Svalbard—Tiko Ra Timbuwa To Titimela
HI MUTSARI WA XALAMUKA! LE NORWAY
A HI ri eku haheni exikarhi ka mapapa lama bohaneke naswona a hi nga voni nchumu. Hi xitshuketa xihaha-mpfhuka xa hina xi hume emapapeni ni le ndzeni ka gamboko, kutani hi vona ndhawu ya le Arctic leyi teleke hi ayisi. Ndhawu ya kona a yi sasekile swinene! A hi tsake ngopfu loko hi vona mabuwu ya ayisi ni tintshava leti funengetiweke hi gamboko. Kun’wana ni kun’wana laha u langutaka kona, a wu vona ayisi ntsena. Ndhawu leyi i Svalbard, ku nga ntlawa wa swihlala swa le North Pole, naswona yi kumeka le khonweni ya le n’walungu, a hi endzele kwalaho!
Vito leri nge Svalbard, leri vulaka leswaku “Ribuwa ro Titimela,” ri humelele ro sungula hi 1194 eka tirhekhodo ta le Iceland. Kambe tiko leri ri “tshuburiwe” endzhaku ka 400 wa malembe, hi 1596, naswona ku sukela kwalaho, Svalbard yi sungule ku tiveka. Hi lembe rero ntlawa wa vavalangi va Madachi lowu a wu rhangeriwe hi Willem Barents, a wu tluta wu ya en’walungwini loko wanuna la rindzaka a ri ehenhla ka xikepe a vona tiko leri nga tiviwiki, leri nga ni tintshava leto tontswa. Vavalangi lava a va huma hi le n’walungu-vupela-dyambu bya le Svalbard, ndhawu leyi Barents a yi thyeke vito ra “Spitsbergen,” leri vulaka “Tintshava to Tontswa.” Leri i vito ra xin’wana xa swihlala leswikulu eka swihlala leswi nga kwalaho. Ku tshubula ka Barents tiko leri swi endle leswaku ndhawu leyi ya le Svalbard yi sungula mintirho yo fana ni ku hlota tinkava-va-nga-heti, tintini (seals) ni ku lava tindhawu letintshwa, naswona eku heteleleni ku ve ni mugodi wa malahla, vulavisisi bya sayense ni vaendzi. Hi ku famba ka nkarhi, matiko yo tala ma hlanganyerile eka mintirho leyi, kambe ku sukela hi 1925, swihlala leswi swi ve ehansi ka mfumo wa le Norway.
Tiko Leri Funengetiweke Hi Ayisi Ni Mavoni Ya Le Xibakabakeni Xa Le N’walungwini
Xihaha-mpfhuka xa hina xi fike xi ehla eIce Fjord kutani xi jitama eRivaleni ra Swihaha-mpfhuka ra Svalbard. Hi fike hi teka movha lowu hi wu lombeke kutani hi chayela hi ya eLongyearbyen, ndhawu leyi thyiweke vito ra khale ka mutivi wa migodi wa le Amerika John M. Longyear, loyi a sunguleke mugodi wo sungula wa malahla endhawini leyi hi 1906. Longyearbyen hi yona yi nga ni vanhu vo tala swinene le Svalbard, yi ni vaaka-tiko va kwalomu ka 2 000. Phela, xiphemu xa yona lexikulu a xi onhiwanga, xa ha languteka hi ndlela ya xona ya ntumbuluko, ku ni lokixi ra manguva lawa leri nga ni swilo leswi tolovelekeke swo kota switolo leswikulu swa swakudya, poso, bangi, layiburari ya mani na mani, swikolo, swikolo swa tindzumulo, tihotela, switolo swa swakudya, xibedlhele ni phepha-hungu ra kwalaho. Muti wa Longyearbyen, wu le makumu etlhelo ra le n’walungwini.
