Ku Tshemba Xikwembu Swi Ndzi Tiyisile

HI KU VULA KA RACHEL SACKSIONI-LEVEE

LOKO MURINDZI A NDZI HIMETELE HI KU PHINDHA-PHINDHA EXIKANDZENI HIKWALAHO KA LESWI NDZI ALAKE KU TIRHA EKA MICHINI YA MANAZI LEYI JIKIJELAKA TIBOMO, MURINDZI UN’WANA U N’WI BYELE LESWAKU: “HO NAMBA U KU SWI THYA. VANHU VOLAVO VA ‘BIBELFORSCHER’ VA NGE XI TSHIKI XIKWEMBU XA VONA, U NGA BA U KONDZA U DLAYA.”

LESWI swi humelele hi December 1944 eBeendorff, ekampeni ya vavasati leyi nga ekusuhi ni timayini ta munyu, en’walungwini wa Jarimani. Mi nge ndzi mi chumbutela leswaku ndzi fike njhani endhawini yoleyo nileswaku ndzi pone njhani eka tin’hweti to hetelela ta Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava.

Ndzi velekiwe endyangwini wa Vayuda eAmsterdam, le Netherlands hi 1908, ndzi wa vumbirhi eka tintombhi tinharhu. Tata wa mina a a ri mukhuhli wa tidayimani, ku fana ni Vayuda vo tala lava a va ri eAmsterdam loko ku nga si fika Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava. U fe loko ndzi ri ni malembe ya 12, naswona endzhaku ka sweswo Kokwana u rhurile a ta tshama na hina. Kokwana a a ri Muyuda la tinyiketeleke, naswona u endle leswaku hi kurisiwa hi mukhuva wa Vayuda.

Leswi a ndzi tekelele Tatana, ndzi dyondze ku khuhla dayimani, naswona hi 1930, ndzi tekane ni mutirhi-kulorhi. Hi ve ni vana vambirhi—Silvain, jaha leri nga ni nkhinkhi, na Carry xinhwanyatana xa mbilu leyinene xi tlhela xi rhomba. Khombo ra kona, vukati bya hina a byi peleriwanga hi dyambu. Hi 1938, endzhakunyana ko dlaya vukati, ndzi tekane na Louis Sacksioni, loyi na yena a a ri mukhuhli wa tidayimani. Hi February 1940, hi kume n’wana wa nhwanyana la vuriwaka Johanna.

Hambileswi Louis a a ri Muyuda, a a nga landzeri vukhongeri bya Vayuda. Kutani a hi nga ha yi tlangeli minkhuvo ya Xiyuda leyi a hi yi tsakela ngopfu loko ha ha ri vana. A ndza ha yi navela minkhuvo yoleyo, kambe embilwini ya mina ndzi sungule ku pfumela eka Xikwembu.

Ku Cinca Vukhongeri

Eku sunguleni ka va-1940, ku nga lembe leri Majarimani ma sunguleke ha rona ku teka tiko ra Netherlands, wansati un’wana u fike ekaya ra hina kutani a ndzi byela rungula leri humaka eBibeleni. A ndzi swi twisisanga swo tala swa leswi a swi vuleke, kambe a ndzi teka tibuku leti a ndzi nyikaka tona nkarhi wun’wana ni wun’wana loko a fika. Hambiswiritano, a ndzi nga ti hlayi tibuku leti a ndzi siyelaka tona hikuva a ndzi nga lavi ku twa nchumu hi ta Yesu. A ndzi dyondzisiwe leswaku a a ri Muyuda la gwineheke.

Kutani, siku rin’wana ku te wanuna ekaya ra mina. Ndzi n’wi vutise swivutiso leswi, “Ha yini Xikwembu xi nga vumbanga vanhu van’wana endzhaku ka ku dyoha ka Adamu na Evha? Ha yini ku ri ni maxangu yonghasi? Ha yini vanhu va vengana naswona va lwa?” U ndzi tiyisekisile leswaku loko ndzo lehisa mbilu, u ta hlamula swivutiso hi ku tirhisa Bibele. Kutani hi hlele dyondzo ya Bibele.

