Silika—“Nguvu Yo Saseka Ku Tlula Hinkwato”

HI MUTSARI WA XALAMUKA! LE JAPANI

TINGUVU tin’wana to saseka swinene emisaveni—to kota kimono ya le Japani, sari ya le Indiya, ni hanbok ya le Korea—ti ni nchumu wo karhi lowu ti fanaka ha wona. Hakanyingi ti endliwe hi silika, ku nga nguvu yo hatima, yo xonga swinene ku tlula tinguvu hinkwato. Ku sukela eka tihosi ta khale ku ta fika eka vanhu lava tolovelekeke va namuntlha, vanhu emisaveni hinkwayo va kokiwe hi ku saseka ka silika. Kambe silika a yi nga kumeki hi ku olova ku kota leswi swi nga xiswona namuntlha.

Khale silika a yi endliwa eChayina ntsena. A nga kona un’wana loyi a a tiva maendlelo ya silika, naswona loko munhu wa le Chayina o humesa xihundla xa xivungu lexi humesaka silika, a a ta tekiwa tanihi muxengi naswona a a ta dlayiwa. Hikwalaho ka leswi tiko ra Chayina a ku ri rona ntsena ri endlaka silika, swi endle leswaku silika yi durha ngopfu. Hi xikombiso, eMfun’weni hinkwawo wa Rhoma, silika a yi tekiwa tanihi nchumu wa risima swinene.

Hi ku famba ka nkarhi, tiko ra Peresiya ri sungule ku lawula silika hinkwayo leyi humaka eChayina. Hambiswiritano, nxavo wa yona a wa ha ri ehenhla, naswona ku ringetiwe tindlela to honisa vaxavisi va le Peresiya kambe sweswo a swi humelelanga. Kutani Justinian, Mufumi wa le Byzantium, u bohe kungu. Hi 550 C.E., u rhumele tinghwendza timbirhi leti a ti endla onge ti yele ntirho wa vukhongeri le Chayina. Ti vuye endzhaku ka malembe mambirhi. Mandza lawa a ma yimeriwe hi mahlo-ngati ti ma tumbete eka timhandzi ta musengele. Hi ndlela yoleyo, ti paluxe xihundla xexo. Ku lawuriwa ka silika hi tiko rin’we ku herise xisweswo.

Xihundla Xa Silika

Silika yi humesiwa hi swivungu swa silika. Ku ni swivungu swa silika swo tala swinene, kambe vito ra xisayense ra xivungu lexi humesaka silika ya xiyimo xa le henhla i Bombyx mori. Ku laveka swivungu swo tala leswaku ku ta endliwa tinguvu ta silika, kutani leswi swi endle leswaku vanhu va fuwa swivungu leswi. Ndyangu wa Shoichi Kawaharada, lowu tshamaka eXifundzheni xa Gunma le Japani, hi wun’wana wa miti leyi nga vaka 2 000 etikweni leri leyi ya ha endlaka ntirho lowu wo tika. Yindlu ya yena ya swithezi swimbirhi leyi akiweke hi ndlela yo hlawuleka leswaku ku ta kurisiwa swivungu swa silika eka yona, yi akiwe kusuhi ni xintshabyana lexi langutaneke ni misinya ya mirubeyila (1).

Xivungu xa xisati xi kota ku tshikela matandza ya kwalomu ka 500, lawa ma ringanaka ni nhloko ya neleta (2). Endzhaku ka masiku ya kwalomu ka 20, mandza lawa ma tlhotlhorheka. Swivungwana swa kona swi dya ngopfu. Kutani swi dya matluka ya mirubeyila vusiku ni nhlikanhi—swi dya matluka ya mirubeyila ntsena (3, 4). Hi masiku ya 18 ntsena, swivungwana leswi swi va swi kule ku tlula ka 70, naswona swi va swi guvule xikhumba xa swona ka mune.

