Rigiyagiya Ra Le Belize—I Ndhawu Ya Risima eMisaveni — Watchtower LAYIBURARI YA LE KA WEB SITE

Rigiyagiya Ra Le Belize—I Ndhawu Ya Risima eMisaveni

HI MUTSARI WA XALAMUKA! LE MEXICO

“Loko hi onhakeriwa hi nchumu hambi wu ri wihi wa ndhavuko kumbe wa ntumbuluko swi vula leswaku hi lahlekeriwa hi nchumu wa risima swinene laha misaveni. . . Vanhu hinkwavo va fanele va hoxa xandla eku sirheleleni ka swilo swa risima leswi nga swa ndhavuko ni swa ntumbuluko.”—Marito lawa ma huma eka Vandla ra Nhlangano wa Matiko ra Dyondzo, Sayense ni Ndhavuko.

HI KU pfumelelana ni marito lawa, hi 1996, Rigiyagiya ra le Belize ri hoxiwe eka nxaxamelo wa tindhawu leti nga ta Risima eMisaveni. Ndhawu leyi yi nyikiwe xiyimo lexi fanaka ni xa Machu Picchu le Peru na Grand Canyon le United States ni tindhawu tin’wana to tano to hlamarisa leti kumekaka emisaveni hinkwayo. I yini leswi endlaka leswaku ndhawu leyi yi va ya “risima swonghasi”?

Ndhawu Ya Risima Leyi Faneleke Ku Hlayisiwa

Rigiyagiya ra le Belize ri ni tikorala to tala ngopfu, ri tluriwa ntsena hi Rigiyagiya Lerikulu ra le Australia, naswona hi rona ro leha ngopfu eXiphen’wini xa le Vupela-dyambu bya misava. Ri hlanganisa ndhawu leyi ringanaka 300 wa tikhilomitara ku vandzakana ni Nhlonhle ya Yucatán, ku katsa ni xiphemu lexikulu xa ribuwa ra tiko leri nga le Amerika Xikarhi, ku nga Belize. Ku engetela eka rigiyagiya leri hi roxe, ku ni magiyagiya man’wana ya kwalomu ka 450 ni swihlala swinharhu leswi nga ni swihlahlatana swa le matini leswi rhendzeleke swin’wana leswi yimeke ku fana ni xingwavila lexi rhendzeleke damu ro saseka. Ku ni tindhawu ta nkombo elwandle leti nga le ka ndhawu leyi nga leha 960 wa tikhilomitara leti ringanaka matlhelo hinkwawo leyi sirheleriweke hi ku kongoma hi Nhlangano wa Tindhawu ta Risima eMisaveni.

I swa nkoka leswaku ku sirheleriwa tindhawu leti hikuva ku kumeka swimilana ni swiharhi swa le matini leswi endlaka 25 wa tiphesente etindhawini teto. Phela, swiharhi ni swimilana swa mixaka yo tala ngopfu swi tele etindhawini leti hisaka, ivi ku landzela tindhawu leti ta le matini leti endliweke hi tikorala. Kambe van’wasayense va lemukisa leswaku 70 wa tiphesente ta tindhawu leti ti ta herisiwa eka malembe ya 20 ku ya eka 40 lama landzelaka handle ka loko vanhu vo tshika ku thyakisa malwandle, vapfhumba lava nga lawulekiki, mikhuva yo onhetela swilo, ku fana ni ku phasa tinhlampfi hi ku chela chefu ematini.

Ku kumeke 70 wa tikorala to tsindziyela, na 36 wa tona to ka ti nga tsindziyelanga ngopfu ni kwalomu ka 500 wa tinxaka ta tinhlampfi eRigiyagiyeni ra le Belize. Ku kumeka ni swihadyana swa le lwandle leswi nga le khombyeni ro hela, swo fana ni timfutsu ta le lwandle leti vitaniwaka ti-loggerhead, ti-green ni ti-hawksbill, ku katsa ni xiharhi xa le matini lexi vuriwaka manatee ni ngwenya ya le Amerika. Loko a bula hi ndlela leyi swi hlamarisaka ha yona swiharhi swo hambana-hambana leswi kumekaka elwandle, muendli wa ndzavisiso etindhawini ta tikorala Julianne Robinson, u ri: “Rigiyagiya ra le Belize ri ni swilo swo xonga leswi tsakeriwaka hi valavisisi ni vaendzi. . . . I yin’wana ya tindhawu to saseka swinene laha u nga vonaka ntumbuluko wo xonga swinene, hambiswiritano ti le khombyeni.”