Hambiswiritano, a ndzi nga pfumeli leswaku Yesu i Mesiya. Endzhakunyana ka sweswo, loko se ndzi khongele hi mhaka leyi, ndzi sungule ku hlaya vuprofeta lebyi vulavulaka hi Mesiya lebyi kumekaka eBibeleni, ndzi byi teka hi langutelo rin’wana. (Pisalema 22:7, 8, 18; Esaya 53:1-12) Yehovha u ndzi pfunile ndzi kota ku swi vona leswaku vuprofeta byebyo byi hetiseke eka Yesu. Nuna wa mina a a nga ri na mhaka ni leswi a ndzi swi dyondza, kambe a nga ndzi kavanyetanga loko ndzi lava ku va Mbhoni ya Yehovha.

Ndzi Tumberile—Kambe Ndzi Ri Karhi Ndzi Chumayela

A ndzi ri ekhombyeni hi nkarhi lowu Jarimani a ri teka Netherlands. Hi nkarhi lowu Majarimani a ma nghenisa Vayuda ekampeni, mina a ndzi ri Muyuda, kasi hi hala tlhelo ndzi ri Mbhoni ya Yehovha, ku nga vukhongeri lebyi Manazi a ma ringeta ku byi herisa. Hambiswiritano, a ndzi gingiriteka, ndzi heta tiawara ta kwalomu ka 60 hi n’hweti ndzi ri karhi ndzi byela van’wana hi ripfumelo ra mina lerintshwa ra Vukreste.—Matewu 24:14.

Siku rin’wana nimadyambu hi December 1942, nuna wa mina a nga vuyanga entirhweni. Swi kumekile leswaku u khomiwile entirhweni swin’we ni vatirhi-kulobye. A ndza ha tlhelanga ndzi n’wi vona. Timbhoni-kulorhi ti ndzi byele leswaku ndzi ya tumbela ni vana va mina. Ndzi tshame ni makwerhu wa xisati un’wana la nga Mukreste endhawini yin’wana ya le Amsterdam. Tanihi leswi a hi ta tihoxa ekhombyeni loko a ho tshama endhawini yin’we hi ri mune, ndzi siye vana va mina ni vamakwerhu van’wana.

Hakanyingi a ndzi pona ri ahlamile. Siku rin’wana nimadyambu Mbhoni yin’wana a yi ndzi khandziyise xithuthuthu xa yona yi ndzi yisa endhawini yin’wana ya vutumbelo. Kambe mavoni ya xithuthuthu xa yona a ma nga tirhi, naswona hi yimisiwe hi maphorisa mambirhi ya Madutch. Ma ndzi tlhave hi mathoci exikandzeni kutani ma swi vona leswaku ndzi Muyuda. Nkateko wa kona, va lo vula ntsena leswaku: “U nga ha yima-yimi—kambe wo vhela u famba hi milenge.”

Ndzi Khomiwa

Siku rin’wana nimixo hi May 1944, a ndzi ri ekusuhi ni ku sungula vutirheli bya mina, hiloko ndzi khomiwa—kambe a ndzi nga khomeriwi ku va Mbhoni, a ndzi khomeriwa ku va Muyuda. Ndzi yisiwe ekhotsweni ra le Amsterdam, laha ndzi tshameke masiku ya khume. Kutani ndzi khandziyisiwe xitimela swin’we ni Vayuda van’wana, hi yisiwa ekampeni leyi a hi ta tshama swa xinkarhana eka yona ya le Westerbork, en’walungwini-vuxa bya Netherlands. Ku suka kwalaho, Vayuda va yisiwe eJarimani.