Hi kume byetlelo laha a ku ri tihostele ta le mayini. Ndhawu leyi yi langutane ni muti wa Longyearbyen, kasi loko u ri kwalaho u kota ku vona ni ntshava yo xonga leyi vitaniwaka Hiorthfjellet. I n’hweti ya October, naswona tintshava leti ti tele hi ayisi. Le mikondzweni ya ntshava a ku nga si va ni gamboko, kambe ayisi leyi nga le henhla ka misava ya ha gwitsirile. Leri i tiko leri funengetiweke hi ayisi. Ayisi leyi nga le henhla ka vuandlalo bya misava hi yona leyi n’okaka swa xinkarhana hi ximumu. Hambiswiritano, hikwalaho ka mimoya leyi hungaka ni ya le lwandle, maxelo ya laha ma antswa ku tlula etindhawini tin’wana to fana ni leti. Loko hi ri laha hi tshamaka kona, a hi kota ku vona ku voninga ka dyambu le tintshaveni, kasi muti hinkwawo wu funengetiwe hi ndzhuti wa wasi. Exikarhi ka October 26 na February 16 dyambu a ri tlhavi laha Longyearbyen. Kambe mavoningo ya le xibakabakeni xa le n’walungwini hi wona ma talaka ku handzula munyama wolowo wa vuxika. Kasi hi hala tlhelo, dyambu ri voninga exikarhi ka vusiku le Svalbard hi tin’hweti ta ximun’wana ni ta ximumu, kasi le Longyearbyen leswi swi endleka ku sukela hi April 20 ku ya eka August 23.
Swiharhi Ni Swimilana
Xirhami xi vuyisa ni n’wana evukatini naswona ku hunga moya wo titimela; kambe a ku na matsefu. Se hi lunghekele ku huma hi ya valanga ndhawu. Loyi a a hi valangisa u hi yise le henhla eNtshaveni ya Sarkofagen ni le hansi eka mabuwu ya ayisi eLongyearbreen. Loko hi ri karhi hi gonya swintshabyana leswi nga ni ayisi, u hi byele leswaku ku ni swiluva swo hlayanyana swo saseka leswi milaka hi ximun’wana ni hi ximumu. Entiyisweni, ku ni swimilana swo tala ngopfu eSvalbard, kasi swa kwalomu ka 170 swi baleka swiluva. Swiluva leswi tolovelekeke ngopfu endhawini leyi i ti-poppy to basa ni ta xitshopana ta le Svalbard ni swiluva swa saxifrage leswi nga swa xivunguvungu, leswi humesaka nun’hwelo wo nandziha.
Loko hi ya le henhla-henhla etintshaveni leti nga ni gamboko, hi vone mikondzo ya xinyenyana xa ptarmigan lexi kumekaka eSvalbard, hi xona ntsena lexi kotaka ku tshama kwalaho hi vuxika ni hi ximumu. Kasi swinyenyana leswin’wana, swo kota Brünnich’s guillemots, little auks ni masekwa yo hambana-hambana, ti-sandpiper ta xivunguvungu, swa rhurha hi tinguva tin’wana. Xinyenyana lexi hlamarisaka hi lexi vitaniwaka arctic tern. Swo tala swa swinyenyana leswi swi rhurha swi tsemakanya misava hinkwayo swi ya le vugimamusi bya misava, le Antarctica.
Hi tlhele hi vona mikondzo ya tinhlati ta le arctic. N’wantlhadyana loyi u dya nchumu wun’wana ni wun’wana, ku nga ha va mintsumbu ya swiharhi kumbe masalela, kasi mavondlo ni matandza a nga swi siyi. Nhlati hi xin’wana xa swiharhi swimbirhi leswi kumekaka le Svalbard. Xin’wana i reindeer leyo rhomba ya le Svalbard. Lexi va nge i reindeer hi xi vone ko tala hi ri ekusuhi loko hi ri eSvalbard. A xi hi languta xi rhombile kutani hi tshinela ekusuhi na xona leswaku hi xi teka swifaniso, ivi endzhakunyana xi suka xi famba. Xiharhi lexi xi ni milenge yo koma ni voya byo bumbula, byo kufumela. Hi xixikana, xi va xi nonile—mafurha yo tala lama xi nga na wona ma ta va swakudya enkarhini lowu taka, ma ta pfuna hi xixika loko xirhami xi vuyisa ni n’wana evukatini.