Epurasini ra Nkul. Kawaharada ku kurisiwa swivungu swa kwalomu ka 120 000. Loko swi ri karhi swi dya, swi endla huwa leyi fanaka ni ya mpfula leyikulu loko yi nela ehenhla ka matluka. Loko xivungu xa silika xi kurile, ntiko wa xona wu ta va wu andze ka 10 000! Hi nkarhi wolowo xi va xi lunghekele ku luka xisaka xa xona.

Swi Luka Swi Lo Whii!

Loko se xivungu xi kule ku ringana, miri wa xona wu sungula ku voningela, leswi kombaka leswaku xi lunghekele ku sungula ku luka xisaka. Loko swivungu leswi swi nyunganyungeka naswona swi sungula ku lava ndhawu laha swi nga ta luka swisaka ni ku tshikela mandza ya swona eka yona, hi nkarhi wolowo swi tekiwa swi ya vekiwa emabokisini lawa ma nga ni swibokisana leswi pfulekeke. Kwalaho, swi sungula ku luka harani ya swona leyinene yo basa (5), swi tifunengeta hi silika.

Nkul. Kawaharada u gingiriteka swinene hi nkarhi lowu, hikuva swivungu swa yena hinkwaswo swa 120 000 swi sungula ku luka hi nkarhi lowu lavaka ku fana. Ku ni tilayini to tala swinene ta mabokisi leti lengaka eka xithezi xa le henhla xa yindlu laha ku nga ni moya wo hola (6).

Hi nkarhi wolowo ku ni ku cinca ko hlamarisa loku humelelaka endzeni ka xivungu. Matluka ya mirubeyila lawa xi ma gayeleke ma endla muxaka wo karhi wa phrotheyini leyi langutekaka ku fana ni tiharhani, leyi tshamaka eka tinhlaribya timbirhi ta xivungu lexi leti leheke ku ringana na xona. Loko xi ri karhi xi chova harhani leyi, yi huma eka tinhlaribya leti, yi fika yi tsondzeriwa hi mafi lawa vitaniwaka sericin lama damarhelaka. Loko tiharani leti ti nga si huma laha ti endliwaka kona, hi hala non’wini wa xivungu, ti damarhetiwa hi mafi ya sericin. Loko ti biwa hi rimoyana, tiharani leti ti tiya ti ku ndee, ti va ntambhu yin’we.

Loko xivungu lexi xi sungula ku humesa harani, a xa ha yimi. Xivungu lexi xi kota ku humesa harani ya kwalomu ka tisentimitara ta 30 ku ya ka 40 hi minete, xi endla tano xi ri karhi xi kumeta-kumeta nhloko. Nkandziyiso wun’wana wu ringanyeta leswaku loko xivungu xi heta xisaka xa xona, xivungu lexi xi ta va xi kumete-kumete nhloko minkarhi ya 150 000. Endzhaku ko humesa silika masiku mambirhi, vusiku ni nhlikanhi, xivungu lexi xi ta va xi humese harani yin’we leyi leheke kwalomu ka 1 500 wa timitara. Sweswo swi ringana ni yindlu yo leha leyi andzisiweke ka mune.

Nkul. Kawaharada u ta va a hlengelete swisaka swa swivungu swa yena swa 120 000 hi vhiki rin’we ntsena, leswi nga ta rhumeriwa ku ya photiwa. Swi lava kwalomu ka 9 000 wa swisaka ku endla xiambalo xa kimono naswona ku laveka kwalomu ka 140 wa swona ku endla thayi, kasi duku ri nga teka swo tlula 100.

