Mfurhe—I Munghana Tlhelo I Nala!

HI MUTSARI WA XALAMUKA! ESWEDEN

Mfurhe wun’wana wu ponisa vutomi; wun’wana wa dlaya. Wun’wana wu endla leswaku chizi ni vhinyo swi va ni nantswo; wun’wana wu va chefu eswakudyeni. Wun’wana wu kumeka etimhandzini; wun’wana wu kumeka emakamareni yo hlambela eka wona ni le tibukwini. Entiyisweni, mfurhe wu kumeka kun’wana ni kun’wana—timbewu ta wona swi nga ha endleka ti karhi ti hundza etinhompfini ta wena loko u ri karhi u hlaya xiga lexi.

LOKO u kanakana leswaku mfurhe wu hi rhendzerile, siya xilayi xa xinkwa u nga xi phutselanga, hambi ku ri endzeni ka xigwitsirisi. Ku nga ri kungani xi ta va xi funengetiwe hi swin’wana—i mfurhe!

Mfurhe I Yini?

Mfurhe wu wela eka ntlawa wa Nkuxu, lowu nga ni mixaka leyi tlulaka 100 000, ku katsa ni swikowa, nkurhe ni comela. Ko va mimfurhe ya 100 ntsena leyi swi tivekaka leswaku yi vanga mavabyi eka vanhu ni swiharhi. Leyo tala yi pfuna ngopfu leswaku ku va ni swakudya—yi borisa swilo leswi feke kutani yi endla swakudya leswi nga ta dyiwa hi swimilana. Yin’wana yi pfunana ni swimilana, yi pfuna swimilana ku tswonga swakudya emisaveni. Kasi yin’wana i swidyeleri.

Mfurhe wu sungula vutomi wu ri xiaki lexitsongo ngopfu lexi hungiwaka hi moya. Loko xiaki xexo lexitsongo xa mfurhe xo fika xi tshama endhawini ya kahle leyi nga ni mahiselo lamanene ni ndzhongo lowu ringaneke, ku hlaya swi nga ri swingani ntsena, xiaki xexo xi ta mila, xi endla tisele leti langutekaka ku fana ni tintambhu, leti vuriwaka ti-hypha. Loko ti-hypha ti hluka, ti andza, swilo leswi ti vaka swona leswi langutekaka ku fana ni swiluva, swi vuriwa mycelium, ku nga wona mfurhe wa kona. Mfurhe wu nga ha languteka onge i thyaka kumbe swivati, ku fana niloko wu mila exikarhi ka tithayele ta le kamareni ro hlambela eka rona.

Mfurhe a wu tswali i tanani mi ta vona. Eka mfurhe lowu kumekaka exinkweni, Rhizopus stolonifer, ku nga mavalavala laya ntima, lamatsongo, i miri wa kona. Vala rin’we ri ni timbewu ta 50 000, mbewu ha yin’we yi nga endla madzana ya timiliyoni ta timbewu letintshwa hi masiku ma nga ri mangani ntsena! Naswona loko swiyimo swi ri kahle, mfurhe wu nga ha mila hambi ebukwini, edzobyeni kumbe eka mahanti ya murhi.

Mfurhe wu “dya” njhani? Ku hambana ni swiharhi ni vanhu, lava rhangaka va dya kutani va tswonga swakudya loko va gayela, hakanyingi mfurhe wona wu sungula hi ku gayela. Loko swilo leswi feke swi ri swikulu kumbe swi rharhanganile lerova mfurhe wu nga swi koti ku swi dya, mfurhe wu humesa tienizayimi leti gayelaka leswaku ti phemelela swakudya leswi, kutani wu swi tswonga. Nakambe, leswi mfurhe wu tsandzekaka ku rhendzeleka wu lava swakudya, wu fanele wu hanya eswakudyeni.

Mfurhe wu nga ha humesa swilo leswi nga ni chefu leswi vuriwaka mycotoxins, leswi nga ha vavisaka vanhu ni swiharhi. Munhu a nga ha kuma mfurhe loko a hefemula, loko a dya kumbe loko wu namarhela nhlonge yakwe. Kambe a hi minkarhi hinkwayo laha mfurhe wu nga ni khombo kona, hikuva minkarhi yin’wana wa pfuna swinene.

Ndlela Leyi Mfurhe Wu Pfunaka Ha Yona

Hi 1928, n’wasayense Alexander Fleming u swi vone hi xiwelo leswaku mfurhe wu nga dlaya switsongwatsongwana. Hi ku famba ka nkarhi mfurhe lowu wu thyiwe vito ra Penicillium notatum, mfurhe wolowo a wu ri ni chefu leyi dlayaka tibakteriya kambe wu nga ri na khombo eka vanhu ni swiharhi. Leswi swi endle leswaku ku endliwa penisilini, ku nga “murhi wa manguva lawa lowu ponisaka ngopfu vutomi.” Hikwalaho ka ntirho wa vona, Fleming ni valavisisi-kulobye Howard Florey na Ernst Chain, va nyikiwe Sagwadi ra Nobel eka mirhi hi 1945. Ku sukela kwalaho, mfurhe wu pfunile eku endliweni ka mirhi yin’wana, ku katsa ni mirhi yo tshungula ku tiya ka ngati, ku pandziwa hi nhloko leyi nga miyeriki ni vuvabyi bya Ritukulu.

