayo leti kombisaka vaaka-tiko ta hi chumbutela. Eku sunguleni ka lembe-xidzana leri, hambi ku ri ematikweni lama fuweke, malembe lawa munhu a a languteriwe ku ma hanya loko a velekiwa a ma ri ehansi ka 50. Namuntlha, ma tlakukile ma va ehenhla ka 75. Hilaha ku fanaka, ematikweni lama hluvukaka yo fana na China, Honduras, Indonesia na Vietnam, malembe lawa munhu a languteriweke ku ma hanya ma engeteleke hi malembe ya 25 ku tlula leswi a ma ri xiswona eka makume-mune wa malembe lama hundzeke. N’hweti yin’wana ni yin’wana, vanhu lava ringanaka miliyoni yin’we emisaveni hinkwayo va khoma lembe ra vu-60. Lexi hlamarisaka, a hi vanhu lavatsongo, kambe hi lava va nga ni malembe ya 80 ni ku tlula, ‘vadyuhari,’ lava sweswi va andzaka ngopfu emisaveni.

Mukambisisi wa tinhlayo leti kombaka vaaka-tiko Eileen Crimmins, eka magazini lowu nge Science, u ri, “i njombo leyikulu leyi boxiweke hi vanhu.” Nhlangano wa Matiko wa pfumela, naswona, leswaku wu kokela nyingiso eka njombo leyi, wu hlawule lembe ra 1999 tanihi Lembe ra Misava Hinkwayo ra Vanhu Lava Kuleke.—Vona bokisi leri nga eka tluka 3.

Lexi Lavekaka—Munhu U Fanele A Cinca Langutelo Rakwe

Kambe, njombo leyi a yi khumbi ntsena ku engeteleka ka malembe lawa munhu a languteriweke ku ma hanya. Kambe yi katsa ni ndlela leyi munhu a langutaka ku dyuhala ha yona. I ntiyiso, mhaka ya ku dyuhala ya ha karhata vanhu vo tala, hambi ku ri ku va chavisa, hikuva ku dyuhala hakanyingi ku fambisana ni ku tsana ka miri ni miehleketo. Hambiswiritano, valavisisi lava va dyondzaka hi ku dyuhala va kandziyisa leswaku ku dyuhala ni ku vabya i swilo swimbirhi leswi hambaneke. Vanhu va dyuhala hi tindlela leti nga faniki nikatsongo. Valavisisi va vula leswaku ku ni ku hambana, exikarhi ka malembe ya ku dyuhala ya munhu ni malembe ya ku dyuhala ya rixaka. (Vona bokisi leri nge “Ku Dyuhala I Yini?”) Hi marito man’wana, loko munhu a kurile, a swi vuli leswaku u dyuharile.

Entiyisweni, loko u ri karhi u dyuhala, u nga teka magoza lama antswisaka vutomi bya wena. I ntiyiso leswaku magoza lawa a ma nge ku endli u va lontsongo, kambe ma nga ku endla leswaku u tshama u hanye kahle hambi u ri karhi u dyuhala. Xihloko lexi tlhandlamaka xi bula hi man’wana ya magoza lawa. Hambiloko mhaka ya ku dyuhala u nga yi languti yi ri ya nkoka sweswi, u nga ha rhandza ku hlaya ha yona sweswi, hikuva ku nga ri khale, yi ta va yi ri ya nkoka eka wena.

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 3]