Vo tala va teka bere, ku nga hosi ya le Arctic, ku ri xiharhi xa le matini, tanihi leswi yi hetaka nkarhi wo leha yi ri karhi yi hlota tintini eayisini ya le lwandle. Kambe u nga ha hlangana ni tibere ti ri karhi ti rhendzeleka kun’wana ni kun’wana eSvalbard. Loyi a a hi valangisa a a khongela leswaku hi nga hlangani na tona. Xiharhi lexi xi rhandza nyimpi, hikwalaho loyi a a hi valangisa a a famba ni xibamu. Ku sukela hi 1973, swi yirisiwile ku hlota tibere etikweni leri, naswona loko ko tshuka ku dlayiwa bere, mhaka ya kona yi kambisisiwa hi vukheta swinene. Hambileswi tibere se ti nga tala le Svalbard, kambe va ha karhatekile hi vumundzuku bya swiharhi leswi swo saseka. Ndhawu leyi yi nga ha languteka yi ri yo basa, yi tengile, kambe yi hlaseriwe hi thyaka leri nga ni chefu leyi kumekaka eka swiharhi. Chefu leyi yi tele eka tibere tanihi leswi tona ti dyaka swiharhi swin’wana, leswi swi kavanyeta vuswikoti bya tona byo veleka.
Hi fike enhlohlorhini ya Ntshava ya Sarkofagen naswona hi kote ku vona tintshava leti nga ekule leti funengetiweke hi gamboko. Edzonga-vupela-dyambu ku ni ntshava leyikulu yo saseka ya Nordenskiöldfjellet, leyi a yi tlhaviwe hi dyambu. Le hansi-hansi hi le Longyearbyen; naswona ehenhla ka hina a ku ri xibakabaka xa wasi wo kwalala. A hi titwa onge hi yime ehenhla ka misava hinkwayo. Swilayi swa xinkwa ni swakunwa leswi endliweke hi mihandzu ya mincindzu ya ntima ya kwalaho—ku nga swakunwa leswi vanhu lava valangaka etintshaveni va talaka ku swi nwa, swi cheriwe chukele ni mati yo hisa—swi hi phyuphyisile, naswona se a hi lunghekele ku chika hi tlhelo ra ribuwa ra ayisi ra Longyearbreen.
Migodi Ya Malahla Ni Swiharhi Leswi Nga Le Khombyeni
Xiendlakalo xin’wana xo tsakisa i ku endzela mugodi wa khale wa malahla. Wanuna loyi a a hi valangisa, loyi khale ka yena a a tirha emugodini wa malahla, u hi kombe Mugodi No. 3, ehandlenyana ka Longyearbyen. Hi ambale tiovharolo ni makarapa lama nga ni rivoni enhlokweni, kutani hi n’wi landzela hi nghena entshaveni. Hi byeriwe leswaku ku sukela le ku sunguleni hi va-1900, tiko ra Svalbard a ri hanya hi ku cela malahla. Ku hundze malembe yo tala vatirhi va le mugodini va ri karhi va tirha bya mbhongolo. Minkarhi yo tala a va kasa hi matsolo etiphasejini ta le migodini leyi minkarhi yin’wana a wu nga ta swi kota ku yima le ndzeni ka yona hikuva a yo tlulanyana eka 70 wa tisentimitara ku ya ehenhla. Na hina hi nyikiwe nkarhi wa ku ringeta, naswona a hi wu naveli ntirho lowu. Ntirho wa vona a wu tika, moya wa kona a wu tele nsiti wa malahla ni ritshuri ra maribye, pongo a ro bhee, naswona a ku tshama ku ri ni khombo ro bulukeriwa kumbe ku weriwa hi mugodi. Sweswi ku tirhisiwa maendlelo ya manguva lawa. Ku cela malahla ka ha ri nchumu wa nkoka eka ikhonomi ya le Svalbard, kambe emalembeni ya sweswinyana, vaendzi va fika hi xitalo naswona sweswo swi nghenisa mali yo tala.
Vanhu a va swi voni leswaku va nga lovisa swiharhi leswi kumekaka eka ndhawu leyi ya Arctic. Minkarhi yin’wana vanhu a va hlota hi ku tirhandzela swiharhi swo fana ni tinkava-va-nga-heti, ti-walrus, ti-reindeer, tibere ni swin’wana lerova swin’wana swa swona a swi ri ekhombyeni ra ku va swi hetiwa hinkwaswo. Hambiswiritano, milawu leyi vekiweke ku sivela mhaka leyi yi pfunile ku sirhelela swiharhi leswi a swi ri ekhombyeni.
