Ha Yini Vanhu Vo Tala Swonghasi Va Hanya Hi Ku Chava?

VANHU va hanya hi ku chava. Sweswo a wu nge swi voni hi tihlo ra nyama, kambe wa swi lemuka leswaku swi khumba vanhu vo tala, hambileswi hakanyingi vanhu va nga swi tekeriki enhlokweni. I yini lexi vangeke moya lowu? I yini lexi endlaka leswaku vanhu van’wana va chuha loko va huma endlwini? Ha yini vanhu vo tala va titwa va nga sirhelelekanga entirhweni? Ha yini vanhu vo tala va karhatekile hi vuhlayiseki bya vana va vona? Hi wahi makhombo lama endlaka leswaku vanhu va chava emakaya ya vona?

Phela, ku ni swilo swo tala leswi vangaka ku chava, kambe hi ta bula hi makhombo ya mune lama khumbaka vanhu nkarhi ni nkarhi—madzolonga ya le madorobeni, ku xanisiwa ka vavasati, ku pfinyiwa ni madzolonga ya le kaya. Xo sungula, a hi kambisiseni madzolonga ya le madorobeni. Bulo leri ri fike hi nkarhi sweswi hikuva hafu ya vaaki va misava va tshama etindhawini ta le madorobeni.

Makhombo Ya Le Madorobeni

Swi vonaka onge madoroba yo sungula a ma akeriwa ku va xisirhelelo, kambe vanhu vo tala sweswi va teka madoroba tanihi tindhawu leti nga ni khombo. Nchumu lowu eku sunguleni a wu tekiwa tanihi xisirhelelo sweswi se wu hundzuke xinghunghumani. Madoroba lama nga lo mphaa, hi vanhu ma hundzuke tala ra swigevenga, naswona emadorobeni man’wana, swi ni khombo ku nghena etindhawini tin’wana leti nga evuswetini laha ku nga riki na mavoni ya le switarateni naswona ku nga ni maphorisa ma nga ri mangani.

Ku chava loku a ko hundzeletiwa minkarhi hinkwayo; vanhu vo tala va dlayiwa hi ndlela ya tihanyi. Hi ku ya hi xiviko xa Vandla ra Rihanyo ra Misava Hinkwayo, emisaveni hinkwayo, vanhu va 1,6 wa timiliyoni va dlayiwa hikwalaho ka madzolonga lembe ni lembe. Laha Afrika, eka vanhu va 100 000, lembe ni lembe ku fa va kwalomu ka 60,9 hikwalaho ka madzolonga.

Vanhu vo tala, tindhawu to tala ni tinhlengeletano to tala leti a ti tekiwa ti hlayisekile sweswi ti tekiwa tanihi leti nga ni khombo. Hi xikombiso, timbala to tala ta mintlango, swikolo ni mavhengele sweswi ma tekiwa ma ri tindhawu leti nga ni vugevenga lebyikulu. Eswiyin’weni swin’wana, varhangeri va vukhongeri, vatirhi vo pfuna tiko ni vadyondzisi—vanhu lava faneleke va nyikela nsirhelelo—va va khomise tingana vanhu lava a va va tshemba. Swiviko leswi kombisaka leswaku van’wana va vona va khome vana hi ndlela yo biha swi endla leswaku vatswari va nga ha swi lavi ku va siya ni vana leswaku va va khathalela. Maphorisa ma fanele ma sirhelela vanhu, kambe etindhawini tin’wana maphorisa ma ni vukungundzwana naswona ma tirhisa matimba hi ndlela yo biha. Loko ku ri “masocha,” ematikweni man’wana vanhu va ha ehleketa hi nyimpi ya xin’wana-manana laha vanhu lava va va rhandzaka va nyamalaleke endzhaku ka loko va tekiwe hi masocha. Hikwalaho, etindhawini to hambana-hambana ta misava, ematshan’weni yo endla leswaku vanhu va tshika ku chava, maphorisa ni masocha ma engetele eka ku chava loku vanhu va nga na kona.

