Lexi Vangaka Xihlawuhlawu

XIHLAWUHLAWU xi nga ha vangiwa hi swilo swo hlayanyana. Nilokoswiritano, swivangelo-nkulu swimbirhi i (1) ku navela ku kuma munhu loyi u nga n’wi solaka ni (2) rivengo leri munhu a ri fukameleke leri vangiweke hi ku pfumala vululami loku tshameke ku va kona.

Hilaha swi kombisiweke hakona exihlokweni lexi hundzeke, loko ku va ni mhangu, hakanyingi vanhu va lava munhu loyi va nga ta sola yena. Loko vanhu lava nga eswikhundlheni leswi tlakukeke va tshamela ku sola ntlawa wo karhi wa vanhu lava nga talangiki, leswi va swi vulaka swa amukeriwa, xisweswo ku va ni xihlawuhlawu. Xikombiso lexi tolovelekeke hi lexi, loko ikhonomi yi ri ehansi ematikweni ya le Vupela-dyambu, hakanyingi ku soriwa vatirhi lava humaka ematikweni ya le handle leswaku hi vona va vangaka ku pfumaleka ka mintirho—hambileswi hi ntolovelo va endlaka mintirho leyi vanhu va kwalaho va alaka ku yi endla.

Kambe a hi minkarhi hinkwayo laha xihlawuhlawu xi vangiwaka hi ku va vanhu va lava xo khomelela eka xona. Swi nga ha endleka xi vangiwa hi leswi swi tshameke swi endleka ematin’wini. Xiviko xa UNESCO Against Racism xi ri: “A ho swi hundzeleta loko hi vula leswaku ku xavisiwa ka mahlonga ku vange xihlawuhlawu ni ku tekeriwa ehansi ka vantima.” Vaxavisi va mahlonga va ringete ku sasa ntirho wa vona wa ku xavisa vanhu hi ku vula leswaku Vantima i vanhu va xiyimo xa le hansi. Xihlawuhlawu lexi xi nga hava xisekelo, lexi hi ku famba ka nkarhi xi fikeke ni le matikweni lama endliweke tikoloni, xa ha ri kona.

Emisaveni hinkwayo, ku tshikileriwa ka vanhu hi ndlela yoleyo swin’we ni ku pfumaleka ka vululami ka ha kondletela xihlawuhlawu. Vulala lebyi nga kona exikarhi ka Makhatoliki ni Maprotestente ya le Ireland byi sungule le ka lembe-xidzana ra vu-16, loko vafumi va le Nghilandhi va xanise ni ku hlongola Makhatoliki. Nsele wa vuloyi lowu endliweke hi vanhu lava tivulaka Vakreste hi nkarhi wa Tinyimpi ta Nkutsulo wa ha hlundzukisa Mamoslem le Vuxa Xikarhi. Rivengo leri nga kona exikarhi ka Maserb ni Macroatia le Matikweni ya Balkan ri nyanyisiwe hi ku dlayeteriwa ka vaaka-tiko loko ku lwiwa nyimpi ya vumbirhi ya misava. Hilaha swikombiso leswi swi kombaka hakona, matimu ya vulala exikarhi ka mintlawa yimbirhi ma nga kondletela xihlawuhlawu.

Moya Wa Ku Honisa

Mbilu ya xihlangi a yi swi koti ku mbimbindzela xihlawuhlawu. Ematshan’weni ya sweswo, valavisisi va kume leswaku hakanyingi n’wana u rhandza ku tlanga ni n’wana wa rixaka rin’wana. Kambe, loko a fika eka malembe ya 10 kumbe 11, a nga ha papalata vanhu va rixaka, tiko kumbe vukhongeri byin’wana. Emalembeni lawa ya ku vumbeka ka vumunhu byakwe, u olela mavonelo lama hoxeke lawa a nga ta hanya na wona vutomi byakwe hinkwabyo.

Xana u swi dyondzisa ku yini sweswo? N’wana u kuma langutelo leri hoxeke—eka leswi swi vuriwaka ni le ka leswi swi nga vuriwangiki—u rhanga a ri kuma eka vatswari, a tlhela a ri kuma eka vanghana kumbe vadyondzisi. Hi ku famba ka nkarhi, vaakelani, phepha-hungu, xiya-ni-moya kumbe thelevhixini na swona swi nga ha n’wi kucetela. Hambiloko minkarhi yin’wana a nga tivi swo tala kumbe a nga tivi nchumu hi mintlawa leyi a yi vengaka, loko se a kurile, u fikelele xiboho xa leswaku vanhu va ntlawa wolowo i va xiyimo xa le hansi naswona a va tshembeki. A nga ha va venga ni ku va venga.