Mfurhe wu tlhele wu tirhisiwa ku endla leswaku swakudya swi va ni nantswo. Hi xikombiso, ehleketa hi chizi. Xana a wu swi tiva leswaku tichizi leti landzelaka, ku nga Brie, Camembert, Danish blue, Gorgonzola, Roquefort na Stilton, ti kuma nantswo hikwalaho ko pfuniwa hi mfurhe wa Penicillium? Hilaha ku fanaka, eka salami, murhu wa tinyawa na biya, ku tirhisiwe mfurhe leswaku swi va ni nantswo.

Swi tano ni hi vhinyo. Loko madiriva yo karhi ma khiwa hi nkarhi wa kona naswona ku ri ni mpimo lowu ringaneke wa mfurhe eka xichocho ha xin’we, ma nga tirhisiwa ku endla vhinyo yo nandziha ngopfu ya le mananga. Mfurhe lowu vitaniwaka Botrytis cinerea kumbe “mfurhe wo basa” wu nghenelela eka chukele ya le madiriveni, wu endla leswaku ma nandziha ngopfu. Laha ku endliwaka kona vhinyo, mfurhe wa Cladosporium cellare, wu engetela nantswo loko vhinyo yi ri karhi yi helela kahle ku vila ka yona. Loko hi olovisa xiga lexi tolovelekeke xa vaendli va vhinyo va le Hungary, hi nga ku: ‘Mfurhe wa kahle wu endla vhinyo leyinene.’

Loko Mfurhe Wu Va Nala

I khale mfurhe wun’wana wu ri ni khombo. Hi lembe-xidzana ra vutsevu B.C.E., Vaasiriya a va tirhisa mfurhe lowu vuriwaka Claviceps purpurea ku chela chefu eswihlobyeni swa valala va vona—ku nga ndlela ya khale yo lwa hi mirhi. Le Malembeni ya le Xikarhi, mfurhe wolowu, lowu minkarhi yin’wana a wu vumbeka eka maxalana ya rhayi, a wu endla leswaku vanhu vo tala va va ni switshetshela, va hlohlonyiwa, va va ni swilondza leswi hlakataka miri ni mijamujamu. Vuvabyi lebyi vangiwaka hi ku dya tindzoho, lebyi vuriwaka ergotism, byi thyiwe ndzilo wa St. Anthony hikuva vanhu vo tala lava byi va hlaseleke, a va tshemba leswaku va ta hanyisiwa hi ndlela ya hlorhi, xisweswo va teke riendzo leri yaka etempeleni ya St. Anthony, le Furwa.

Nchumu lowu vangaka vuvabyi bya khensa swinene i aflatoxin—ku nga chefu leyi vangiwaka hi mfurhe. Etikweni rin’wana ra le Asiya, ku vuriwa leswaku vanhu va 20 000 lava faka, va dlayiwa hi aflatoxin. Chefu leyi yi dlayaka yi tirhisiwe tanihi tlhari ra manguva lawa leri nga murhi.

Kambe, evuton’wini bya siku ni siku, swikombiso leswi kombisaka leswaku munhu u khumbe mfurhe, swi nyangatsa ku tlula nxungeto lowukulu wa rihanyo. UC Berkeley Wellness Letter yi ri: “Mfurhe wo tala, hambiloko wo nghena etinhompfini ta wena, a wu na khombo.” Vanhu lava talaka ku vabyisiwa hi mfurhe hi lava va nga ni mavabyi ya mahahu, yo kota asma; vanhu lava ku nga ni swilo leswi swi nga va khomiki kahle, lava nga twananiki ni tikhemikhali kumbe lava nga ni fambiselo leri tsaneke ra nsawutiso; ni vatirhi va le mapurasini lava nga endhawini leyi nga ni mfurhe wo tala. Tincece ni vanhu lavakulu na vona va nga ha hlaseriwa hi ku olova hi mfurhe.

Hi ku ya hi Vandla ra ta Rihanyo ra le California, le United States, mfurhe wu nga ha vanga swilo leswi landzelaka: ‘Swiphiqo swa ku hefemula, swo kota ku hefemula hi ku tika, ku va ni mahika; ku pfaleka tinhompfu; ku hlohlonya ka tihlo (u twa ri hisa, ri ri ni mihloti kumbe ri va ro tshwuka); u omile, u khohlola kambe ku nga humi nchumu; ku twala swin’wana enhompfini kumbe enkolweni; ku hlohlonya ka nhlonge kumbe swirhumbana.’

