Loko Dyambu Ri Nga Tsuvuki

HI MUTSARI WA XALAMUKA! LE FINLAND

BIBELE yi ri: “Dyambu ro tixela, ri tlhela ri tipelela, ri vuyela laha ri humeke kona.” (Eklesiasta 1:5, Bibele—Mahungu Lamanene) Hambiswiritano, etindhawini tin’wana leti nga en’walungwini wa Arctic Circle dyambu a ri tsuvuki exikarhi ka n’hweti ya November ku ya eku heleni ka January. Etindhawini leti a xi kona lexi vanhu va nga xi endlaka handle ko tiyiselela vusiku byo leha bya xixika bya le Arctic Circle.

Hi hala tlhelo, etindhawini tin’wana leti nga edzongeni wa Arctic Circle na kona vusiku bya kona byi lehile. Hi xikombiso, eSt. Petersburg, le Rhaxiya; eHelsinki, le Finland; eStockholm, le Sweden; ni le Oslo le Norway, laha ku nga mpfhuka wa tikhilomitara ta 800 ku ya edzongeni wa Arctic Circle, hi xixika dyambu ri vonaka tiawara ta tsevu ntsena.

Ari, loyi a nga kulela edorobeni ra Kiruna, leri nga eLapland le Sweden u ri: “Mhaka ya leswaku le Arctic hi xixika ku va ku lo dzwii, a hi ntiyiso.” Ninhlikanhi dyambu ra kona ri vonaka onge se i madyambu. Paula la nga ni vutshila, loyi a tshamaka eLapland le Finland u ri: “Loko ndhawu ya Lapland yi funengetiwe hi gamboko, ku vonaka mivala ya wasi kumbe ya xivunguvungu.”

Munyama lowu vaka kona hi vuxika a wu va khomi kahle vanhu van’wana. Jean Sibelius, mutsari wa vuyimbeleri la dumeke le Finland u ri: “A swi nge endleki leswaku tinguva ni maxelo swi cinca ndzi nga swi twi.” U ye emahlweni a ku: “Leswi hi xixika hi nga ni nhlikanhi wo koma, ndzi tshama ndzi tshikilelekile.” Sibelius a hi yena ntsena loyi a tshamaka a ri ni gome naswona a tshikilelekile hi xixika. Hambi ku ri Hippocrates, dokodela wa Mugriki (c. 460-c. 377 B.C.E.) a a anakanya leswaku ku cinca ka tinguva swi khumba ndlela leyi vanhu va titwaka ha yona.

Kambe swilo swi cince hi va-1980, loko ku xiyiwa leswaku vanhu lava va titwaka va ri ni gome naswona va tshikilelekile hi xixika va va va khomiwe hi vuvabyi byo karhi lebyi nga tolovelekangiki. Ndzavisiso lowu nga endliwa eka vanhu lava tshamaka en’walungwini wu kombisa leswaku ku ni tiphesente titsongo ta vanhu lava khomiwaka hi vuvabyi byo karhi hikwalaho ka ku cinca ka tinguva (seasonal affective disorder [SAD]). Vuvabyi lebyi, lebyi vangiwaka hi ku cinca ka tinguva byi tolovelekile. Ku vuriwa leswaku ku ni vanhu va kwalomu ka madzana ya magidi lava nga khomiwa hi vuvabyi lebyi.

Andrei, wa le St. Petersburg, eRhaxiya u ri: “Minkarhi hinkwayo ndzi twa onge ndzi nga tshama ndzi etlele.” Annika, loyi a tshamaka eFinland u ri loko ku tshinela xixika u va ni gome. U ya emahlweni a ku: “Minkarhi yin’wana munyama wu ndzi endla ndzi titwa onge ndzi lo pfaleriwa hikuva ku hava laha ndzi nga balekelaka kona.”

Valavisisi va nyikele swivangelo swo hambana-hambana leswi nga pfunaka vanhu lava va titwaka va tshikilelekile hi xixika. Hi xikombiso, van’wana va ringanyeta leswaku vanhu a va fanelanga va tshama etindlwini loko ku ri ni dyambu. Ku vuriwa leswaku lava va endlaka vutiolori hi xixika a va tali ku khomiwa hi vuvabyi lebyi bya ku tshikileleka hi xixika.

Jarmo, loyi a nga tshama en’walungwini ni le dzongeni wa Finland hi xixika u ri: “Hi nkarhi lowu ku nga lo dzwii, hi tirhisa makhandlhela yo tala naswona hi tshama hi lumeke timboni.” Van’wana va lumeka timboni leti tlhavaka swinene leswaku va nga vi ni gome ni ku tshikileleka. Loko ku fika xixika van’wana va endzela ematikweni ya le dzongeni. Van’wana va lemukisa leswaku loko vanhu van’wana va suka endhawini leyi nga ni dyambu kutani va tlhelela endhawini leyi nga ni munyama hi xixika, sweswo swi nga ha va endla va tshikileleka ku tlurisa.

Swakudya na swona swi hoxa xandla. Leswi dyambu ri pfunaka miri wa munhu leswaku wu va ni vhithamini D, loko ri nga tlhavi swi nga endla leswaku yi kayivela emirini. Hikwalaho, van’wana va ringanyeta leswaku ku laveka leswaku munhu a dya swakudya leswi nga ni vhithamini D hi xixika, swo tanihi nhlampfi, xivindzi ni swakudya swin’wana leswi endliwaka hi ntswamba.

Ku rhendzeleka ka misava hi swona leswi vangaka munyama hi xixika naswona hi swona leswi endlaka leswaku ku va ni ku vonakala. Loko misava yi ri karhi yi rhendzeleka, hakatsongo-tsongo yi kuma dyambu hi xitalo kutani yi sungula ku kufumela. Hakatsongo-tsongo dyambu ri sungula ku voninga nkarhi wo leha. Kutani ku sungula ximumu xa le Arctic, ku nga nguva leyi eka yona vanhu va kotaka ku vona dyambu hambi ku ri exikarhi ka vusiku.

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 27]

Ninhlikanhi dyambu ra kona ri vonaka onge se i madyambu

[Xifaniso lexi nga eka tluka 26]

Nindzhenga hi nkarhi wa xixika le Arctic

[Xihlovo Xa Kona]

Dr. Hinrich Bäsemann/Naturfoto-Online

[Xifaniso lexi nga eka tluka 26]

Ku kayivela ka dyambu swi nga siya vanhu vo tala va ri ni gome