Xihlawuhlawu Hi Ku Hambana-hambana Ka Xona

“Humesa xihlawuhlawu hi nyangwa, xi ta vuya hi fasitere.”—Frederick Lonkulu, Hosi ya le Prussia.

RAJESH u tshama ePaliyad, ku nga ximutana xa le Indiya. Ku fana ni Maindiya man’wana, u boheka ku famba timinete ta 15 ku ya kela ndyangu wa ka vona mati. Wa hlamusela: “A hi pfumeleriwanga ku tirhisa tiphayiphi ta mati leti tirhisiwaka hi lava xiyimo xa le henhla.” Loko a ha nghena xikolo, Rajesh ni vanghana vakwe a va nga pfumeleriwanga hambi ku ri ku khumba bolo leyi vana lavan’wana va tlangaka ha yona. U ri: “Hina a hi tlanga hi maribye.”

Christina, muntshwa la humaka eAsiya, loyi a tshamaka eYuropa u ri: “Ndza swi vona leswaku vanhu va ndzi venga, kambe a ndzi tivi lexi va ndzi vengelaka xona.” Wa engetela: “Swa ndzi pfilunganya swinene. Hakanyingi ndzo vhela ndzi tiendla nconge-yingwe, kambe sweswo na swona a swi pfuni nchumu.”

Stanley, la humaka etikweni ra le Afrika Vupela-dyambu u ri: “Ndzi sungule ku xiya xihlawuhlawu loko ndzi ri ni malembe ya 16. Vanhu lava ndzi nga va tiviki nikatsongo va ndzi byele leswaku ndzi huma edorobeni. Vanhu van’wana va rixaka ra ka hina va hiseriwe tindlu ta vona. Banki ya tatana yi pfariwile. Hikwalaho ka sweswo, ndzi sungule ku venga rixaka leri a ri hi venga.”

Rajesh, Christina na Stanley va langutane ni xihlawuhlawu, kambe a hi vona ntsena. Koichiro Matsuura, mukongomisi-nkulu wa Vandla ra Nhlangano wa Matiko ra Dyondzo, Sayense ni Ndhavuko (UNESCO), wa hlamusela: “Vanhu va ntsandza-vahlayi va ha xanisiwa hi xihlawuhlawu, ku vengiwa hileswi va humaka etikweni rin’wana swin’we ni ku bakanyeriwa etlhelo. Mikhuva yo tano yo tekela vanhu ehansi, leyi kondleteriwaka hi ku va honisa ni xihlawuhlawu, yi vange tinyimpi ematikweni yo tala naswona yi endle leswaku vanhu va xaniseka ngopfu.”

Loko u nga si tshama u kombiwa xihlawuhlawu, swi nga ha ku tikela ku vona ndlela leyi xi vavisaka ngopfu ha yona. “Van’wana va langutana na xona siku ni siku, kambe vo timiyelela. Van’wana va tlherisela xihlawuhlawu hi xihlawuhlawu,” hi ku vula ka buku leyi nge Face to Face Against Prejudice. Xana xihlawuhlawu xi onha vutomi hi tindlela tihi?

Loko u wela eka ntlawa wa vanhu lava nga talangiki, u nga ha kuma leswaku vanhu va ku papalata, va ku xondzolota kumbe ku vula marito lama nga tsakisiki hi ndhavuko wa ka n’wina. Mintirho yi nga ha va ndlala handle ka loko wo pfumela ku endla mintirho ya le hansi leyi van’wana va nga swi laviki ku yi endla. Kumbexana swa tika ku kuma ndhawu leyinene yo tshama eka yona. Vana va wena va nga ha titwa va bakanyeriwe etlhelo hi vana lava dyondzaka na vona xikolo.

Lexi biheke ngopfu, xihlawuhlawu xi nga ha kondletela madzolonga hambi ku ri ku dlayana. Kunene, tibuku ta matimu ti tele hi mahungu ya madzolonga lama chavisaka lama vangiweke hi xihlawuhlawu—ku katsa ni ku dlayeteriwa ka vanhu, ku mbumburheriwa ka tinxaka.

Xihlawuhlawu Hi Malembe-xidzana Yo Tala

Vakreste va tshame va hlaseriwa ngopfu hi xihlawuhlawu. Hi xikombiso, endzhakunyana ka ku fa ka Yesu, va xanisiwe ngopfu. (Mintirho 8:3; 9:1, 2; 26:10, 11) Endzhaku ka malembe-xidzana mambirhi, lava a va tivula Vakreste va tikume va khomiwe hi tihanyi letikulu. Tertullian, mutsari wa lembe-xidzana ra vunharhu u tsale a ku: “Loko ku ri ni ntungu, ku vhela ku vuriwa leswaku, ‘Wu vangiwe hi Vakreste.’”

Kambe, ku sukela hi lembe-xidzana ra vu-11 loko ku va ni Tinyimpi ta Nkutsulo, Vayuda a va nga talanga naswona a va nga rhandziwi le Yuropa. Loko ku va ni ntungu wa ku pfimba ka tinhlaribya le Tiko-nkulu ra Yuropa, lowu dlayeke kwalomu ka kotara ya vaaka-tiko emalembeni ma nga ri mangani ntsena, ku soriwe Vayuda, tanihi leswi ana vanhu vo tala a va va venga. Ebukwini yakwe leyi nge Invisible Enemies, Jeanette Farrellu u tsale a ku: “Ntungu lowu wu va nyike xo tumbeta rivengo ra vona ha xona, naswona rivengo leri ri endle leswaku vanhu lava chavaka ntungu lowu va ehleketa ha vona.”

