Langutelo Ra Bibele
Xana Sayense Yi Nga Tisa Vutomi Lebyi Nga Heriki?
EMALEMBENI LAMA HUNDZEKE, xivutiso xo tano a xi ta tekiwa xi nga ri na nhloko na ncila. Kambe, sweswi vanhu van’wana va le ku anakanyisiseni hi mhaka leyi. Vativi va sayense se va kote ku byi andzisa kambirhi vutomi bya tinhongana ni swivungu, va tirhisa maendlelo lawa van’wana va anakanyaka leswaku ma nga ha tirha ni le vanhwini.
Nkambisiso wu kombise leswaku tisele leti tolovelekeke ta munhu ta hanya naswona ta avana ti fika laha ti helelaka kona. Endzhaku ka swona ta yima ti nga ha avani. I fambiselo leri fanisiweke ni xikomba-nkarhi xa le ndzeni ka munhu, lexi lawulaka ku dyuhala ni ku fa ka munhu. Sweswi vativi va sayense va lwa ni ku tlhentlhisa xikomba-nkarhi lexi.
Dyondzo yin’wana leyi tolovelekeke yi pfumela leswaku ntlhantlho wa ku hlula ku dyuhala wu titshege emahetelelweni ya DNA yin’wana ni yin’wana, eka xiyenge lexi vuriwaka telomere. Swiyenge leswi vuriwaka ti-telomere swi fanisiwe ni swifunengeto swa pulasitiki leswi funengetaka emakumu ka tintambhu ta tintangu, leswi ntirho wa swona ku nga ku sirhelela tintambhu leswaku ti nga tlharhamuki. Vativi va sayense va xiye leswaku nkarhi wun’wana ni wun’wana loko tisele to karhi ti avana, ti-telomere ta tsongahala onge hiloko ti vavuriwe hi ndzilo. Swi vonaka onge eku heteleleni, ti-telomere ti tsongahala kukondza tisele ti tshika ku avana. Kambe, loko ku ri ni muxaka wo karhi wa protheyini, ti-telomere a ti tsongahali. Xisweswo ku ya hi dyondzo leyi, tisele ti nga ya emahlweni ti avana hilaha ku nga heriki. Mukongomisi wa khamphani yin’wana leyi katsekaka entirhweni lowu u te: “I ro sungula hi tshubula ku nga fi ka munhu.” Kambe a hi vativi va sayense hinkwavo va pfumelelanaka na sweswo.
Ndlela Leyi Rifu Ri Veke Kona Ha Yona
Ina, se ku hundze magidi ya malembe vanhu lava va pfumelaka eBibeleni va kholwa leswaku swi nga koteka leswaku vanhu va hanya hilaha ku nga heriki. Ntshembo wa vona a wu sekeriwanga eka vativi va sayense lava nga vanhu va nyama kambe wu sekeriwe eka Mutivi Lonkulu wa Sayense, loyi a vumbeke swilo hinkwaswo, ku nga Yehovha Xikwembu.—Pisalema 104:24, 25.
Bibele yi kombisa leswaku a ku nga ri xikongomelo xa Muvumbi eku sunguleni leswaku vanhu va fa. Mpatswa wo sungula wa vanhu va nyama a wu vumbiwe hi xifaniso xa Xikwembu kutani wu vekiwa entangeni lowu nga paradeyisi. A wu hetisekile emianakanyweni ni le mirini. Leswi a wu hetisekile, a wu ri ni ntshembo wa ku hanya hi laha ku nga heriki emisaveni. Koloko a ku ri ku rhandza ka Xikwembu. Xi wu lerise leswaku wu tswala vana kutani wu andzisa Paradeyisi hakatsongo-tsongo yi tata misava hinkwayo.—Genesa 1:27, 28; 2:8, 9, 15.
Hilaha swi kombisiweke hakona eka Genesa ndzima 3, Adamu u xandzukele Xikwembu a ri karhi a swi tiva leswaku u ta gweviwa rifu. Tlhandlakambirhi, hi ku hambeta a nga yingisi, u tise xidyoho ni rifu eka vana vakwe lava a a ha ta va veleka. Muapostola Pawulo u hlamusele mhaka leyi hi ndlela leyi: “Xidyoho xi [nghene] emisaveni hi munhu un’we, ni rifu hikwalaho ka xidyoho, xisweswo rifu ri tlulele vanhu hinkwavo hikuva hinkwavo va dyohile.” (Varhoma 5:12) Hi marito man’wana, hikwalaho ka leswi Adamu a dyoheke, miri wa yena a wu nga ha hetisekanga. U dyuharile hakatsongo-tsongo kutani a fa. Vana vakwe va tluletiwe ku nga hetiseki koloko tanihi ndzhaka.
