Ku Tsemakanya Lwandle Ra Arctic

VATLUTI va khale a va navela onge va nga kuma ndlela en’walungwini leyi hlanganisaka lwandle ra Atlantic ni ra Pacific, kambe va langutane ni xiphiqo lexikulu: gondzo ra le lwandle ra Arctic a ri pfariwe hi ayisi.

Nilokoswiritano, vanhu a va swi lava swinene ku kuma ndlela leyi tsemakanyaka hi le lwandle ra Arctic. Hi va-1500, magondzo lawa a ma tirhisiwa hi swikepe swa mabindzu leswi yaka eVuxeni—lama nga edzongeni wa Afrika ni le Amerika Dzonga—a ma lawuriwa hi Portugal na Spain. Van’wamabindzu lava humaka ematikweni mambe a va fanele va tirhisa magondzo ya le n’walungwini loko va lava ku hlanganyela eka bindzu ra matiko ya le Vuxeni. Vo tala va ringetile, ku katsa ni tinxaka leti landzelaka.

Manghezi: Hi 1553, Nkulukumba Hugh Willoughby na Richard Chancellor, hi vona vo sungula ku teka riendzo rero. Endzhaku ka loko swikepe swa vona swi hambanile hikwalaho ka xidzedze, Willoughby u boheke ku tshama eribuweni leri nga kwandzasi ra Nhlonhle wa Kola en’walungu-mpfungwe wa Rhaxiya kukondza xixika xi hela. Yena swin’we ni hinkwavo lava a a famba na vona va file hileswi a va nga ma lunghekelanga kahle maxelo wolawo yo titimela. Kasi Chancellor u fike a yima ehlalukweni ra Arkhangel’sk. Loko a suka kwalaho, u rhambiwe hi Mufumi Ivan Vasilyevich wa Vumune leswaku a ya eMoscow. Chancellor u tsandzekile ku kuma gondzo leri yaka eAsia, kambe u endle leswaku Britain na Rhaxiya ma sungula ku xaviselana.

Madachi: Hi 1594, Willem Barents u tlute ro sungula a ya eswihlaleni swa Novaya Zemlya. Hambiswiritano, hi 1596 eka riendzo rakwe ra vunharhu loko a ri karhi a hundza emakumu ka swihlala sweswo swa Rhaxiya hi le n’walungu, xikepe xi pfaleriwe hi ayisi naswona xi tshovekile lerova xi nga ha lunghiseki. Endzhaku ka loko ntlawa wa Barents wu tiyiselele xixika lexi a xi vuyisa ni n’wana evukatini wu ri karhi wu tshama exiyindlwanini lexi akiweke hi mapulanga lama tshovekeke exikepeni xa wona ni ku hanya hi nyama ya tibere to basa, wu tlhelele ekaya hi swikwekwetsu swimbirhi leswitsongo. Barents u file eriendzweni rero.

Marhaxiya: Valavisisi va Marhaxiya va ve ni tsima lerikulu ro kambela ndhawu ya Siberia ni le Vuxa Mpfungwe bya Rhaxiya. Hi malembe ya 60 ntsena, ku sukela hi 1581 ku fika hi 1641, va fambe va suka eTintshaveni ta Ural ku ya eLwandle ra Pacific. Hi nkarhi wolowo, rixaka ra Vacossack ri tlute emilambyeni ya le Siberia ri kongoma eLwandle ra Arctic. Va teke ndhawu ya Siberia yi va ehansi ka Rhaxiya naswona hi vona vo sungula ku tleketla nhundzu hi swikepe eribuweni ra le n’walungu-vuxa wa Siberia. Hi 1648, swikepe swa le Rhaxiya swi tlute swi tsemakanya mugerho lowu hi ku famba ka nkarhi wu vitaniweke Bering Strait, lowu thyiweke xivongo xa mutluti wa Mudachi la vuriwaka Vitus Bering.

Ku Tekiwa Maendzo Man’wana

Ku sukela hi 1733 ku fika hi 1743, vavanuna va kwalomu ka gidi lava a va kongomisiwa hi Bering va teke riendzo va ri mintlawa ya nkombo leswaku va ya kambela lwandle ra Arctic ni timbuwa ta le Rhaxiya ta lwandle ra Pacific. Ayisi yi pfalele swikepe swa vona naswona vatluti vo tala va file. Nilokoswiritano, eka riendzo rero ku tsariwe mimepe ya magondzo hinkwawo ya le ribuweni ra Arctic. Rungula leri tsariweke, leri katsaka tichati, mavonelo ya vatluti ni rungula malunghana ni swiyimo swa ayisi, swi ve mpfuno lowukulu eka vatluti lava a va ta tluta elwandle ra Arctic enkarhini lowu taka.