Eku heteleleni, wanuna la nga Muyuda edzongeni wa Furwa u “tisorile” loko a xanisiwa ngopfu, a vula leswaku Vayuda hi vona va vangeke ntungu lowu hi ku chela chefu eswihlobyeni. Phela, leswi a swi vuleke a ku nga ri ntiyiso, kambe va swi hangalase onge hiloko swi ri ntiyiso. Ku nga ri kungani, miganga hinkwayo ya Vayuda yi dlayiwile eSpaniya, eFurwa ni le Jarimani. Swi vonaka onge a nga kona la wu tekeleke enhlokweni nchumu lowu vangaka ntungu lowu hakunene—ku nga makondlo. Naswona a hi vangani lava swi lemukeke leswaku Vayuda va dlayiwe hi ntungu ku fana ni vanhu van’wana!

Loko moya wa xihlawuhlawu wu sungurile, wu nga ha pfurha malembe yo tala ngopfu. Exikarhi ka lembe-xidzana ra vu-20, Adolf Hitler u lumeke moya wa ku venga Vayuda hi ku va sola leswaku hi vona va endleke leswaku Jarimani ri hluriwa eNyimpini yo Sungula ya Misava. Eku heleni ka Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava, Rudolf Hoess—mukongomisi wa Munazi wa kampa ya nxaniso ya Auschwitz—u pfumerile: “Ndlela leyi hi leteriweke ha yona evusocheni ni ndlela leyi miehleketo ya hina yi leteriweke ha yona swi endle leswaku hi vhela hi vona swi ri ntiyiso leswaku hi fanele hi sirhelela Majarimani eka Vayuda.” Leswaku a “sirhelela Jarimani,” Hoess u langutele ntirho wa ku yayarheriwa ka vanhu va 2 000 000, vo tala va vona a ku ri Vayuda.

Khombo ra kona, hambileswi ku hundzeke makume ya malembe, tihanyi to tano a ti si hundza. Hi xikombiso, hi 1994, ku pfuke rivengo ra rixaka le Afrika Vuxa exikarhi ka Matutsi ni Mahutu, leswi vangeke ku dlayiwa ka vanhu va hafu ya miliyoni. Magazini wa Time wu vikile: “A ku ri hava vutumbelo. Ngati a yo khuluka kunene yi huma ekerekeni laha vanhu vo tala a va balekele kona. . . . Vanhu a vo gembetelana kunene, a yi chavisa swinene, ku halatiwa ka ngati loku siyeke lava poneke va nga swi kholwi leswi va swi voneke, va nga swi koti ni ku vula xo karhi.” Hambi ku ri vana a va ponanga madzolonga wolawo yo chavisa. Muaka-tiko un’wana u te: “Rwanda i ndhawu leyitsongo. Kambe yi ni rivengo lerikulu ku tlula misava hinkwayo.”

Madzolonga lama veke kona loko ku wa khale ka Yugoslavia ma endle leswaku ku fa vanhu lava tlulaka 200 000. Vaakelani lava a va hanyisana hi ku rhula malembe yo tala va dlayetelanile. Vavasati va magidi va pfinyiwile, naswona vanhu va timiliyoni va hlongoriwile emakaya ya vona ehansi ka nawu wa tihanyi wa ku yayarheriwa ka rixaka.

Hambileswi hakanyingi xihlawuhlawu xi nga vangiki ku dlayiwa ka vanhu, kambe xi pandza vanhu hi le xikarhi ni ku endla leswaku va vengana. Ku nga khathariseki ntirhisano wa matiko, xihlawuhlawu “xi vonaka xi andza ematikweni yo tala,” hi ku vula ka xiviko xa UNESCO xa sweswinyana.

Xana xi kona lexi nga endliwaka ku herisa xihlawuhlawu? Leswaku hi hlamula xivutiso xexo, hi fanele hi vona ndlela leyi xihlawuhlawu xi dzimaka timitsu ha yona emiehleketweni ni le mbilwini.

[Bokisi leri nga eka tluka 5]

Swikombiso Swa Xihlawuhlawu

Ebukwini yakwe leyi nge The Nature of Prejudice, Gordon W. Allport u hlamusela swilo swa ntlhanu leswi vangiwaka hi xihlawuhlawu. Hi ntolovelo munhu la nga ni xihlawuhlawu u kombisa yin’wana kumbe tin’wana ta timfanelo leti.

1. Ku monya. Munhu u vulavula ku biha hi ntlawa lowu a nga wu rhandziki.

2. Papalata. U papalata un’wana ni un’wana la welaka eka ntlawa wolowo.

3. Xihlawuhlawu. Vanhu va ntlawa wolowo a nga va nyiki mintirho yo karhi, tindhawu to karhi to tshama eka tona kumbe malunghelo ya vaaka-tiko.

4. Nhlaselo. U hlanganyela eka madzolonga, lawa ma endleriwaka ku chavisa vanhu lava a va vengaka.

5. Ku herisa. U hlanganyela eku dlayeteleni kumbe eku heriseni ka ntlawa wo karhi.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 4]

Kampa ya vahlapfa ya Benako, eTanzania, May 11, 1994

Wansati a wise etlhelo ka swigubu swakwe swa mati. Vahlapfa lava tlulaka 300 000, vo tala i Mahutu ya le Rwanda, va tsemakanya va nghena eTanzania

[Xihlovo Xa Kona]

Photo by Paula Bronstein/Liaison