Mfurhe eMiakweni

Ematikweni man’wana swi tolovelekile ku twa hi ta swikolo leswi pfariwaka kumbe vanhu va boheka ku huma emakaya ya vona leswaku ku ta lwiwa ni mfurhe. Eku sunguleni ka 2002, Muziyamu leya ha ku pfuriwaka ya le Modern Arts eStockholm, le Sweden, yi boheke ku pfariwa leswaku ku lwiwa ni mfurhe. Ku lunghisa muako wolowo leswaku mfurhe wu nga ha tlheli wu hlasela, swi koxe kwalomu ka R32 wa timiliyoni! Ha yini xiphiqo lexi xi andza emalembeni ya sweswinyana?

Nhlamulo yi katsa swivangelo swimbirhi: nhundzu yo aka ni tipulani leti tirhisiwaka. Emalembeni ya sweswinyana, nhundzu leyi tirhisiwaka ku aka yi rhandziwa hi mfurhe. Xikombiso xa leswi i tibodo leti ku endliwaka makhumbi ha tona, leti endliwaka hi maphepha yo tala lama namekiweke ma va nchumu wun’we. Maphepha wolawo ma tamela ndzhongo. Kutani loko maphepha wolawo mo tshama ma ri karhi ma tsakama nkarhi wo leha, mfurhe wu nga ha sungula ku akela, wu hanya hi maphepha wolawo.

Tipulani ta miako na tona ti cincile. Emalembeni ya le ndzhaku ka va-1970, miako yo tala ya le United States ni ya le matikweni yo hlayanyana a yi nga pfala-pfariwanga ngopfu naswona moya a wu pepa kahle endzeni ka yona. Ku cinca loku veke kona ku endle leswaku ku nga tirhisiwi gezi ro tala naswona miako yi tshama yi kufumela ni ku hunguta moya lowu nghenaka. Kutani loko ku nghena mati, a ma phyi hi ku hatlisa, leswi endlaka leswaku mfurhe wu kula kahle. Xana yi kona ndlela yo tlhantlha xiphiqo lexi?

Ndlela ya kahle yo tlhantlha kumbe ku hunguta xiphiqo lexi xa mfurhe, i ku hlayisa swilo hinkwaswo leswi nga endzeni swi basile naswona swi omile leswaku ku nga tali nkahelo. Loko ku ri ni ndhawu leyi tsakamaka, sula mati ya kona hi ku hatlisa kutani u endla ku cinca loku lavekaka kumbe u lunghisa leswaku mati ma nga tshami kwalaho. Hi xikombiso, hlayisa lwangu ni magadasi swi basile naswona swi ri exiyin’weni lexinene. Naswona ndhawu leyi rhendzeleke yindlu a yi fanelanga yi voyamela endlwini, sweswo swi ta pfuna leswaku mati ma nga dami ematlhelweni ya muako. Loko u ri ni fambiselo ro titimeta moya, hlayisa swibya leswi mati ma thonelaka eka swona swi basile ni tiphayiphi leti fambisaka mati wolawo ti pfuleke kahle.

Mulawuri un’wana u ri: “Munhu u fanele a lawula ndzhongo leswaku a ta kota ku lawula mfurhe.” Ku teka goza ro olova swi nga ku pfuna wena ni ndyangu wa wena leswaku mi nga hlaseriwi hi mfurhe. Mfurhe wu fana ni ndzilo hi ndlela yo karhi. Wu nga ha onha, kambe wu nga ha tlhela wu pfuna swinene. Swi titshege hi ndlela leyi hi wu tirhisaka ni ku wu lawula ha yona. I ntiyiso leswaku ka ha ri ni swo tala leswi hi faneleke hi swi dyondza hi mfurhe. Kambe ku tiva ndlela leyi ntumbuluko wa Xikwembu wu hlamarisaka ha yona swi nga hi vuyerisa.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 14, 15]

XANA BIBELE YA VULAVULA HI MFURHE?

Bibele yi vulavula hi “vuvabyi bya nhlokonho endlwini,” leswi vulaka emuakweni hi woxe. (Levhitika 14:34-48) Ku ringanyetiwe leswaku vuvabyi lebyi, lebyi nakambe a byi vuriwa “nhlokonho leyi dlayaka,” a ku ri mfurhe wo karhi, kambe a hi tiyiseki ha swona. Ku nga khathariseki leswaku a ku ri yini, Nawu wa Xikwembu a wu lerisa vini va tiyindlu ku susa maribye lama nga ni vuvabyi lebyi, va khwaya yindlu hinkwayo endzeni kutani va humesa swilo hinkwaswo leswi swi nga ha endlekaka swi nyamile, va ya swi cukumeta “endhawini leyi nga basangiki.” Loko vuvabyi lebyi byi vuya, yindlu hinkwayo a yi tekiwa yi nga tenganga, a yi hahluriwa, yi ya cukumetiwa. Vuxokoxoko lebyi Yehovha a byi nyikelaka byi kombisa rirhandzu rakwe lerikulu hi vanhu vakwe nileswaku u lava va tshama va hanyile emirini.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 13]

Mirhi leyi tekiweke eka mfurhe yi ponise vutomi bya vanhu vo tala

[Xifaniso lexi nga eka tluka 15]

Khumbi leri endliweke hi tibodo ni leri funengetiweke hi tapeti ri endla leswaku mfurhe wu kula kahle