Buku leyi nge Citizens of Fear—Urban Violence in Latin America, yi ri: “Vanhu lava tshamaka emadorobeni ya Latin Amerika va hanya hi ku chava, ku ni swiyimo leswi nga ni khombo swinene emadorobeni wolawo. Endhawini yoleyo leyikulu, vanhu va kwalomu ka 140 000 va dlayiwa hi ndlela leyi nga ni madzolonga lembe ni lembe, naswona munhu un’we eka vanharhu lava tshamaka kwalaho u tshame a langutana ni madzolonga hi ndlela yo karhi.” Ematikweni man’wana ya misava, na kona ku tala ku va ni mintlawa ya tipolitiki leyi machaka yi tamele swivilelo emadorobeni lama nga ntsindza. Loko ku sungula madzolonga loko yi ri karhi yi macha, vanhu vo tala va tirhisa nkarhi wolowo ku phanga eswitolo, naswona ku va ni mpfilumpfilu. Vanhu lava talaka ku ya endla swo karhi edorobeni va nga ha tikuma va rhendzeriwe hi mintshungu leyi hlundzukeke.

Ematikweni yo tala, ku ni vangwa lerikulu exikarhi ka van’wankumi ni swisiwana, leswi endlaka leswaku u swi vona leswaku vanhu lava a va twani nikatsongo. Vanhu lava tsoniweke timfanelo ta xisekelo va hlasele tindhawu ta van’wankumi. Leswi a swi si humelela etindhawini tin’wana, kambe swi vonaka onge ku nga ri kungani swi ta va swi endleka—a ku na la tivaka leswaku rini.

Nxungeto wa makhamba ni vatisi va ndzhundzhunuko wu nga ha vonaka wu ri wukulu ngopfu, kambe ku ni swin’wana leswi vangaka gome, leswi endlaka leswaku va tshama va chuhile.

Khombo Ra Ku Xanisiwa Ka Vavasati

Eka vavasati vo tala, ku beriwa miloti, ku langutiwa hi ndlela leyi thyakeke ni ku xondzolotiwa se swo va tshamela maxelo. Asia Week yi ri: “Vulavisisi byi kume leswaku wansati un’we wa Mujapani eka va mune u tshame a khoma-khomiwa hi wanuna etindhawini leti nga fanelangiki endhawini ya mani na mani, naswona lava endlaka 90 wa tiphesente va khoma-khomiwe loko va ri eswitimeleni. . . . Ko va vavasati lava endlaka tiphesente timbirhi ntsena lava tekeke goza loko va khoma-khomiwa. Vo tala va vule leswaku a va tekanga goza hikwalaho ko chava vanhu volavo lava va khoma-khomaka.”

Ku xanisiwa ka vavasati se ku lo bee, le Indiya. Mutsari wa maphepha-hungu wa kwalaho u ri: “Nkarhi hinkwawo loko wansati a huma endlwini yakwe, wa chava. Nkarhi ni nkarhi wa tsongahatiwa ni ku khovoleriwa.” Le dorobeni ra le Indiya, laha vaaki va tibumaka hi switarata swa vona leswi hlayisekeke, ku kumeke xiviko lexi: “Xiphiqo xa [doroba leri] a xi le switarateni kambe xi le tihofisi. . . . Vavasati lava endlaka 35 wa tiphesente lava vutisiweke va vule leswaku va xanisiwe hi tlhelo ra rimbewu emintirhweni ya vona. . . . Vavasati lava endlaka 52 wa tiphesente va vule leswaku hikwalaho ka ku chava ku xanisiwa emintirhweni hi tlhelo ra rimbewu, va hlawula mintirho leyi nga hakeriki kahle . . . laha va nga ta tirha [ntsena] ni vavasati.”

