Ku Lemuka Swikombiso

“Ku hlunama i nchumu lowu tolovelekeke ni lowu faneleke; ntshikilelo i vuvabyi. Ntlhontlho lowu nga kona i wa ku twisisa ni ku lemuka ku hambana loku vaka kona.”—Dok. David G. Fassler.

KU FANA ni mavabyi man’wana yo tala, ntshikilelo wu ni swikombiso leswi nga erivaleni. Kambe a swi olovi ku lemuka swikombiso leswi. Ha yini? Hikuva vana vo tala lava nga emalembeni ya kondlo-a-ndzi-dyi va hlunama minkarhi yin’wana, ku fana ni vanhu lavakulu. Hi kwihi ku hambana exikarhi ka ku hlunama loku tolovelekeke ni ntshikilelo? Hakanyingi ku hambana ka kona ku ya hi mpimo ni nkarhi lowu munhu a wu hetaka a ri exiyin’weni xexo.

Mpimo wu katsa ndlela leyi muntshwa a twaka ku vava ha yona loko a hlunamile. Ntshikilelo a hi gome leri tshamaka swa xinkarhana, kambe i vuvabyi lebyi n’wi kavanyetaka swinene n’wana la nga emalembeni ya kondlo-a-ndzi-dyi. Dok. Andrew Slaby u hlamusela ku biha ka xiyimo lexi hi ndlela leyi: “Ehleketa hi ku vava lokukulu loku u tshameke u ku twa—loko u tshovekile, loko tino ri pandza kumbe u khomiwe hi switlhavi swa ku veleka—kutani u ku andzisa ka khume naswona u nga swi tivi leswaku ku vangeriwa hi yini; kumbexana u nga swi vona leswaku ntshikilelo wu vava ku fikela kwihi.”

Nkarhi wu kombetela eka nkarhi lowu ku vava loku ku wu heteke. Hi ku ya hi dokodela Leon Cytryn na dokodela Donald H. McKnew, Lontsongo, “n’wana la nga chavelelekiki kumbe la nga tlheleriki evuton’wini lebyi tolovelekeke endzhaku ka vhiki a tsanile (hambi ku ri hikwalaho ka xivangelo xihi)—kumbe endzhaku ka tin’hweti ta tsevu loko a lahlekeriwe hi nchumu lowu a wu tekaka wu ri wa nkoka ngopfu eka yena—u le khombyeni ra ku va ni ntshikilelo.”

Swikombiso Leswi Tolovelekeke

Ntshikilelo wu voniwa ntsena loko muntshwa a va ni swikombiso swo hlayanyana siku ni siku, enkarhini wo tala hi siku, ku ko ku hela mavhiki mambirhi. Ntshikilelo wa xinkarhana wu tekiwa wu ri ntshikilelo wa nkarhi wolowo ntsena. Ntshikilelo lowukulu wu vonaka loko swikombiso swa wona swi hambeta nkarhi wo ringana lembe kambe munhu wa kona a nga heti tin’hweti timbirhi a nga si tshikileleka. Exiyin’weni hambi xi ri xihi, hi swihi swikombiso leswi tolovelekeke swa ntshikilelo?a

Ku cinca ka xiyimo xa mianakanyo kumbe ka mahanyelo hi xitshuketa. Muntshwa loyi a a rhombile u sungula ku va ni ximbilwa-mbilwana hi xitshuketa. Swi tolovelekile leswaku vantshwa lava tshikilelekeke va xandzuka hambi ku ri ku baleka emakaya.

Ku tihambisa ni vanhu van’wana. Muntshwa la nga ni ntshikilelo u tihambanisa ni vanghana. Kumbe swi nga ha endleka leswaku i vanghana va papalataka muntshwa la tshikilelekeke, va lemuka ku cinca loku nga riki kunene ka langutelo ni mahanyelo yakwe.

Ku ka a nga ha tsakeli hambi ko va yini. Muntshwa u sungula ku va ni vulolo. Swintirhwana leswi a a swi teka swi tsakisa sweswi u swi teka swi phirha.