Ndlela Leyi Lapi Ra Silika Ri Endliwaka Ha Yona

Loko silika yi susiwa eka swisaka swa kona swi vuriwa ku phota. Xana ku phota silika swi sungule njhani? Ku ni mintsheketo ni switori swo tala hi mhaka leyi. Xin’wana xa switori leswi xi vula leswaku Hosi ya Xisati ya le Chayina Hsi Ling-Shi u vone xisaka xi wele etiyeni yakwe ku suka eka nsinya wa mirubeyila. Loko a ringeta ku susa xisaka etiyeni, u xiye leswaku xi huma xi ri ni harani yo saseka. Leswi swi endle leswaku silika yi sungula ku photiwa, tirhelo leri namuntlha ri endliwaka hi michini.

Leswaku swisaka swa silika swi ta va ni nxavo wa le henhla, xivungwana lexi nga le ndzeni xi fanele ku dlayiwa xi nga si tlhotlhorhiwa. Leswaku ku dlayiwa swivungwana leswi, ku tirhisiwa mati yo hisa kumbe nkahelo wo hisa. Swisaka leswi nga riki kahle swa sefiwa swi lahliwa kasi leswi salaka swi va swi lunghekele ku photiwa. Swisaka swi sungula hi ku lovekiwa ematini yo hisa kumbe ku nghenisiwa laha ku nga ni nkahelo wo hisa leswaku swi ta olova. Kutani harani yi khomiwa hi burachi leyi nga ni meno lama jika-jikaka (7). Ku nga ha hlanganisiwa swisaka swimbirhi kumbe swo hlayanyana leswaku ku huma harani yin’we, swi ya hileswaku va lava harani yo bumbula ku fikela kwihi. Harani ya kona ya omisiwa loko yi ri karhi yi biwa hi rimoyana emuchinini wo phota. Kutani silika yimbisi ya photiwa nakambe leswaku yi endla ntambhu leyi lavekaka hi ku ya hi ku leha ni ntiko wa kona (8, 9).

U nga ha va u twe nguvu ya silika yi olova swinene lerova u lava ku tisula xikandza ha yona. I yini leswi endlaka leswaku nguvu yi va yo hlawuleka? Xivangelo xin’wana i ndlela leyi sericin yi susiwaka ha yona eka xisaka. Silika leyi nga susiwangiki sericin ya khwaxa naswona swa tika ku yi daya. Nguvu leyi yo vevuka leyi vavasati va yi kapekaka emakatleni (chiffon) ya khwaxanyana hileswi sericin yi nga susiwangiki hi ku helela.

Xivangelo xa vumbirhi, swi ya hileswaku harani yi soholotiwe hi mpimo wo tanihi kwihi. Lapi ra le Japani leri vitaniwaka habutai ra olova swinene. A ri soholotiwi ngopfu naswona minkarhi yin’wana a ri soholotiwi nikatsongo. Kasi lapi ra crepe ra khwaxanyana. Ri va ri soholotiwe ngopfu.

Swin’wana swa nkoka leswi endliwaka i ku daya lapi. Swa olova ku daya silika. Xivumbeko xa silika xi endla leswaku dayi yi kota ku nghena kahle, nguvu yi dayeka hi ku helela. Ku engetela kwalaho, ku hambana ni tinguvu leti nga endliwangiki hi silika, silika yi humesa muvala wo xonga swinene loko yi dayiwa. Silika yi nga dayiwa yi nga si rhungiwa kumbe (10) loko nguvu ya kona se yi rhungiwile. Hi ku tirhisa maendlelo lama dumeke ya yuzen yo daya tinguvu ta kimono, ku dirowiwa swifaniso kutani nguvu yi dayiwa hi voko endzhaku ka loko silika yi rhungiwile.

Hambileswi silika yo tala yi humaka eka matiko yo kota Chayina na Indiya, vaendli va tinguvu ta xiyimo xa le henhla va le Furwa ni le Italiya, hi vona va ha fambaka emahlweni hi ku rhunga tinguvu ta silika. Kasi namuntlha ku ni tinguvu leti ngo endliwa kunene, hi rayon ni nayiloni leti endlaka leswaku ku va ni malapi yo tala lama nga durhiki. Hambiswiritano, a ri kona leri fanisiwaka ni silika. Mininjhere wa Muziyamu ya Silika ya le Yokohama, le Japani yi ri: “Hambileswi sayense yi hluvukeke swinene, a swi koteki ku endla silika hi ku tirhisa tikhemikhali kumbe tindlela tin’wana. Hi tiva hinkwaswo ha yona, ku sukela eka timolekhuli ta yona ku ya eka ndlela leyi yi vumbekeke ha yona. Kambe a hi swi koti ku yi kopa. Sweswo ndzi swi vula mahlori ya silika.”