Xisweswo rifu ra munhu ri tisiwe hi ku xandzuka ka Adamu loku landzeriweke hi xigwevo xa Xikwembu. Vanhu a va nge swi koti ku tlhentlhisa xigwevo xexo. Hambileswi sayense yi tshubuleke matshungulelo yo tala, marito ya Muxe lama huhuteriweke, lama tsariweke kwalomu ka malembe ya 3 500 lama hundzeke, ma tama ma tiyisile: “Masiku ya malembe ya hina i malembe ya 70; Loko ku ri hikwalaho ka matimba yo hlawuleka i malembe ya 80, kambe eka wona ku tshama ku ri ni ku karhateka ni swilo swo biha; hikuva ma hundza hi ku hatlisa, kutani hi haha.”—Pisalema 90:10.
Lunghiselelo Ra Yehovha Ra Vutomi Lebyi Nga Heriki
Nkateko wa kona, ntshembo wu kona! Hambileswi sweswi vanhu hinkwavo va hetelelaka va fa, a hi xikongomelo xa Yehovha leswaku xiyimo lexi xi va tshamelo maxelo. Hambileswi Adamu na Evha a va faneriwa hi rifu, Xikwembu a xi swi tiva leswaku eka vana vakwe lava a va nga si velekiwa, a ku ta va ni vanhu vo tala lava a va ta titsongahatela vulawuri bya xona. Xi endle lunghiselelo ra leswaku vanhu vo tano va kota ku hanya hi masiku emisaveni. Mupisalema u tsale a ku: “Lavo lulama va ta dya ndzhaka ya misava, va ta tshama eka yona hi masiku.” (Pisalema 37:29) Kambe sweswo swi ta hetiseka hi ndlela yihi?
Ku tshuburiwa ka swihundla swa DNA a hi kona a ku ta endla leswaku leswi swi hetiseka. Ematshan’weni ya sweswo, vutomi lebyi nga heriki i nyiko leyi Yehovha a nga ta yi nyika lava pfumelaka eka yena. Hi ku tiva leswaku vana va Adamu na Evha va ta lava ku ponisiwa, u endle lunghiselelo ra leswaku va kuma vutomi lebyi nga heriki—ku nga xitlhavelo xa nkutsulo wa Yesu Kreste. Yesu hi byakwe a a vulavula hi lunghiselelo leri loko a te: “Xikwembu xi rhandze misava swinene xi kala xi nyikela hi N’wana wa xona la tswariweke a ri swakwe, leswaku un’wana ni un’wana loyi a kombisaka ripfumelo eka yena a nga lovisiwi kambe a va ni vutomi lebyi nga heriki.”—Yohane 3:16.
Yesu a a fana na Adamu hikuva a a ri munhu wa nyama la hetisekeke. Kambe Yesu a a hambana na Adamu hikuva a a yingisa Xikwembu hilaha ku heleleke. Xisweswo Yesu u swi kotile ku endla xitlhavelo hi vutomi byakwe lebyi hetisekeke leswaku a susa xidyoho xa Adamu. Hikwalaho ka xiendlo lexi xa rirhandzu, lexi hetisiseke vululami, vana va Adamu va swi kotile ku ntshunxeka eka xigwevo xa rifu. Xisweswo, hinkwavo lava kombisaka ripfumelo eka Yesu va ta amukela nyiko ya Xikwembu ya vutomi lebyi nga heriki.—Varhoma 5:18, 19; 1 Timotiya 2:5, 6.
Loko vanhu a va swi kota ku tintshunxa eka xiyimo xa ku nga hetiseki kutani va ti tisela vutomi lebyi nga heriki hi voxe, a ku nga ta va ni xilaveko xa nkutsulo. Bibele yi nyika xitsundzuxo lexi xa vutlhari: “Mi nga tshembi vanhu va xiyimo xa le henhla, hambi ku ri n’wana wa munhu wa nyama, loyi a tsandzekaka ku ponisa. Moya wakwe wa huma, a tlhelela entshurini wa yena; hi siku rero miehleketo yakwe ya lova. Wa tsaka loyi Xikwembu xa Yakobe xi nga mupfuni wa yena, loyi ntshembo wakwe wu nga eka Yehovha Xikwembu xakwe, Muendli wa tilo ni misava, wa lwandle ni hinkwaswo leswi nga eka swona, Loyi a hlayisaka ntiyiso hilaha ku nga riki na makumu.”—Pisalema 146:3-6.
Vutomi lebyi nga heriki byi ta tisiwa hi Yehovha ku nga ri ndzavisiso wa sayense. Xin’wana ni xin’wana lexi Xikwembu xi tiyimiseleke ku xi endla xi ta endleka naswona xi ta hetiseka. “Ku hava lexi tivisiwaka hi Xikwembu lexi nga ta ka xi nga endleki.”—Luka 1:37.
[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 26]
© Charles Orrico/SuperStock, Inc.