Hikwalaho ka leswi se va teleke vanhu lava tekaka maendzo naswona bindzu ri ndlandlamukaka, vanhu va tinxaka-xaka se va tala ku hlangana ematikweni yo tala. Nilokoswiritano, munhu la nga ni xihlawuhlawu u tala ku namarhela vonelo leri ana a a ri na rona. A nga ha lwela ku endla leswaku vanhu va magidi kumbe hambi ku ri va timiliyoni va va ni langutelo ro biha hi van’wana, a ehleketa leswaku hinkwavo va ni timfanelo to karhi to biha. Loko o tshuka a vona swin’wana swo biha, hambiloko swi endliwe hi munhu un’we ntsena wa ntlawa wolowo, u swi tirhisa ku tiyisisa xihlawuhlawu xakwe. Loko un’wana wa ntlawa wolowo o endla leswinene, u vula leswaku ko va yena ntsena.

Ku Ntshunxeka

Hambileswi vanhu vo tala va xi vengaka xihlawuhlawu, kambe a hi vangani lava swi kotaka ku xi bakanya hi ku helela. Entiyisweni, vanhu vo tala lava nga ni xihlawuhlawu lexikulu, va tala ku vula leswaku a va na xona. Van’wana va vula leswaku a xi bihanga, ngopfu-ngopfu loko munhu a nga swi kombisi leswaku u ni xihlawuhlawu. Kambe, xihlawuhlawu xi bihile hikuva xi vavisa ni ku pandza vanhu. Loko xihlawuhlawu xi vangiwa hi ku honisa, rivengo ri vangiwa hi xihlawuhlawu. Mutsari Charles Caleb Colton (1780?-1832) u te: “Hi venga vanhu van’wana hikuva a hi va tivi; naswona a hi nge va tivi hikuva ha va venga.” Hambiswiritano, loko munhu a dyondza ku va ni xihlawuhlawu, a nga tlhela a dyondza ku xi papalata. Njhani?

[Bokisi leri nga eka tluka 7]

Vukhongeri—Xana Byi Khutaza Vanhu Ku Papalata Kumbe Ku Va Ni Xihlawuhlawu?

Ebukwini yakwe leyi nge The Nature of Prejudice, Gordon W. Allport u vula leswaku “hi xiringaniso, swirho swa Kereke swi vonaka swi ri ni xihlawuhlawu ngopfu ku tlula lava nga riki swirho swa yona.” Leswi a swi hlamarisi tanihi leswi hi tsundzukaka leswaku vukhongeri hakanyingi hi byona a byi vanga xihlawuhlawu ku ri ni ku xi herisa. Hi xikombiso, ku hundze malembe-xidzana yo tala vafundhisi va khutaza vanhu leswaku va lwisana ni Vayuda. Hi ku ya hi buku leyi nge A History of Christianity, Hitler u tshame a ku: “Malunghana ni Vayuda, ndzo yisa emahlweni endlelo leri kereke ya Khatoliki yi ri sunguleke emalembeni ya kwalomu ka 1500 lama hundzeke.”

Hi nkarhi wa nsele lowukulu le Matikweni ya Balkan, tidyondzo ta Orthodox ni ta Khatoliki ti vonake ti nga swi koti ku endla leswaku vanhu va rhandza ni ku xixima vaakelani lava a va ri va vukhongeri lebyi hambaneke ni bya vona.

Hilaha ku fanaka, eRwanda, swirho swa kereke swi dlaye vapfumeri-kulobye. National Catholic Reporter yi vike leswaku kwalaho nyimpi a yi katsa “ku yayarheriwa ka rixaka ka xiviri, khombo ra kona, hambi ku ri Makhatoliki ma nghenelerile.”

Kereke ya Khatoliki hi yoxe yi swi xiyile leswaku yi ni matimu ya ku ka yi nga kondleteli ku twanana ka tinxaka. Hi lembe ra 2000, Mupapa John Paul wa Vumbirhi u kombele ndzivalelo hikwalaho ka leswi “hi hambukeke emahanyelweni lamanene enkarhini lowu hundzeke” loko va ri ni Masa ya mani na mani le Rhoma. Hi nkarhi wa kona, a ku boxiwa hi ku kongoma “ku vengiwa ka vanhu va vukhongeri byin’wana ni vuhomboloki lebyi endliweke Vayuda, vavasati, vaaka-tiko, vahlapfa, swisiwana ni vana lava nga si velekiwaka.”

[Xifaniso lexi nga eka tluka 6]

Ehenhla: Kampa ya vahlapfa, Bosnia na Herze- govina, October 20, 1995

Vahlapfa vambirhi va Maserb va rindzele ku hela ka nyimpi ya xin’wana-manana

[Xihlovo Xa Kona]

Xifaniso hi Scott Peterson/Liaison

[Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

U dyondzisiwe ku venga vanhu van’wana

N’wana a nga ha dyondza langutelo ro biha eka vatswari, eka thelevhixini ni kun’wana