LEMBE RA MISAVA HINKWAYO RA VANHU LAVA KULEKE

“Leswi na mina se ndzi nga ni malembe ya 60 . . . , sweswi ndzi hlayiwa exikarhi ka nhlayo leyi ndzi yi vuleke eku sunguleni,” ku vule Kofi Annan, Matsalana-Jenerala wa Nhlangano wa Matiko sweswinyana eku pfuriweni ka Lembe ra Misava Hinkwayo ra Vanhu Lava Kuleke. Va tele lava ringanaka na Nkul. Annan. Valavisisi va vula leswaku loko lembe-xidzana leri ri hela, munhu un’we eka vanhu vantlhanu u ta va a ri ni malembe ya 60 kumbe ku tlula ematikweni yo tala. Van’wana va vona va ta lava ku khathaleriwa, kambe hinkwavo ka vona va ta lava tindlela to hlayisa ntshunxeko wa vona, xindzhuti xa vona ni mintirho ya vona. Leswaku yi pfuna vaendli va milawu va hlangavetana ni ntlhontlho lowu vangiwaka hi ‘ku cinca lokukulu ka malembe lawa vanhu va ma hanyaka’ ni ku vona leswaku “vanhu lavakulu i va risima etikweni,” Nhlengeletano ya Mani na Mani ya Nhlangano wa Matiko hi 1992 yi endle xiboho xa ku hlawula lembe ra 1999 tanihi Lembe ra Misava Hinkwayo ra Vanhu Lava Kuleke. Xihloko xa lembe leri ro hlawuleka xi ri, “Eka Vanhu Va Malembe Yo Hambana-Hambana.”

[Xifaniso]

Kofi Annan

[Swihlovo Swa Kona]

UN photo

UN/DPI photo hi Milton Grant

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 4]

KU DYUHALA I YINI?

Mulavisisi un’wana u te: “Ku tiva leswaku munhu u ta va exiyin’weni xa njhani enkarhini lowu taka swa tika swinene loko ku tiwa emhakeni ya ku dyuhala.” Mulavisisi un’wana u ri: “A nga kona la swi twisisaka hi ku helela.” Hambiswiritano, vakambisisi va ku dyuhala (vativi va sayense lava kambisisaka ku dyuhala) va ringetile ku ku hlamusela. Ku vula ntiyiso, va vula leswaku ku dyuhala i nkarhi lowu munhu a tshameke a hanya ha wona. Kambe ku dyuhala a swi vuli ku hundza ka malembe ntsena. Hi ntolovelo a hi vuli leswaku n’wana wa dyuhala hikuva ku dyuhala ku fambisana ni ku heleriwa hi ntamu. Ku dyuhala i ku cinca ko biha loku munhu a langutanaka na kona loko malembe ma ri karhi ma famba. Vanhu van’wana va vonaka va ri vatsongo hi ku landza malembe lawa va ma hanyeke. Hi xikombiso, ku kombeteriwa eka munhu loyi a byeriwaka leswaku “xivumbeko xa yena a xi fambisani ni malembe yakwe.” Leswaku va hambanisa malembe ya ku dyuhala ya munhu ni malembe ya ku dyuhala ya rixaka, valavisisi hakanyingi va hlamusela ku dyuhala ka munhu (ku dyuhala loku fambisanaka ni ku tsana ko karhi) tanihi ku dyuhala ka ku tsana.

Profesa wa swiharhi Steven N. Austad u hlamusela ku dyuhala ka ku tsana tanihi “ku tsana loku yaka emahlweni ka xirho xin’wana ni xin’wana xa miri hi ku famba ka nkarhi.” Naswona Dok. Richard L. Sprott wa Nhlangano wa Tiko wa ku Dyuhala, u vula leswaku ku dyuhala “i ku tsana ka fambiselo ra hina leri hi pfunaka leswaku hi nga heleriwi hi matimba.” Kambe, vativi vo tala va pfumela leswaku swa tika ku nyikela nhlamuselo leyi kongomeke ya rito, ku dyuhala. Mutivi wa timolekulu Dok. John Medina u hlamusela xivangelo xa kona: “Ku sukela enhlokweni ku ya exikunwanini, ku sukela eka tiproteyini ku ya eka DNA, ku sukela eku tswariweni ku ya eku feni, ku ni swilo swo tala ngopfu leswi katsekaka leswaku ku va na 60 wa tibiliyoni ta tisele ta vanhu leti dyuhalaka.” A swi hlamarisi leswi valavisisi vo tala va gimeteke hi ku vula leswaku ku dyuhala i “xiphiqo lexi rharhanganeke ku tlula swiphiqo hinkwaswo swa vanhu”!