Le Westerbork ndzi hlangane ni sivara wa mina swin’we ni n’wana wakwe, lava na vona a va khomiwile. Eka Vayuda volavo, hi mina ntsena loyi a a ri Mbhoni, naswona nkarhi ni nkarhi a ndzi khongela eka Yehovha leswaku a ndzi hlayisa. Endzhaku ka masiku mambirhi, mina ni sivara wa mina swin’we ni n’wana wakwe hi khandziye xitimela lexi a xi ri ekusuhi ni ku suka xi kongoma etikampeni leti vanhu va dlayeriwaka eka tona eAuschwitz kumbe eSobibor le Poland. Hi xitshuketa, ku vitaniwe vito ra mina, naswona ndzi khandziye xitimela xin’wana—lexi tolovelekeke.

A ndzi khandziye ni vanhu lava khale a ndzi tirha na vona ku khuhla dayimani. Vanhu va kwalomu ka 100 lava khuhlaka dayimani va yisiwe eBergen-Belsen, le n’walungwini wa Jarimani. Hi ku famba ka nkarhi, ndzi kume leswaku ntirho wa mina wu ndzi ponisile, hikuva Vayuda lava yeke eAuschwitz ni le Sobibor, hi ntolovelo a va yisiwa hi ku kongoma emakamareni lama nga ni gasi. Nuna wa mina ni vana va mina vambirhi ni maxaka man’wana va yisiwe endhawini yoleyo. Hambiswiritano, hi nkarhi wolowo a ndzi nga swi tivi leswaku ku endleke yini ha vona.

Le Bergen-Belsen, hina lava khuhlaka dayimani hi tshamisiwe endlwini yo hlawuleka ya masocha. Hina a hi nga nyikiwi mintirho yin’wana, leswaku mavoko ya hina ma nga vaviseki, hi ta swi kota ku wu endla kahle ntirho wa hina lowu lavaka vurhon’wana. Hi mina ntsena loyi a a ri Mbhoni entlaweni wolowo, kutani hi xivindzi ndzi byele Vayuda-kulorhi hi ripfumelo ra mina lerintshwa. Hambiswiritano, va ndzi teke ndzi ri mugwinehi, hilaha muapostola Pawulo a va n’wi languta hakona hi lembe-xidzana ro sungula.

A ndzi nga ri na Bibele, naswona a ndzi navela swakudya swa moya. Dokodela un’wana wa Muyuda loyi a a ri ekampeni a ri na yona, naswona u ndzi nyike yona, mina ndzi n’wi nyika swilayi swi nga ri swingani swa xinkwa ni botere. Ndzi hete tin’hweti ta nkombo ndzi ri ni ‘ntlawa wolowo wa ku khuhla dayimani’ eBergen-Belsen. A va hi khome kahle, naswona leswi swi endle leswaku vabohiwa lavan’wana va Vayuda va sungula ku hi venga. Kambe, eku heteleleni a ku nga ha ri na dayimani leyi hi nga yi khuhlaka. Kutani hi December 5, 1944, hina vavasati va Vayuda va kwalomu ka 70, hi yisiwe ekampeni ya nxaniso le Beendorff.

Ndzi Ale Ku Endla Matlhari

Emigodini leyi a yi ri ekusuhi ni kampa, leyi a yi ente 400 wa timitara, vabohiwa van’wana a va tirhisiwa ku endla tibomo. Loko ndzi ala ku endla ntirho lowu, ndzi biwe ngopfu. (Esaya 2:4) Murindzi u vule hi ku hlundzuka lokukulu leswaku hi siku leri landzelaka ndzi fanele ndzi lunghekele ku tirha.

Hi mixo lowu tlhandlamaka a ndzi nga ri kona loko ku ri karhi ku vitaniwa mavito, a ndzi sele le ndlwini ya masocha. A ndzi tiyiseka leswaku va ta ndzi duvula, kutani ndzi kombele leswaku Yehovha a ndzi hakela hikwalaho ka ripfumelo ra mina. A ndzi hambeta ndzi titsundzuxa pisalema ya Bibele leyi nge: “Ndzi veke ntshembo wa mina eka Xikwembu. A ndzi nge chavi nchumu. Xana munhu wa la misaveni a nga ndzi endla yini?”—Pisalema 56:11.