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 26]

NKOKA WA Silika

Yi tsindziyerile: Silika yi tiye ku kota nsimbi yo lala ku ringana na yona.

Ya Hatima: Silika yi hatima ku fana ni tiperela. Leswi swi vangiwa hi swiaki swa yona swa fibroin, leswi kokaka ku vonakala.

Ya olova: Tiasidi ta amino leti endlaka silika ta olova. Ku vuriwa leswaku silika yi sirhelela nhlonge eka mavabyi yo hambana-hambana ya nhlonge. Switolwa swin’wana swi endliwe hi mapa ya silika.

Yi tswonga nkahelo: Tiamino asidi ni swimbhovana leswi nga kona eka silika swi pfuna leswaku moya wu huma hi vunyingi, leswi endlaka leswaku u nga dzuki nyuku naswona u tshama u pepile loko ku hisa.

Yi sivela ndzilo: Silika a yi tshwi hi ku olova naswona a yi humesi gasi leyi nga ni chefu loko yi tshwa.

Ya sirhelela: Silika yi tswonga miseve ya dyambu naswona yi ku sirhelela edyambyini.

A yi tali ku endla gezi loko yi ri karhi yi khuhlana: Swiambalo swin’wana swo fana ni leswi endliweke hi wulu swi ni ku huma ndzilo nkarhi wun’wana loko munhu a swi ambala, kambe swa silika a swi endli tano hikuva swi hlayisa mati hi mpimo wo karhi eka swona.

KU KHATHALELA NGUVU YA Silika

Ku Hlantswa: Swa antswa swinene leswaku swiambalo swa silika swi hlantswiwa hi muchini lowu wu tirhisaka tikhemikhali (dry-clean). Loko u hlantswela ekaya, tirhisa xisibi lexi tolovelekeke ni mati yo kufumela (kwalomu ka 30°C). Hlantswa kahle naswona u nga chuki ngopfu kumbe ku kama nguvu ya kona. Yi aneke leswaku yi oma.

Ku ayina: Vekela lapi ehenhla ka nguvu ya silika loko u yi ayina. Ayina hi ku ya hi ndlela leyi xiambalo xi rhungisiweke xiswona u landza ntila wa harani, ayini ya kona yi fanele yi hisa kwalomu ka 130°C. Loko swi lava leswaku u tirhisa nkahelo wa ayini, tirhisa wutsongo.

Ku susa swivati: Leswaku u susa xivati, teka nguvu yo oma kutani u veka xiambalo xa wena xa silika u xi hlanurile. U nga chuki, phaphata kunene hi lapi ro tsakama hala ndzhaku. Kutani u teka xiambalo u xi yisa leswaku xi ya hlantswiwa hi muchini wa tikhemikhali.

Mahlayiselo: U nga xi veki laha ku tsakamaka, kumbe laha ku nga ni tinsumba ni laha xi nga tlhaviwaka hi dyambu. Loko swi lava leswaku u xi hayeka, tirhisa hengere leyi nga ni swiponci kumbe u xi paka kunene kambe u nga xi petsa-petsi ngopfu.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 25]

Xisaka xa swivungu swa silika

[Laha Swifaniso Swi Humaka Kona eka tluka 26]

Swifaniso 7-9: Matsuida Machi, Annaka City, Gunma Prefecture, Japan; 10 and close-up pattern: Kiryu City, Gunma Prefecture, Japan