Kumbexana nxungeto lowukulu lowu rigiyagiya ra le Belize ri langutaneke na wona i ku babuka ka tikorala, ti huma muhlovo. (Vona bokisi leri nga le ka tluka 26.) National Geographic News yi vika leswaku hikwalaho ka Xidzedze lexi vitaniwaka Mitch, tikorala to tala ngopfu ti cince muhlovo hi 1997 na 1998, leswi onheke 48 wa tiphesente ta xifunengeto xa ndhawu leyi ya tikorala. I yini leswi vangeke ku onhaka loku? Hambileswi vulavisisi bya ha yaka emahlweni, mutivi wa tindhawu leti nga rigiyagiya, Melanie McField, u ri: “Ku babuka ka tikorala ku fambisana ni ku tlakuka ka mahiselo ya lwandle. . . . Miseve ya dyambu na yona yi nga vanga ku babuka loku naswona loko mahiselo ya mati ya lwandle ni miseve swi hlanganile, swi onha ngopfu.” Kambe lexi tsakisaka, rigiyagiya ra le Belize ri tikomba ri hlakarhela hakatsongo-tsongo.a

Paradeyisi Ya Le Hansi Ka Mati

Lava hlambelaka hi ku nyumpela ematini va rhandza mati yo tenga ya le rigiyagiyeni ra le Belize hikuva mati ya kona ma kufumela 29 wa tidigri Celsius. Kwalomu ka 90 wa tiphesente ta ndhawu leyi a yi si valangiwa. Rigiyagiya leri ri kumeka empfhukeni wa kwalomu ka timitara ta madzana yo hlayanyana ku suka eSan Pedro exihlaleni lexi vitaniwaka Ambergris Cay, naswona ri ngheneka hi ku olova kwalaho. Tikhilomitara ta tsevu ku suka edorobeni ra San Pedro ku ni ndhawu leyi vitaniwaka Hol Chan, ku nga thanele ya le ndzeni ka mati leyi hundzaka hi le xikarhi ka rigiyagiya leri.

Yin’wana ya tindhawu to xonga swinene emisaveni laha vahlamberi va nga nghenaka eka yona i Blue Hole, ku nga ndhawu ya Risima eMisaveni leyi sirheleriweke, naswona yi kumeka eka mpfhuka wa kwalomu ka 100 wa tikhilomitara ku suka eribuweni ra Belize, eRigiyagiyeni ra Lighthouse. Ndhawu leyi yi dume hi nkarhi wa mutivi wa malwandle Jacques-Yves Cousteau hi 1970 loko a famba hi xikepe lexi vitaniwaka Calypso. Ndhawu leyi ya Blue Hole, leyi kumekaka elwandle leri langutekaka ri ri ra rihlazanyana, yi ni xidziva xa wasi lexi rhendzeriweke hi tikorala leti nga ni swihlahlatana. Xidziva lexi xi aname kwalomu ka 300 wa timitara ku suka etlhelweni lerin’wana ku ya eka lerin’wana naswona xi ente 120 wa timitara. Xidziva lexi xa khale, a xi omile, xi ri baku, mati ya lwandle ma nga si xi funengeta, kutani xi mbombomela hi ku famba ka nkarhi. Xi ente 35 wa timitara, kutani ku sungula ribye leri vumbiwaka hi mati leri lengaka. Mugodi lowu wa hlamarisa hakunene naswona munhu u kota ku vona endzeni ka wona ku ya fika evuentweni bya 60 wa timitara. A ku na swiharhi swo tala kwalaho handle ka nyankwave. Lava rhandzaka ku nghena ematini lawa va fanele va xiya leswaku ndhawu leyi yi ni khombo swinene naswona lava nga riki na ntokoto wo nghena ematini yo tano va fanele va fambela ekule. Kambe munhu a nga tiphina swinene hi ku hlambela eka mati lama baseke paa!