Va fike va secha endlwini yoleyo, kutani va ndzi humesa. Hi wona nkarhi lowu un’wana wa varindzi a ndzi beke ngopfu, kutani a ndzi vutisa a ku: “I mani loyi a ku sivelaka ku tirha?” Nkarhi hinkwawo a ndzi hlamula ndzi ku, i Xikwembu. Hi wona nkarhi lowu un’wana wa varindzi a nga te: “Ho namba u ku swi thya. Vanhu volavo va Bibelforschera va nge xi tshiki Xikwembu xa vona, u nga ba u kondza u dlaya.” Marito yakwe ya ndzi tiyise ngopfu.

Vanhu a va xupuriwa hi ku nyikiwa ntirho wo basisa swihambukelo, naswona a ku ri ntirho wo nyenyetsa ku tlula hinkwayo, kambe mina ndzi hlawule wona. Ndzi tsakile ku kuma ntirho wolowo, hikuva ripfalo ra mina a ri ndzi pfumelela ku wu endla. Siku rin’wana ku fike mulawuri wa le kampeni, loyi a a chaviwa hi mani na mani. U yime emahlweni ka mina, kutani a ku: “Xana hi wena Muyuda loyi a nga swi laviki ku tirha?”

Ndzi hlamule ndzi ku: “Wa swi vona leswaku ndzi karhi ndza tirha.”

“Kambe, a wu swi lavi ku endla ntirho lowu seketelaka nyimpi, a hi swona ke?”

Ndzi hlamule ndzi ku: “Ina, Xikwembu a xi swi lavi.”

“Phela, wena a wu nge hlanganyeli eku dlayeni, a swi tano?”

Ndzi hlamusele leswaku loko ndzo hlanganyela eku endleni ka matlhari, ndzi ta va ndzi lwisana ni ripfalo ra mina ra Vukreste.

U teke nkukulu wa mina kutani a ku: “Ndzi nga ku dlaya hi nkukulu lowu, a hi swona ke?”

Ndzi hlamule ndzi ku: “Hi swona, u nga ndzi dlaya, kambe nkukulu a wu endleriwanga sweswo. Kambe xibamu xi endleriwe swona.”

Hi bule hi mhaka ya leswaku Yesu a a ri Muyuda nileswaku hambileswi ndzi nga Muyuda, se ndzi hundzuke Mbhoni ya Yehovha. Loko se a fambile, vabohiwa-kulorhi va tile eka mina, va hlamarile leswaku ndzi ve ni xivindzi xa ku vulavula ni mulawuri wa kampa hi moya wo rhula. Ndzi va byele leswaku a ku nga ri mhaka ya xivindzi, kambe hileswi Xikwembu xanga xi ndzi nyikeke matimba ya ku endla tano.

Ndzi Pona Loko Nyimpi Yi Fika eMakumu

Hi April 10, 1945, mavuthu lama Tirhisanaka ma tshinele ekusuhi na Beendorff, a hi fanele hi yima exivaveni nkarhi lowu lavaka ku endla siku loko mavito ya hina ma ri karhi ma vitaneriwa. Endzhakunyana, hina vavasati va kwalomu ka 150 hi tlimbane exitimeleni, hi pfumala ni swakudya ni mati. Switimela sweswo swi suke swi kongoma lomu ku nga tiviwiki hi munhu, ku hundze masiku yo tala hi ri karhi hi balekela nyimpi. Van’wana va dlaye vabohiwa-kulobye leswaku va pfula ndhawu ematorokisini, hikwalaho ka sweswo, vavasati vo tala va kavanyetekile emianakanyweni. Mina, ndzi lo pfuniwa hileswi a ndzi tshemba leswaku Yehovha u ta ndzi khathalela.