Ku Chava Ku Pfinyiwa

Ku ni nchumu lowukulu lowu vavasati va wu chavaka lowu tlulaka ku lahlekeriwa ntsena hi xindzhuti. Minkarhi yin’wana ku xanisiwa hi tlhelo ra rimbewu swi vula nxungeto wa ku pfinyiwa. Swa twisiseka leswi vavasati vo tala va chavaka ku pfinyiwa ku tlula ku dlayiwa. Wansati a nga ha tikuma a ri swakwe endhawini leyi a chavaka leswaku a nga ha pfinyiwa. A nga ha vona wanuna loyi a nga n’wi tiviki kumbe loyi a nga n’wi tshembiki. Mbilu yakwe yi ta ba hi matimba loko a ri karhi a kambisisa xiyimo hi ku chuha. ‘Xana wanuna loyi u ta endla yini? Xana ndzi nga tsutsumela kwihi? Xana ndzi fanele ndzi ba nyandhayeye?’ Swiyimo swo tano leswi talaka ku humelela swi vavisa rihanyo ra vavasati. Vavasati vo tala va endla xiboho xa ku ka va nga yi endhawini ya le dorobeni kumbe ku ka va nga endzeli emadorobeni hikwalaho ka ku chava koloko.

Buku leyi nge The Female Fear, yi ri: “Ku chava, ku karhateka ni ntshikilelo se swo va tshamela maxelo eka vavasati lava tshamaka emadorobeni. Ku chava ku pfinyiwa hi swona leswi endlaka leswaku vavasati va vona onge va fanele va tshama va lunghekile naswona va xalamukile, sweswo swi endla leswaku va karhateka swinene loko munhu a va sale endzhaku naswona a va tshinelela ekusuhi, ngopfu-ngopfu nivusiku. I ku . . . chava loku vavasati va nga taka va nga ku balekeli hi ku helela.”

Madzolonga ma khumba vavasati vo tala. Kambe, ku chava madzolonga swi khumba vavasati hinkwavo. The State of World Population 2000, ku nga buku ya Nhlangano wa Matiko, yi ri: “Emisaveni hinkwayo, wansati un’we eka vanharhu u tshame a biwa, a sindzisiwa ku hlanganyela rimbewu kumbe a xanisiwa hi ndlela yo karhi—hakanyingi hi munhu loyi a n’wi tivaka.” Xana ku chava loku ku hundzele ni kun’wana? Xana swi toloveleke ku fikela kwihi leswaku vanhu va hanya hi ku chava emakaya ya vona?

Ku Chava Madzolonga Ekaya

Ku himeteriwa ka vavasati hi xikongomelo xo va sindzisa leswaku va titsongahata i vuhomboloki lebyikulu lebyi endliwaka emisaveni hinkwayo—naswona sweswi se ku tekiwa ku ri vugevenga etindhawini to tala. Le Indiya, xiviko xin’wana xi vula leswaku “vavasati lava endlaka 45 wa tiphesente va le Indiya va makariwa, va rahiwa kumbe ku biwa hi vavanuna va vona.” Ku xanisiwa hi munghana wa vukati i xiphiqo lexikulu xa rihanyo emisaveni hinkwayo. Malunghana ni vavasati lava nga exikarhi ka malembe ya 15 na 44 eUnited States, xiviko xa Federal Bureau of Investigation xi vika leswaku nhlayo ya vavasati lava vavisiwaka hi madzolonga ya le kaya yi le henhla ka ya lava vavisiwaka hi leswi landzelaka hinkwaswo swi hlanganisiwile, timhangu ta mimovha, loko va khomiwa nkunzi kumbe loko va pfinyiwa. Hikwalaho madzolonga ya le kaya ma ni khombo ngopfu ku tlula timholovo leti tshamaka ti ri kona leti nga ha hetelelaka va makalane hi timpama. Vavasati vo tala va hanya hi ku chava ku vavisiwa kumbe ku dlayiwa ekaya. Nkambisiso lowu endliweke eCanada wu kombise leswaku vavasati vo tala lava xanisiweke emakaya minkarhi yin’wana va chava, va ehleketa leswaku va nga ha dlayiwa. Le United States, valavisisi vambirhi va gimetise xileswi: “Kaya i ndhawu leyi nga ni khombo swinene eka vavasati naswona hakanyingi hi laha va khomiwaka hi tihanyi ni ku xanisiwa.”