Ekusuhi ni kwalaho ku ni yin’wana ya tindhawu ta nkombo ta Risima eMisaveni, ku nga xihlala lexi vitaniwaka Half Moon, laha ku kumekaka xinyenyana xa milenge yo tshwuka lexi vitaniwaka booby. Ku kumeke tinxaka tin’wana ta kwalomu ka 98 ta swinyenyana endhawini leyi. Swa tsakisa swinene ku hlambela u nyumpela exihlaleni xa Half Moon lexi mati ya kona ma rhendzeriweke hi tikorala leti nga tsindzeyelangiki naswona ma enteke 1 000 wa timitara.

Hilaha hi swi voneke hakona eka riendzo leri ro koma ro ya le Rigiyagiyeni ra le Belize, ku ni xivangelo lexi twalaka xo hlayisa ndhawu leyi, leswaku switukulwana leswa ha taka swi ta yi vona. Ku lahlekeriwa hi ndhawu leyi swi ta vula ku “lahlekeriwa lokukulu swinene hi ndhawu ya risima emisaveni.”

[Nhlamuselo ya le hansi]

a Kumbexana a ku na swo tala leswi nga endliwaka hi mahiselo ya misava lama endlaka leswaku lwandle ri kufumela, kambe leswi rigiyagiya ra le Belize ri nghenisiweke eka nxaxamelo wa tindhawu leti tekiwaka ti ri ta Risima eMisaveni swi ta khutaza vanhu va le Belize ku hoxa xandla eku ri sirheleleni.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 26]

Ku Babuka Ka Tikorala

Rigiyagiya i ndhawu leyi teleke hi swihadyana leswi dyaka nyama leswi vitaniwaka ti-polyp ta tikorala, leswi nga ni xifunengeto xo tsi ndziyela lexi nga ni calcium carbonate kumbe limestone. Tikorala ti akela ehenhla ka masalela ya swikhamba swa swilo leswi feke. Ku ni nkuxu lowutsongo swinene lowu hanyaka emirini wa tikorala naswona swa pfunana hikuva nkuxu wu humesa okisijini ni swiaka-miri leswi tirhisiwaka hi ti-polyp, kasi tona ti humesa khaboni-dayokisayidi leyi tirhisiwaka hi nkuxu lowu. Ti-polyp a ti twani ni ku cinca ka mahiselo ya mati, kutani loko mati ma sungula ku kufumela, ti susa nkuxu emimirini ya tona leswi endlaka leswaku ti babuka. Loko tikorala ti tsanile, ti hlaseriwa hi ku olova hi mavabyi kutani ti hetelela ti file. Hambiswiritano, tikorala a ti fi hi ku olova naswona ti nga ha tlhela ti pfuka loko ti sirheleriwile.

[Xihlovo Xa Kona]

[Mepe lowu nga eka tluka 23]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

Mexico

BELIZE

Lwandle ra le Kharabiya

Lwandle ra Pacific

[Xifaniso lexi nga eka tluka 23]

Xifaniso lexi tekiweke hi setalayiti xa tiko ra Belize ni rigiyagiya leri leheke 300 wa tikhilomitara

[Xifaniso lexi nga eka tluka 24]

Xihlala xa Rendezvous

[Xihlovo Xa Kona]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 24]

Mfutsu ya le matini leyi vitaniwaka Hawksbill

[Xifaniso lexi nga eka tluka 24, 25]

Mugodi lowu vitaniwaka Blue Hole eRigiyagiyeni ra Lighthouse, lowu veke kona loko baku ra “limestone” ri bodlomela

[Xihlovo Xa Kona]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 25]

Rigiyagiya ra le Belize ri ni 500 wa tinxaka ta tinhlampfi

[Xihlovo Xa Kona]

[Laha Swifaniso Swi Humaka Kona eka tluka 23]

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 24]