Ndhawu Leyi Tsakeriwaka Hi Vativi Va Maribye Ni Misava
Svalbard yi hlamuseriwa tanihi “paradeyisi ya vativi va maribye ni misava.” Leswi swihlahlatana swa kona swi nga nyawuriki, xiyimo xa misava ya kona u kota ku xi vona kahle. Hi xiye leswaku xivumbeko xa tintshava lexi nga ni swivumbeko leswi vonakaka kahle, swi fana ni swimarha leswikulu. Maribye ma fambisana ni matimu hinkwawo ya misava. Maribye man’wana ma vumbiwe hi sava ni vumba kasi man’wana ma vumbiwe hi swilo swa khale leswi nga bola. Emalembeni yo tala lama hundzeke swiharhi ni swimilana leswi feke swi funengetiwe hi vumba. Kahle-kahle, masalela ya leswi feke ma kumeka emaribyeni lama kumekaka ematin’wini hinkwawo ya misava.
Le muziyamu wa Svalbard hi dyondze hi ta masalela ya swimilana ni swiharhi, leswi kombaka leswaku maxelo eswihlaleni leswi a ma hisa ku tlula leswi ma nga xiswona namuntlha. Eka tindhawu tin’wana le Svalbard swiphemu swa misava leswi nga malahla swi bumbule ku ringana ntlhanu wa timitara! Eka swiphemu leswi swa malahla ku kumeke masalela ya misinya leyi milaka etindhawini leti holeke ni misinya leyi wisaka matluka hi xixikana lembe ni lembe. Mikondzo leyi saleleke emaribyeni ya tidinasoro leti dyaka byanyi i xin’wana lexi kombisaka leswaku ndhawu leyi a yi nga hisi ngopfu naswona a yi ri ni makhwati swinene.
Xana swi tise ku yini leswaku maxelo ma cinca hi ndlela leyikulu swonghasi? Hi vutise mutivi wa maribye Torfinn Kjaernet, muyimeri wa Hofisi ya Migodi wa le Longyearbyen. U hi byele leswaku vativi vo tala va maribye va vula leswaku swi vangiwe hi ku famba ka misava. Vativi va maribye va vula leswaku Svalbard yi le henhla ka pleti ya tectonic leyi se yi nga ni nkarhi wo leha yi ri karhi yi fambanyana yi ya etlhelo ra le n’walungwini, kumbexana yi suka le dzongeni ekusuhi ni ikhweyita. Hi ku ya hi setalayiti leyi kambisisaka ku famba loku, Svalbard ya ha ya en’walungu-vuxa hi tisentimitara ti nga ri tingani hi lembe.
Loko xihaha-mpfhuka xa hina xi suka eSvalbard, hi kume leswaku riendzo ra hina ri hi siye ni swo tala swo anakanyisisa ha swona. Ndhawu leyi leyikulu ya le Arctic, ni swiharhi swa kona leswi se swi toloveleke ku hanya kwalaho ni swimilana swa kona swo hambana-hambana, swi endla leswaku hi ehleketa hi ku hambana-hambana ka swilo swa ntumbuluko, ku vona leswaku munhu a hi nchumu ni vutihlamuleri lebyi hina vanhu hi nga na byona byo khathalela misava. Loko hi haha hi kongoma edzongeni, hi vonanyana tiko ra mabuwu yo titimela, laha tinhlohlorhi leti funengetiweke hi gamboko ti vonakakanyana emapapeni kambe ti ri ni muvala wo kwalala, wa pinki loko ri tlhaviwe hi dyambu nindzhenga.
[Mepe lowu nga eka tluka 24]
(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)
North Pole
GREENLAND
SVALBARD
Longyearbyen
75°N
ICELAND
NORWAY
60°N
RHAXIYA
[Xifaniso lexi nga eka tluka 25]
Vanhu va le Longyearbyen
[Xifaniso lexi nga eka tluka 25]
Ku ni swiluva swo tala leswi hanyaka endhawini leyi yo titimela swonghasi swo kota “ti-saxifrage” leswi nga swa xivunguvungu
[Xihlovo Xa Kona]
Knut Erik Weman
[Swifaniso leswi nga eka tluka 26]
Xinyenyana lexi vitaniwaka “ptarmigan” xa le Svalbard ni “reindeer”
[Xihlovo Xa Kona]
Knut Erik Weman