Ha yini vavasati vo tala swonghasi va tikuma va ri evukatini lebyi nga ni khombo hi ndlela leyi? Vanhu vo tala va tivutisa: ‘Ha yini va nga lavi mpfuno? Ha yini va nga hambani ni vavanuna lava?’ Eswiyin’weni swo tano, nhlamulo i ku chava. Ku chava hi kona ku nga nchumu lowukulu ngopfu eka madzolonga ya le kaya. Vavanuna lava xanisaka vavasati va vona va va lawula hi ku tirhisa madzolonga naswona va va pfala milomu hi ku va tshembisa ku va dlaya. Hambiloko wansati la xanisiwaka a nga va ni xivindzi xo lava mpfuno, kambe swi nga endleka a nga wu kumi nkarhi wun’wana. Hambi ku ri vanhu lava vengaka madzolonga, va ni mboyamelo wo tsongahata, wo honisa ni ku vona ma fanerile madzolonga lama endliwaka hi vavanuna. Nakambe, wanuna la xanisaka nsati wakwe a nga ha vonaka a ri lonene loko a nga ri ekaya. Hakanyingi vanghana a va nge kholwi leswaku u himetela nsati. Vavasati vo tala lava xanisiwaka a va swi kholwi leswi va langutaneke na swona naswona ku hava lomu va nga ta balekela kona, xisweswo va vona onge va fanele va hanya hi ku chava.

Vavasati lava xanisiwaka lava va siyaka vanuna va vona va tikuma va langutane ni nxaniso wun’wana, wa ku va vavanuna lava va va sala endzhaku. Le Amerika N’walungu, nkambisiso lowa ha ku endliwaka eka vavasati lava tlulaka 1 000 exifundzheni xa Louisiana wu kombisa leswaku lava endlaka 15 wa tiphesente va vike leswaku va tshama va sariwe ndzhaku. Vona ndlela leyi va tshamaka va chuhe ha yona. Munhu la ku xungetaka u tshama a ri kona kun’wana ni kun’wana laha u yaka kona. U ku bela riqingho, u ku sala endzhaku, u tshama a ku veke tihlo ni ku tshama a ku yimerile. A nga ha dlaya ni xifuwo xa wena xa le ndlwini. A nga ku nyiki ku rhula!

Swi nga ha endleka u nga langutani ni xiyimo xo tano. Kambe, xana ku chava ku ku khumba njhani eka leswi u swi endlaka siku ni siku?

Xana Ku Chava Ku Khumba Ndlela Leyi U Endlaka Swilo Ha Yona?

Loko hi hanya hi ku chava, swi nga ha endleka hi nga swi lemuki leswaku i swiboho swingani leswi hi swi endlaka hikwalaho ko chava siku ni siku. I kangani laha ku chava ku khumbaka leswi u swi endlaka?

Xana ku chava madzolonga ku endle leswaku wena kumbe vandyangu wa wena va papalata ku fika ekaya nivusiku va ri swavo? Xana ku chava ku endle leswaku u papalata ku tirhisa swo famba swa mani na mani? Xana ku chava vatirhi-kuloni kumbe ku chava vanhu lava u nga ta tirha na vona swi hoxa xandla eka ntirho lowu u wu hlawulaka? Xana ku chava ku khumbe nkarhi wa wena wa vuhungasi kumbe vuhungasi lebyi u byi hlawulaka? Kumbe, xana ku chava ku hlangana ni swidakwa ni mitshungu leyi nga lawulekiki swi endle leswaku u papalata ku ya eka mintlango kumbe eka tikhonsati to karhi? Xana ku chava ku khumba leswi u swi endlaka exikolweni? Vatswari vo tala va chava leswaku vana va vona va nga ha hunguka, hi swona leswi endlaka leswaku va hlawula swikolo swo karhi, naswona se ha xi vona xivangelo lexi endlaka leswaku vo tala va vona va landza vana va vona exikolweni kasi vana lava a va ta vuya hi milenge kumbe hi swo famba swa mani na mani.

Kunene, vanhu va hanya hi ku chava. Kambe ku chava madzolonga ku ve kona ematin’wini hinkwawo ya munhu. Xana hi nga rindzela xiyimo xo antswa hakunene? Xana ku ehleketa leswaku ku chava ku ta hela ko va norho ntsena? Kumbe, xana ku ni xivangelo lexi twalaka xo langutela vumundzuku lebyi eka byona ku nga ta va ku ri hava munhu la chavaka xo karhi xo biha?