Nkarhi lowu hinkwawo a ku tirhisiwa swikepe leswi endliweke hi mapulanga eka maendzo ya le lwandle ra Arctic. Kambe riendzo ra Bering ri swi veke erivaleni leswaku swikepe sweswo a swi nga ta swi kota nikatsongo ku tsemakanya Lwandle ra Arctic. Hi 1778, mulavisisi wa Munghezi James Cook na yena u vule mhaka leyi fanaka loko a tlute hi le vupela-dyambu a tsemakanya Bering Strait, laha xikepe xakwe xi fikeke xi pfaleriwa hi ayisi. Endzhaku ka malembe ya dzana, Nils Adolf Erik Nordenskiöld wa le Finland u kote ku tsemakanya mugerho lowu hi xikepe lexi nga ni njhini leyi tirhaka hi nkahelo.

Ntokoto Wa Rhaxiya

Endzhaku ka loko ku nghene mfumo lowuntshwa wa Vukhomunisi hi 1917, i swikepe swa Rhaxiya ntsena leswi a swi pfumeleriwa ku tluta elwandle ra Arctic. Ku sukela hi va-1930, tiko ra Soviet Union ri pfule gondzo ra lwandle ra Arctic naswona ri ake mahlaluko lawa a ku ta fikela kona swilo leswi laviwaka hi tikhampani letintshwa. Xisweswo Rhaxiya yi ve ni ntokoto etimhakeni hinkwato ta swikepe elwandle ra Arctic.

Hi nkarhi lowu a ku ri ni ku tshwukiselana mahlo exikarhi ka Soviet Union ni matiko ya le Vupela-dyambu, gondzo ra lwandle ra Arctic ri pfariwile leswaku swikepe swa matiko mambe swi nga hundzi. Hambiswiritano, hikwalaho ka ku cinca ka swiyimo swa tipolitiki ni fambiselo ra ikhonomi, sweswi valawuri va le Rhaxiya va khutaza matiko mambe leswaku ma tirhisa gondzo leri. Xikombiso lexi landzelaka xi kombisa ndlela leyi sweswo swi vuyerisaka ha yona.

Hi ximumu xa 2009, swikepe swimbirhi swa le Jarimani leswi tleketlaka nhundzu swi hundze hi le Bering Strait kutani swi tluta swi ya evupela-dyambu ematini lama nga riki na ayisi ya le ribuweni ra le n’walungwini wa Asia ni le Yuropa swi ya eNetherlands. A ku ri ro sungula ku va xikepe lexi nga riki xa khampani ya le Rhaxiya xi tsemakanya hi le lwandle ra Arctic. Riendzo rero ri hungutele vatluti mpfhuka wa kwalomu ka tikhilomitara ta 5 560 ni khume ra masiku. Khampani ya swikepe sweswo yi ringanyeta leswaku yi hlayise mali ya kwalomu ka 300 000 wa ti-euro (leyi hi nkarhi wolowo a yi ringana 3 000 000 wa tirhandi) eka xikepe ha xin’we hileswi swi tsemakanyeke hi le lwandle ra Arctic.

Namuntlha ayisi leyi nga elwandle ra Arctic yi n’oka hi ku hatlisa. Hikwalaho ka sweswo, tindhawu letikulu ta lwandle ta pfuleka ximumu xin’wana ni xin’wana.a Hambileswi vanhu va nga ha chuhaka loko ayisi yoleyo yi hambeta yi n’oka, swikepe swi ta tshika ku tluta ematini lama nga entangiki ya le ribuweni ra Rhaxiya kutani swi famba exikarhi ka lwandle ra Arctic.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Mepe lowu nga eka tluka 15]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

MAGONDZO LAMA TIRHISIWEKE

Nkulukumba Hugh Willoughby na Richard Chancellor

Willem Barents

Vitus Bering

Nils Adolf Erik Nordenskiöld

Lomu ayisi yi helelaka kona

[Mepe]

LWANDLE RA ARCTIC

North Pole

Lomu ayisi yi helelaka kona minkarhi hinkwayo

Lomu ayisi yi helelaka kona hi ximumu

Lomu ayisi yi heleleka kona hi xixika

ARCTIC CIRCLE

SWEDEN

GREENLAND

CANADA

ALASKA

Bering Strait

RUSSIA

SIBERIA

TINTSHAVA TA URAL

Novaya Zemlya

Nhlonhle ya Kola

Arkhangel’sk

MOSCOW

[Xifaniso lexi nga eka tluka 16]

Ayisi leyi nga elwandle ra Arctic yi n’oka hi ku hatlisa

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 14]

Library and Archives Canada/​Samuel Gurney Cresswell collection/​C-016105