Siku rin’wana xitimela xa hina xi fike xi yima ekusuhi ni kampa ya vavanuna, kutani hi pfumeleriwe ku chika. Van’wana va hina hi nyikiwe mabakete ya ku ya ka mati ekampeni. Loko ndzi fika ephayiphini, ndzi rhange ndzi nwa ndzi kolwa, kutani ndzi tata bakete hi mati. Loko ndzi tlhelela exitimeleni, hiloko vavasati va ndzi mphimphela kukota swivandzana. Hiloko va kukutlela mati wolawo hinkwawo. Swirho swa SS (varindzi lavakulu va Hitler), swi fa hi ku hleka. Endzhaku ka masiku ya 11, hi fike le Eidelstedt, ku nga kampa leyi kumekaka exidorobanini xa Hamburg. Hafu ya vanhu lava a hi famba na vona va file hikwalaho ka riendzo lero ro tika.

Siku rin’wana loko ndzi ri le Eidelstedt, ndzi ri karhi ndzi hlayela vavasati vo hlayanyana lava a va ri kwalaho Bibele. Hiloko mulawuri wa kampa yoleyo a ku gaa, a hlometela hi fasitere. A hi nga ha tikoti hi ku chava hikuva Bibele a ku ri buku leyi a yi yirisiwile ekampeni. Mulawuri u tile, a fika a teka Bibele, kutani a ku: “He n’wina, xana i Bibele leyi?” Ndzi titwe ndzi ntshunxekile swinene loko a yi vuyisa kutani a ku: “Loko un’wana wa vavasati o fa, mi fanele mi yi hlaya.”

Ku Tlhela Hi Hlangana Ni Timbhoni-kulorhi

Loko hi ntshunxekile endzhaku ka masiku ya 14, nhlangano wa Xihambano xo Tshwuka wu hi yise exikolweni le kusuhi na Malmö, eSweden. Kwalaho, hi vekiwe hi ri swerhu swa xinkarhana. Ndzi byele un’wana wa vanhu lava a va hi khathalela leswaku a byela Timbhoni ta Yehovha leswaku ndzi le nxaxeni wa vahlapfa. Endzhaku ka masikunyana, vito ra mina ri vitaniwile. Loko ndzi byela wansati yoloye leswaku ndzi Mbhoni, u sungule ku mpfikula. Na yena a a ri Mbhoni! Loko a miyela, u ndzi byele leswaku Timbhoni ta le Sweden minkarhi hinkwayo a ti khongelela vamakwavo va Vakreste lava nga etikampeni ta nxaniso ta Manazi.

Ku sukela siku rero, a ku ta makwerhu wa xisati a ndzi khomele kofi ni swakudya swo tsokombela siku ni siku. Loko ndzi huma enxaxeni wa vahlapfa, ndzi yisiwe endhawini leyi nga ekusuhi na Göteborg. Timbhoni a ti ndzi hlelele xinkhubyana xo tsakisa madyambu wolawo. Hambileswi a hi nga twanani hi ririmi, a swi tsakisa swinene ku va ndzi rhendzeriwe hi vamakwerhu.

Loko ndzi ri eGöteborg, ndzi kume papila leri a ri huma eka Mbhoni leyi a yi ri eAmsterdam, yi ndzi byela leswaku vana va mina Silvain na Carry ni maxaka ya mina hinkwawo va tekiwile naswona a va vuyanga. Ku lo pona n’wana wa mina la vuriwaka Johanna ni ndzisana ya mina ya nhwanyana. Ndza ha ku vona mavito ya n’wana wa mina wa mufana ni wa nhwanyana eka nxaxamelo wa mavito ya Vayuda lava dlayiweke hi gasi le Auschwitz ni le Sobibor.