Ku cinca lokukulu ka ndlela leyi a dyaka ha yona. Vativi vo tala va vona onge mavabyi yo kota vuvabyi bya ku nyenya swakudya, vuvabyi bya makolo, ku tisindzisa ku dya ngopfu hakanyingi ma fambisana ni (naswona yo tala ma vangiwa hi) ntshikilelo.

Swiphiqo swa ku etlela. Swi nga ha endleka n’wana a etlela nkarhi wutsongo ngopfu kumbe wo leha ngopfu. Van’wana va va ni mikhuva leyi pfilunganyekeke ya ku etlela, va va ni nkelunkelu nivusiku kutani va biwa hi vurhongo ninhlikanhi.

Ku feyila exikolweni. Muntshwa la tshikilelekeke a nga koti ku tirhisana ni vadyondzisi ni tintangha, naswona u sungula ku feyila. Ku nga ri kungani muntshwa a nga ha swi lavi ku ya exikolweni.

Swiendlo leswi nga ni khombo kumbe leswi ngo va ku tlanga hi ndzilo. Mikhuva leyi ‘fambisanaka ni ku tlanga hi vutomi’ yi nga ha kombisa leswaku muntshwa a nga na mhaka ni vutomi. Ku tixeka, (ku fana ni ku xeka nhlonge) swi nga ha va xikombiso xa kona.

Ku tivona a ri xikangalafula ntsena kumbe a tivona nandzu swi nga fanelanga. Muntshwa u tisola ngopfu, a tivona a tsandzeka eka hinkwaswo evuton’wini, hambiloko entiyisweni a nga ri exiyin’weni lexi a ehleketaka leswaku u le ka xona.

Swiphiqo swa mianakanyo. Ku pandziwa hi nhloko, ku vava ka nhlana, ku vava ka khwiri ni swiphiqo leswi fanaka swi nga ha kombisa leswaku u ni ntshikilelo loko ku nga kumeki nchumu leswi swi swi vangaka.

Ku tshamela ku ehleketa hi rifu kumbe ku tidlaya. Ku tshamela ku vulavula hi ku fa ni timhaka tin’wana leti chavisaka swi nga ha kombisa leswaku u ni ntshikilelo. Swi tano ni hi minxungeto ya ku tidlaya.—Vona bokisi leri nga laha hansi.

Vuvabyi Bya Nhloko

Swin’wana swa swikombiso leswi swi nga ha vonaka eka vuvabyi byin’wana lebyi pfilunganyaka—ku nga vuvabyi bya nhloko. Hi ku ya hi Dok. Barbara D. Ingersoll na Dok. Sam Goldstein, vuvabyi bya nhloko (lebyi tivekaka nakambe tanihi ku penga) i “xiyimo lexi eka xona mianakanyo ni matimba swi vaka swi kavanyeteke ngopfu—entiyisweni, swi va swi kavanyeteke hi ndlela leyi nga riki ya ntolovelo.”

Xiyimo lexi xi vuriwa ku penga. Swikombiso swa xona swi katsa ku ehleketa hi xihatla lexikulu, ku vulavula u nga miti ni marha ni ku etlela switsongo. Entiyisweni, munhu la nga ni vuvabyi lebyi a nga ha heta masiku yo hlayanyana a nga etleli, kambe a nga heleriwi hi matimba. Xikombiso xin’wana xa ku penga i mafufunyana, munhu wa kona a nga na mhaka ni mimbuyelo ya leswi a swi endlaka. Xiviko xa Vandla ra Rihanyo ra Miehleketo ra Tiko ra le United States xi ri: “Hakanyingi vuvabyi bya nhloko byi hlasela miehleketo, byi endla leswaku munhu a tikhoma hi ndlela leyi khomisaka tingana.” Xana vuvabyi lebyi byi tshama nkarhi wo tanihi kwihi? Minkarhi yin’wana byi tshama masiku ma nga ri mangani ntsena; eswiyin’weni swin’wana, vuvabyi lebyi byi tshama tin’hweti to hlayanyana byi nga si nyizela munghana wa byona, ku nga ntshikilelo.