Leswi Ndzi Swi Endleke Endzhaku Ka Nyimpi

Loko ndzi tlhelela eAmsterdam, ndzi hlangane na Johanna, loyi hi nkarhi wolowo se a a ri ni malembe ya ntlhanu, hiloko ndzi sungula vutirheli nakambe. Minkarhi yin’wana a ndzi hlangana ni lava a va ri swirho swa NSB, Vandla ra Vusoxalisi ra Madutch, ku nga nhlangano wa politiki lowu a wu khomisane ni Majarimani. Lava hi vona va pfuneke eku dlayiweni ka ndyangu wa mina hinkwawo. A ndzi boheka ku lwa ni mboyamelo lowu nga riki wunene leswaku ndzi ta va byela mahungu lamanene malunghana ni Mfumo wa Xikwembu. A ndzi hambeta ndzi anakanya leswaku Yehovha hi yena la vonaka mbilu naswona a hi mina loyi a nga ta avanyisa, kambe i Yehovha. Sweswo swi ndzi tisele mikateko!

Ndzi sungule dyondzo ya Bibele ni wansati loyi nuna wakwe a a khomiwile hikuva a tirhisane ni Manazi. Loko ndzi khandziya hi switepisi ndzi ya endlwini yakwe, a ndzi twa vaakelani va ku: “Vonani! Muyuda luya u endzela vanhu va NSB nakambe.” Hambileswi nuna wakwe loyi a a lwisana ni Vayuda a a n’wi alela, wansati loyi swin’we ni vana vakwe vanharhu va hetelele va ri Timbhoni ta Yehovha.

Lexi ndzi tsakiseke, hi ku famba ka nkarhi Johanna n’wana wa mina u nyiketele vutomi byakwe eka Yehovha. Mina na yena hi rhurhele endhawini leyi a ku ri ni xilaveko lexikulu xa vahuweleri va Mfumo. Hi kume mikateko yo tala ya moya. Sweswi ndzi tshama exidorobanini xa le dzongeni wa Netherlands, laha ndzi hlanganyelaka ni vandlha entirhweni wo chumayela ko tala hilaha ndzi swi kotaka hakona. Loko ndzi languta endzhaku, ndzi nga vula hi mbilu hinkwayo leswaku Yehovha a nga si tshama a ndzi fularhela. Minkarhi hinkwayo a ndzi swi twa leswaku Yehovha na Yesu N’wana wakwe la rhandzekaka, va na mina, hambi ku ri eswiyin’weni swo tika swinene.

Hi nkarhi wa nyimpi, ndzi feriwe hi nuna wa mina, hi vana va mina vambirhi swin’we ni hi swirho swo tala swa ndyangu wa ka hina. Hambiswiritano, ndzi ni ntshembo wa leswaku ndzi ta tlhela ndzi va vona hinkwavo ku nga ri khale emisaveni leyintshwa ya Xikwembu. Loko ndzi ri swanga kutani ndzi tsundzuka swilo hinkwaswo leswi ndzi tshameke ndzi langutana na swona, ndzi ma tsundzuka hi ntsako ni ku tlangela marito ya mupisalema lama nge: “Ntsumi ya Yehovha yi aka nxaxa ku rhendzela hinkwavo lava n’wi chavaka, naswona ya va ponisa.”—Pisalema 34:7.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 24]

Vayuda va tekiwa etikampeni ta le Westerbork va yisiwa eJarimani

[Xihlovo Xa Kona]

Herinneringscentrum kamp Westerbork

[Xifaniso lexi nga eka tluka 25]

Ndzi ri ni vana va mina Carry na Silvain, havumbirhi bya vona va file loko ku dlayiwa Vayuda va le Yuropa hi Manazi

[Xifaniso lexi nga eka tluka 26]

Loko hi tshamisiwe hi ri swerhu eSweden

[Xifaniso lexi nga eka tluka 26]

Khadi ra mina ra xinkarhana ra ku tlheriseriwa eka rikwerhu

[Xifaniso lexi nga eka tluka 27]

Ndzi ri na Johanna n’wana wa mina namuntlha