Lava va nga ekhombyeni lerikulu ro khomiwa hi vuvabyi lebyi va katsa vanhu lava swirho swa ndyangu wa ka vona swi nga ni vuvabyi lebyi. Mahungu lamanene hileswaku, wu kona ntshembo wa lava byi va khomeke. Buku leyi nge The Bipolar Child, yi ri: “Loko byo voniwa hi ku hatlisa naswona byi tshunguriwa hi mfanelo, vana lava swin’we ni mindyangu ya ka vona va nga hanya vutomi byo antswa swinene.”

I swa nkoka ku tiva leswaku a hi xin’we ntsena lexi nga xikombiso xa ntshikilelo kumbe vuvabyi bya nhloko. Hakanyingi, ku va ni swikombiso swo talanyana leswi endlekaka nkarhi wo leha leswi endlaka leswaku munhu a kumiwa a ri ni ntshikilelo. Nilokoswiritano, hi lexi xivutiso xi tlakukaka, Ha yini vantshwa va karhatiwa hi vuvabyi lebyi byi pfilunganyaka?

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 6]

Loko N’wana A Lava Ku Tidlaya

Hi ku ya hi Mintsindza ya ku Lawula Mavabyi ya le United States, sweswinyana eka lembe rin’wana, ku kumeke leswaku nhlayo ya vantshwa va le United States lava tidlayeke yi le henhla ka nhlayo leyi hlanganisiweke ya lava va dlayiweke hi vuvabyi bya khensa, vuvabyi bya mbilu, AIDS (SIDA), swiphiqo swa ku veleka, vuvabyi byo oma swirho, nyumoniya, chachalaza ni mavabyi lama dlayaka ya mahahu. Mhaka yin’wana leyi twisaka ku vava hi leyi: Nhlayo ya vana lava tidlayaka lava nga emalembeni ya khume ku ya ka 14 yi engeteleke ngopfu.

Xana ku tidlaya ka vantshwa ku nga papalatiwa? Eswiyin’weni swin’wana, ku nga papalatiwa. Dok. Kathleen McCoy wa tsala: “Minkambisiso yi kombisa leswaku vanhu vo tala va rhanga hi ku nyikela swilemukiso kumbe swikombiso va nga si tidlaya. Loko n’wana wa wena la nga emalembeni ya kondlo-a-ndzi-dyi o kala a vulavulanyana hi mhaka ya ku tidlaya, i nkarhi wa leswaku u yisa nyingiso lowukulu hambi ku ri ku lava mpfuno eka vativi va xiphiqo lexi.”

Ku andza ka ntshikilelo exikarhi ka vantshwa ku byela vatswari ni van’wana lava kuleke leswaku va swi tekela enhlokweni swikombiso hambi swi ri swihi leswi kombisaka leswaku n’wana yoloye u lava ku tidlaya. Dok. Andrew Slaby, ebukwini yakwe leyi nge No One Saw My Pain wa tsala: “Eka swiendlakalo swo tala leswi ndzi swi kambeleke, swikombiso swa leswaku n’wana loyi a nga va a ri ni makungu yo tidlaya swi biwe hi makatla. Swirho swa ndyangu ni vanghana a va ku twisisanga ku cinca lokukulu loku a va ku vona. Va yise nyingiso eka mimbuyelo ya kona ku nga ri eka xiphiqo hi xoxe, lerova va vone ntsena ‘swiphiqo swa ndyangu’ kumbe ‘ku tirhisiwa ka swidzidzirisi’ kumbe ‘swiphiqo swa ku titsona swakudya.’ Minkarhi yin’wana va lwisane ni ku kariha, ku pfilunganyeka kun’we ni leswi va nyangatsaka, kambe ku nga ri ntshikilelo hi woxe. Xiphiqo lexi nga xona xi sale xi ri karhi xi onha ni ku nyanyisa timhaka.”

Rungula ri lo dla erivaleni: Swi tekele enhlokweni swikombiso hinkwaswo leswi nga ni mboyamelo wa ku tidlaya!

[Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

Minkarhi yin’wana, ku kombisa ku xandzuka i xikombiso xa ntshikilelo

[Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

Vana lava nga emalembeni ya kondlo-a-ndzi-dyi hakanyingi a va ha swi tsakeli swilo leswi a swi va tsakisa eku sunguleni